పోతన తెలుగు భాగవతము/ప్రథమ స్కంధము/అశ్వత్థామ గర్వ పరిహారంబు
తెభా-1-173-శా.
విశ్వస్తుత్యుఁడు, శక్రసూనుఁడు, మహావీరుండు ఘోరాసిచే
నశ్వత్థామ శిరోజముల్దఱిఁగి, చూడాంతర్మహారత్నమున్
శశ్వత్కీర్తి వెలుంగఁ బుచ్చుకొని, పాశవ్రాతబంధంబులన్
విశ్వాసంబున నూడ్చి త్రోచె శిబిరోర్వీభాగముం బాసిపోన్.
టీక:- విశ్వ = లోకముచే; స్తుత్యుఁడు = స్తుతింప దగినవాడు; శక్రసూనుఁడు = అర్జునుడు {శక్రసూనుడు - ఇంద్రుని పుత్రుడు, అర్జునుడు}; మహా = గొప్ప; వీరుండు = వీరుడు; ఘోర = భయంకరమైన; అసి = పదునుకల కత్తి; చేన్ = తో; అశ్వత్థామ = అశ్వత్థామ; శిరోజముల్ = కేశములు; తఱిఁగి = తెగ్గోసి; చూడ = జుట్టు; అంతర = లోని; మహా = గొప్ప; రత్నమున్ = రత్నమును; శశ్వత్ = శాశ్వతమైన; కీర్తి = కీర్తి; వెలుంగన్ = ప్రకాశింపగా; పుచ్చుకొని = తీసికొని; పాశ = తాళ్ల; వ్రాత = సమూహము యొక్క; బంధంబులన్ = కట్లను; విశ్వాసంబునన్ = నమ్మకముగ; ఊడ్చి = విప్పి; త్రోచెన్ = నెట్టెను; శిబిర = గుడారముయొక్క; ఉర్వి = భూమి; భాగమున్ = భాగమును (ప్రదేశము); పాసి = తొలగి; పోన్ = పోవునట్లుగా.
భావము:- విశ్వమంతా కొనియాడ దగినవాడు, వీరాధివీరుడు, యింద్రపుత్రుడు అయిన అర్జునుడు శ్రీకృష్ణుని అభిప్రాయానుసారం పదునైన కత్తితో అశ్వత్థామ శిరోజాలు ఖండించి లోపల మెరుస్తున్న మహామణిని వశం చేసుకున్నాడు. విశాలమైన కీర్తిని పొందాడు. తరువాత కట్టిన త్రాళ్లన్నీ విప్పదీసి శిబిరం బయటికి గెంటేశాడు.
తెభా-1-174-క.
నిబ్బరపు బాలహంతయు
గొబ్బునఁ దేజంబు మణియుఁ గోల్పడి నతుఁడై
ప్రబ్బిన వగచే విప్రుఁడు
సిబ్బితితో నొడలి గబ్బుసెడి వడిఁ జనియెన్.
టీక:- నిబ్బరపు = నిస్సంకోచపు; బాల = పిల్లల; హంతయున్ = హంతకుడును; గొబ్బునన్ = వెంటనే; తేజంబు = ప్రకాశమును; మణియున్ = మణియు; కోల్పడి = పోగొట్టుకొని; నతుఁడు = వంగిపోయినవాడు; ఐ = అయి; ప్రబ్బిన = అతిశయించిన; వగ = దుఃఖము; చేన్ = తో; విప్రుఁడు = బ్రాహ్మణుడు; సిబ్బితి = సిగ్గు; తోన్ = తో; ఒడలి = ఒళ్ళు; గబ్బు = పొగరు; సెడి = చెడిపోయి; వడిన్ = వేగముగా; చనియెన్ = వెళ్లిపోయెను.
భావము:- బాలకులను నిర్భయంగా హత్యచేసిన అశ్వత్థామ భరింపరాని అవమానంతో మర్యాదను, మణిని కోల్పోయి, సిగ్గుతో తలవంచుకొని, అతిశయించిన ఆవేదనతో వెలవెలపోయి వేగంగా వెళ్లిపోయాడు.
తెభా-1-175-ఆ.
ధనముఁ గొనుట యొండె, దలఁ గొఱుగుట యొండె,
నాలయంబు వెడల నడచు టొండె,
గాని చంపఁ దగిన కర్మంబు సేసినఁ
జంపఁ దగదు విప్రజాతిఁ బతికి.
టీక:- ధనమున్ = ధనమును; కొనుట = తీసికొనుట; ఒండెన్ = ఒకటో; తల = జుట్టు, గుండు; గొఱుగుట = తీసివేయుట, చేయుట; ఒండెన్ = ఒకటో; ఆలయంబు = ఇల్లు; వెడలనడచుట = వెళ్ళగొట్టుట; ఒండెన్ = ఒకటో; కాని = అంతే కాని; చంపఁన్ = చంపుటకు; తగిన = తగ్గ; కర్మంబు = కర్మము; చేసినన్ = చేసినప్పటికిని; చంపన్ = చంపుట; తగదు = తగినపని కాదు; విప్ర = బ్రాహ్మణ; జాతిన్ = జాతివానిని; బతికి = బతికి.
భావము:- ధనం తీసికోవాలి, లేదా తల గొరిగించాలి, అదీ కాదంటే ఇంట్లో నుంచి వెళ్లగొట్టాలి. అంతే గాని చంపదగిన దుష్కర్మం చేసినా బ్రాహ్మణ పుట్టుక పుట్టిన వానిని చంపరాదు.
తెభా-1-176-వ.
ఇ ట్లశ్వత్థామం బ్రాణావశిష్టుం జేసి వెడలనడచి, పాండవులు పాంచాలీ సహితులై పుత్త్రులకు శోకించి, మృతులైన బంధువుల కెల్ల దహనాది కృత్యంబులు సేసి యుదక ప్రదానంబు సేయు కొఱకు స్త్రీల ముందట నిడుకొని గోవిందుండునుం దారును గంగకుం జని, తిలోదకంబులు సేసి, క్రమ్మఱ విలపించి, హరి పాదపద్మజాత పవిత్రంబు లయిన భాగీరథీ జలంబుల స్నాతులయి యున్న యెడం, బుత్త్రశోకాతురు లయిన గాంధారీ ధృతరాష్ట్రులనుఁ గుంతీ ద్రౌపదులనుఁ జూచి మాధవుండు మునీంద్రులుం దానును బంధుమరణశోకాతురు లయిన వారల వగపు మానిచి మన్నించె; నివ్విధంబున.
టీక:- ఇట్లు = ఈ విధంగా; అశ్వత్థామన్ = అశ్వత్థామను; ప్రాణ = ప్రాణాలతో; అవశిష్టున్ = మిగిలినవానిగ; చేసి = చేసి; వెడల = బయటికి; నడచి = పంపి; పాండవులు = పాండవులు {పాండు రాజు సంతానము - పాండవులు}; పాంచాలీ = ద్రౌపది {పాంచాలి - పాంచాల దేశ రాకుమారి , ఐదుగురకు భార్య , ద్రౌపది}; సహితులు = కూడినవారు; ఐ = అయి; పుత్త్రుల = కొడుకుల; కున్ = కొరకు; శోకించి = దుఃఖించి; మృతులైన = మరణించిన; బంధువులు = చుట్టాలు; కున్ = కు; ఎల్లన్ = అందరకు; దహన = శవ దహనము; ఆది = మొదలగు; కృత్యంబులు = కార్యములు; చేసి = పూర్తిచేసి; ఉదకప్రదానంబున్ = తర్పణములు, (బంధు మరణాంతర కర్మ); చేయు = చేయుట; కొఱకున్ = కోసం; స్త్రీల = స్త్రీలను; ముందట = ముందర; ఇడుకొని = ఉంచుకొని; గోవిందుండునున్ = కృష్ణుడును {గోవిందుడు-గోవులకు ఒడయుడు (స్వామి), కృష్ణుడు}; తారును = తామును; గంగ = గంగానది; కున్ = కి; చని = వెళ్ళి; తిలోదకంబులు = తిలోదకములు {తిలోదకములు ఇచ్చుట - బంధు మరణాంతర కర్మ}; చేసి = వదలి; క్రమ్మఱన్ = మరల; విలపించి = ఏడ్చి; హరి = విష్ణుమూర్తి; పాద = పాదములనే; పద్మ = పద్మముల; జాత = పుట్టి; పవిత్రంబులు = పవిత్రములు; అయిన = అయినట్టి; భాగీరథీ = గంగానది {భాగీరథి - భగీరథుని ప్రయత్నము వలన భూలోకానికి వచ్చిన నది, గంగానది}; జలంబులన్ = నీటిలో; స్నాతులు = స్నానము చేసినవారు; అయి = అయి; ఉన్న = ఉన్నటువంటి; ఎడన్ = సమయమున; పుత్త్ర = కొడుకుల కోసం; శోక = దుఃఖముతో; ఆతురులు = బాధపడువారు; అయిన = అయినట్టి; గాంధారీ = గాంధారి; ధృతరాష్ట్రులను = ధృతరాష్ట్రులను; కుంతీ = కుంతి; ద్రౌపదులను = ద్రౌపదులను; చూచి = చూసి; మాధవుండు = కృష్ణుడు; ముని = మునులలో; ఇంద్రులున్ = శ్రేష్ఠులును; తానును = తనూ; బంధు = చుట్టముల; మరణ = మరణానికి; శోకాతురులు = దుఃఖితులు; అయిన = అయినట్టి; వారల = వారియొక్క; వగపున్ = దుఃఖాన్ని; మానిచి = పోగొట్టి; మన్నించెన్ = ఆదరించెను; ఈ = ఈ; విధంబునన్ = విధంగా.
భావము:- ఇలా అశ్వత్థామను ప్రాణాలతో గెంటేసి ద్రౌపదితోపాటు పాండవులు తమ కొడుకుల కోసం శోకించారు. అనంతరం చనిపోయిన బంధువు లందరికీ దహన సంస్కారాలు ఆచరించారు. స్ర్తీలతోనూ, శ్రీకృష్ణునితోనూ గూడి గంగానదికి వెళ్లి, పొంగిపొర్లే దుఃఖం దిగమ్రింగి పవిత్ర గంగానదిలో తిలోదకాలు ఇచ్చారు, తరువాత అందరూ శ్రీమహావిష్ణువు పాదాల నుండి పుట్టిన పవిత్ర గంగానదీ జలాలలో స్నానాలు చేశారు. తరువాత శ్రీకృష్ణుడు మునివరేణ్యులతో కూడి పుత్రశోకంతో వ్యాకుల మనస్కులై ఉన్న గాంధారీ ధృతరాష్ట్రులను, కుంతీ ద్రౌపదులను సమీపించి ఎన్నో విధాల ఊరడించి ధైర్యం చెప్పాడు.
తెభా-1-177-శా.
పాంచాలీ కబరీవికర్షణమహాపాపక్షతాయుష్కులం,
జంచద్గర్వుల, ధార్తరాష్ట్రుల ననిం జంపించి, గోవిందుఁ డి
ప్పించెన్ రాజ్యము ధర్మపుత్త్రునకుఁ, గల్పించెన్ మహాఖ్యాతిఁ, జే
యించెన్ మూఁడు తురంగమేధములు దేవేంద్రప్రభావంబునన్.
టీక:- పాంచాలీ = ద్రౌపదియొక్క; కబరీ = జుట్టును; వికర్షణ = పట్టుకొని తోసేసిన; మహా = ఘోరమైన; పాప = పాపం వలన; క్షత = క్షీణించిన; ఆయుష్కులన్ = ఆయుస్సు గలవారిని; చంచత్ = చెలరేగిన; గర్వులన్ = గర్వంతో ఉన్నవారిని; ధార్తరాష్ట్రులన్ = ధృతరాష్ట్ర పుత్రులని; అనిన్ = యుద్ధమున; చంపించి = చంపించి; గోవిందుఁడు = కృష్ణుడు; ఇప్పించెన్ = ఇప్పించెను; రాజ్యమున్ = రాజ్యమును; ధర్మపుత్రుడు = ధర్మరాజు {ధర్మపుత్రుడు - యమధర్మరాజు కొడుకు, ధర్మరాజు}; కున్ = కి; కల్పించెన్ = కలిగించెను; మహా = గొప్ప; ఖ్యాతిన్ = కీర్తిని; చేయించెన్ = చేయించెను; మూఁడు = మూడు; తురంగమేధములు = అశ్వమేధయజ్ఞములు; దేవేంద్ర = దేవేంద్రుని; ప్రభావంబునన్ = వైభవంతో.
భావము:- నిండుసభలో ద్రౌపదిని జుట్టుపట్టుకులాగిన మహాపాపం ఫలితంగా దుర్మదాంధులైన ధృతరాష్ట్రనందనులైన కౌరవుల ఆయుష్షులు క్షీణించాయి; వారందరినీ శ్రీకృష్ణుడు కరుక్షేత్రయుద్ధంలో చంపించి, ధర్మరాజుకు రాజ్యం ఇప్పించాడు; విజయభేరి మ్రోగించి మహేంద్రవైభవంతో మూడు అశ్వమేధ యాగాలు చేయించాడు; ధర్మరాజుకు గొప్ప పేరుప్రఖ్యాతులు తెప్పించాడు.
తెభా-1-178-వ.
అంత వాసుదేవుండు వ్యాసప్రముఖ భూసుర పూజితుం డయి,యుద్ధవ సాత్యకులు గొలువ ద్వారకాగమన ప్రయత్నంబునం బాండవుల వీడ్కొని రథారోహణంబు సేయు సమయంబునం, దత్తఱపడుచు నుత్తర సనుదెంచి కల్యాణగుణోత్తరుం డైన హరి కిట్లనియె.
టీక:- అంత = అంతట; వాసుదేవుండు = కృష్ణుడు {వాసుదేవుడు - వసుదేవుని కుమారుడు, కృష్ణుడు}; వ్యాస = వ్యాసుడు; ప్రముఖ = మొదలగు ప్రముఖమైన; భూసుర = బ్రాహ్మణులచే; పూజితుండు = పూజింపబడినవాడు; అయి = అయి; యుద్ధవ = యుద్ధవుడును; సాత్యకులు = సాత్యకియు; కొలువ = పూజించగా; ద్వారక = ద్వారకకు; ఆగమన = చేరు; ప్రయత్నంబునన్ = ప్రయత్నముతో; పాండవుల = పాండవుల; వీడ్కొని = సెలవుతీసుకొని; రథ = రథాన్ని; ఆరోహణంబు = ఎక్కుట; చేయు = చేసే; సమయంబునన్ = సమయంలో; తత్తఱ = ఖంగారు; పడుచున్ = పడుతూ; ఉత్తర = ఉత్తర; చనుదెంచి = వచ్చి; కల్యాణ = శుభ; గుణ = గుణములతో కూడిన; ఉత్తరుండు = ఉత్తముడు; ఐన = అయినట్టి; హరి = కృష్ణుని; కిన్ = కి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియెన్ = పలికెను.
భావము:- అనంతరం వ్యాసాది మహర్షుల పూజలందుకొన్న శ్రీకృష్ణుడు ఉద్ధవ, సాత్యకులను వెంటబెట్టుకొని ద్వారకకు బయలు దేరాడు. పాండవు లందరికీ వీడ్కోలు చెప్పి రథం ఎక్కుతుండగా, ఉత్తర తత్తరపడుతూ పరుగెత్తుకు వచ్చి మంగళకరగుణాలప్రోవైన పురుషోత్తమునితో ఇలా మొరపెట్టుకొంది.
తెభా-1-179-మ.
"ఇదె కాలానల తుల్యమైన విశిఖం బేతెంచె దేవేశ! నేఁ
డుదరాంతర్గత గర్భ దాహమునకై యుగ్రప్రభన్ వచ్చుచు
న్నది, దుర్లోక్యము మానుపన్ శరణ మన్యం బేమియున్ లేదు, నీ
పదపద్మంబులె కాని యొండెఱుఁగ, నీ బాణాగ్ని వారింపవే.
టీక:- ఇదె = ఇదిగో; కాల = మృత్యువు వంటి; అనల = అగ్ని; తుల్యము = తోసమానము; ఐన = అయినట్టి; విశిఖంబు = బాణము; ఏతెంచెన్ = వస్తోంది; దేవేశ = కృష్ణా {దేవేశుడు - దేవతలలో శ్రేష్ఠుడు, కృష్ణుడు}; నేఁడు = ఇవాళ; ఉదర = గర్భము; అంతర్గత = లోపలి; గర్భదాహమున = పిండమును దహించుట; కై = కోసము; ఉగ్ర = భయంకరమైన; ప్రభన్ = ప్రభావంతో; వచ్చుచున్ = వస్తూ; ఉన్నది = ఉంది; దుర్లోక్యము = చూడశక్యంకానిది; మానుపన్ = నివారించే; శరణము = దిక్కు; అన్యమున్ = ఇంకోటి; ఏమియున్ = ఏదీ; లేదు = లేదు; నీ = నీయొక్క; పద = పాదములనే; పద్మంబులే = పద్మములే; కాని = తప్ప; ఒండు = ఇంకోటి; ఎఱుఁగన్ = ఎరుగను; ఈ = ఈ; బాణాగ్నిన్ = బాణాలనే అగ్నిని; వారింపవే = ఆపుము.
భావము:- “దేవదేవా! శ్రీకృష్ణా! ప్రళయాగ్ని జ్వాలలతో భయంగొల్పే బాణ మొకటి ఎక్కటినుంచో కళ్లకు మిరుమిట్లు గొల్పుతూ వచ్చి, నా కడుపులో ఉన్న పిండాన్ని కాల్చేయాలని చూస్తోంది. ఈ భయంకర బాణాన్ని అడ్డుకొని నన్ను రక్షించేవారు వేరే ఎవరు లేరు. నీ చరణకమలాలనే నమ్మి శరణుజొచ్చాను. కరుణించి ఈ బాణాగ్నిని ఆపు.
తెభా-1-180-క.
దుర్భరబాణానలమున
గర్భములో నున్న శిశువు ఘనసంతాపా
విర్భావంబునుఁ బొందెడి
నిర్భరకృపఁ గావుమయ్య, నిఖిలస్తుత్యా!
టీక:- దుర్భర = భరింప శక్యంకాని; బాణానలమునన్ = బాణాలనే అగ్నివలన; గర్భము = (నా) గర్భం; లోన్ = లోపల; ఉన్న = ఉన్నట్టి; శిశువు = శిశువు; ఘన = అత్యధికమైన; సంతాప = బాధ; ఆవిర్భావంబునున్ = పుట్టుటను; పొందెడిన్ = పొందుతోంది; నిర్భర = నిండు; కృపన్ = దయతో; కావుము = కాపాడుము; అయ్య = తండ్రీ; నిఖిలస్తుత్యా = శ్రీకృష్ణా {నిఖిలస్తుత్యుడు - సర్వులచే స్తుతింపబడువాడు, కృష్ణుడు};
భావము:- భరింపరాని ఈ శరాగ్నికి నా కడుపులో ఉన్న పసిగందు కసుగంది పోతున్నాడు. దయతో రక్షించవయ్యా, సకల శరీరులచేత స్తుతింపబడువాడా! శ్రీకృష్ణా!
తెభా-1-181-క.
చెల్లెలికోడల, నీ మే
నల్లుఁడు శత్రువులచేత హతుఁడయ్యెను సం
ఫుల్లారవిందలోచన!
భల్లాగ్ని నడంచి శిశువు బ్రతికింపఁగదే.
టీక:- చెల్లెలి = (నీ) చెల్లెలికి; కోడల = కోడల్ని; నీ = నీయొక్క; మేనల్లుఁడు = మేనల్లుడు (మేనల్లుడు - సోదరి కొడుకు); శత్రువుల = వైరుల; చేతన్ = వలన; హతుఁడు = చంపబడినవాడు; అయ్యెను = అయ్యెను; సంఫుల్ల = చక్కగా వికసించిన; అరవింద = పద్మములవంటి; లోచన = కన్నులు గలవాడా; భల్ల = బాణముల యొక్క; అగ్నిన్ = అగ్నిని; అడంచి = అణచి; శిశువున్ = శిశువును; బ్రతికింపఁగదే = బ్రతికింపుము.
భావము:- నేను నీ చెల్లెలు సుభద్రాదేవికి కోడల్నయ్యా; నీ మేనల్లుడు అభిమన్యుడిని శత్రువులు సంహరించారయ్యా. చక్కగా వికసించిన పద్మాల వంటి నీ కన్నులెత్తి చూడవయ్యా! కృష్ణయ్య! ఈ అమ్మును వమ్ముచేసి నా కడుపుపంట ప్రాణాలు కాపాడవయ్యా.
తెభా-1-182-ఆ.
గర్భ మందుఁ గమలగర్భాండశతములు
నిముడుకొన వహించు నీశ్వరేశ!
నీకు నొక్క మానినీగర్భరక్షణ
మెంత బరువు నిర్వహింతు గాక."
టీక:- గర్భమందున్ = గర్భంలోపల; కమలగర్భఅండ = బ్రహ్మాండములు; శతములు = వందలకొలది; నిముడుకొనన్ = ఇముడ్చుకొని; వహించు = ధరించు; ఈశ్వర = దేవతలలో; ఈశ = శ్రేష్ఠుడా; నీకు = నీకు; ఒక్క = ఒక్క; మానినీ = స్త్రీ యొక్క; గర్భ = గర్భాన్ని; రక్షణము = రక్షించటం; ఎంత = ఏపాటి; బరువు = భారము; నిర్వహింతుగాక = తప్పక చేయ్యి (నాగర్భరక్షణ).
భావము:- గర్భంలో వందలకొద్దీ బ్రహ్మాండాలను భద్రంగా భరించే దేవాధిదేవ! శ్రీకృష్ణా! నీకు ఒక ఆడదాని గర్భాన్ని రక్షించటం ఏమంత బ్రహ్మాండం. ఆపదలో ఉన్న నన్ను ఆదుకోవయ్యా! నా గర్భాన్ని రక్షించవయ్యా!”
తెభా-1-183-వ.
అనిన నాశ్రితవత్సలుం డగు నప్పరమేశ్వరుండు సుభద్ర కోడలి దీనాలాపంబు లాలించి, యిది ద్రోణనందనుండు లోక మంతయు నపాండవం బయ్యెడు మని యేసిన దివ్యాస్త్రం బని యెఱింగె; నంతఁ బాండవుల కభిముఖం బయి ద్రోణనందను దివ్యాస్త్ర నిర్గత నిశిత మార్గణంబులు డగ్గఱిన బెగ్గడిలక వారును బ్రత్యస్త్రంబు లందికొని పెనంగు సమయంబున.
టీక:- అనినన్ = అని కోరగా; ఆశ్రిత = ఆశ్రయించిన వారిని; వత్సలుండు = రక్షించువాడు; అగు = అయిన; ఆ = ఆ; పరమేశ్వరుండు = కృష్ణుడు {పరమేశ్వరుడు - పరమమైన ఈశ్వరుడు, కృష్ణుడు}; సుభద్ర = సుభద్ర యొక్క; కోడలి = కోడలి; దీన = దీనమైన; ఆలాపంబులు = పలుకులు; ఆలించి = విని; ఇది = ఇది; ద్రోణనందనుండు = అశ్వత్థామ {ద్రోణనందనుడు - ద్రోణునికొడుకు, అశ్వత్థామ}; లోకము = ప్రపంచం; అంతయున్ = సమస్తముూ; అపాండవంబు = పాండవులు లేకుండా; అయ్యెడుము = అవుగాక; అని = అని; ఏసిన = వేసినట్టి; దివ్య = దివ్యమైన; అస్త్రంబు = అస్త్రము; అని = అని; ఎఱింగెన్ = తెలుసుకొన్నాడు; అంతన్ = అంతలో; పాండవులు = పాండవులు; కున్ = కు; అభిముఖంబు = ఎదురు; అయి = అయి; ద్రోణనందను = అశ్వత్థామ; దివ్య = దివ్యమైన; అస్త్ర = అస్త్రమునుండి; నిర్గత = వెలువడిన; నిశిత = వాడైన; మార్గణంబులు = బాణములు; డగ్గఱినన్ = దగ్గరకురాగా; బెగ్గడిలక = చెదరకుండా; వారును = వారుకూడా; ప్రత్యస్త్రంబులు = ఎదురు అస్త్రాలు; అందికొని = తీసుకొని; పెనంగు = యుద్ధము చేయు; సమయంబున = సమయంలో.
భావము:- ఆపన్నశరణ్యుడైన గోపాలుడు అనుంగు చెల్లెలి కోడలు ఉత్తర దీనాలాపాలు ఆలకించాడు. ఇది, లోకంలో పాండవ వంశం లేకుండా పోవాలని, అశ్వత్థామ ప్రయోగించిన బ్రహ్మాస్త్రం అని తెలుసుకొన్నాడు. అంతలో, ఆ దివ్యాస్త్రం నుండి వెలువడుతున్న పదునైన బాణాలు పాండవులను చుట్టుముట్టాయి. వారు బెదరిపోకుండా ఎదురు నిలిచి శరపరంపరలతో సమరం సాగించసాగారు.
తెభా-1-184-మ.
తన సేవారతిచింత గాని పరచింతాలేశమున్ లేని స
జ్జనులం బాండుతనూజులన్ మనుచు వాత్సల్యంబుతో ద్రోణనం
దను బ్రహ్మాస్త్రము నడ్డుపెట్టఁ బనిచెన్ దైత్యారి సర్వారి సా
ధన నిర్వక్రము, రక్షితాఖిల సుధాంధశ్చక్రముం, జక్రమున్.
టీక:- తన = తనయొక్క; సేవ = భక్తితో; ఆరతి = తపించు; చింత = ఆలోచన; కాని = తప్ప; పర = ఇతర; చింతా = ఆలోచన; లేశమున్ = కొంచెముకూడా; లేని = లేని; సజ్జనులన్ = మంచివారిని; పాండుతనూజులన్ = పాండవులను; మనుచు = కాపాడాలనే; వాత్సల్యంబు = ఆపేక్ష; తోన్ = తో; ద్రోణనందను = అశ్వత్థామ యొక్క {ద్రోణుని కొడుకు - అశ్వత్థామ}; బ్రహ్మాస్త్రమున్ = బ్రహ్మాస్త్రాన్ని; అడ్డుపెట్టన్ = అడ్డుకోమని; పనిచెన్ = నియోగించాడు, ప్రయోగించాడు; దైత్యారి = కృష్ణుడు {దైత్యారి - దైత్యుల శత్రువు, కృష్ణుడు}; సర్వ = సమస్తమైన; అరి = శత్రువులను; సాధన = సాధించుటలో, నశింపచేయుటలో; నిర్వక్రము = తిరుగులేనిది; రక్షిత = రక్షింపబడిన; అఖిల = సమస్త; సుధాంధస్ = దేవతలను గల {సుధాంధసులు – సుధా (అమృతమును) అంధసులు (అన్నముగా కలవారు), దేవతలు }; చక్రమున్ = చక్రమును.
భావము:- తనను సేవించాలనే భావం తప్ప ఇతర భావం ఏమాత్రం ఎరుగని సచ్చరిత్రులు, సజ్జనులు అయిన పాండవులు ఆపదలో ఉన్నారు, వారిని ఆదరంతో ఆదుకోవాలని రాక్షసాంతకుడు అయిన శ్రీకృష్ణుడు భావించాడు: అశ్వత్థామ బ్రహ్మాస్త్రాన్ని త్రిప్పికొట్టటం కోసం, శత్రువుల ఆయుధాలకు చెక్కు చెదరనిది, దేవతలు అందరినీ కనురెప్పలా కాపాడేది అయిన సుదర్శన చక్రాన్ని ప్రయోగించాడు.
తెభా-1-185-మ.
సకలప్రాణిహృదంతరాళముల భాస్వజ్జ్యోతియై యుండు సూ
క్ష్మకళుం డచ్యుతుఁ డయ్యెడన్ విరటజా గర్భంబుఁ దాఁ జక్రహ
స్తకుఁడై, వైష్ణవమాయఁ గప్పి, కురు సంతానార్థియై యడ్డమై
ప్రకటస్ఫూర్తి నడంచె ద్రోణతనయబ్రహ్మాస్త్రమున్ లీలతోన్.
టీక:- సకల = సమస్త మైన; ప్రాణి = ప్రాణుల యొక్క; హృద = హృదయముల; అంతరాళములన్ = లోలోపల; భాస్వత్ = ప్రకాశించే; జ్యోతి = దీపము; ఐ = అయి; ఉండు = ఉండే; సూక్ష్మ = సూక్ష్మ మైన; కళుండు = నేర్పున్న వాడు; అచ్యుతుఁడు = హరి {అచ్యుతుడు – చ్యుతము (దిగజారుట) లేని వాడు, విష్ణువు}; ఆ = ఆ; ఎడన్ = సమయములో; విరటజా = ఉత్తర యొక్క {విరటజ - విరటుని సంతానము, ఉత్తర}; గర్భంబున్ = గర్భమును; తాన్ = తాను; చక్ర = చక్రమును; హస్తకుఁడు = చేతిలో ధరించిన వాడు; ఐ = అయి; వైష్ణవ = విష్ణువు {విష్ణువు – విశ్వమంతా వ్యాపించి ఉండు వాడు, హరి} యొక్క; మాయన్ = మాయను; కప్పి = కప్పి; కురు = కురువంశ; సంతాన = సంతానం నిలబడుటను; అర్థి = కోరినవాడు; ఐ = అయి; అడ్డము = అడ్డముగా నిలబడిన వాడు; ఐ = అయి; ప్రకట = అభివ్యక్తమైన; స్ఫూర్తిన్ = స్ఫూర్తితో; అడంచెన్ = అణిచాడు; ద్రోణతనయు = అశ్వత్థామ {ద్రోణతనయుడు - ద్రోణుని కుమారుడు, అశ్వత్థామ}; యొక్క; బ్రహ్మాస్త్రమున్ = బ్రహ్మాస్త్రమును; లీల = అవలీల, లీలావిలాసము; తోన్ = గా.
భావము:- సూక్ష్మాతి సూక్ష్మమైన రూపంతో సమస్త ప్రాణుల హృదయాంతరాళాల్లో జ్యోతిర్మూర్తియై ప్రకాశించే వాసుదేవుడు పాండవుల వంశాంకురాన్ని రక్షించటం కోసం చక్రాన్ని ధరించి, ఉత్తరాగర్భాన్ని యోగమాయతో కప్పివేసి, అమోఘమైన వైష్ణవ తేజస్సుతో అశ్వత్థామ బ్రహ్మాస్త్రాన్ని అవలీలగా అణచివేశాడు.
తెభా-1-186-వ.
ఇట్లు ద్రోణతనయుం డేసిన ప్రతిక్రియారహితం బయిన బ్రహ్మశిరం బనియెడి దివ్యాస్త్రంబు వైష్ణవతేజంబున నిరర్థకం బయ్యె; నిజ మాయావిలసనమున సకలలోక సర్గస్థితి సంహారంబు లాచరించు నట్టి హరికి ధరణీసుర బాణ నివారణంబు విచిత్రంబు గాదు; తత్సమయంబున సంతసించి, పాండవ పాంచాలీ సహితయై గొంతి గమనోన్ముఖుం డైన హరిం జేర వచ్చి యిట్లనియె.
టీక:- ఇట్లు = ఈ విధంగా; ద్రోణతనయుండు = అశ్వత్థామ {ద్రోణతనయుడు - ద్రోణుని కొడుకు, అశ్వత్థామ}; ఏసిన = వేసిన; ప్రతిక్రియా = ఎదురు చేయటకు; రహితంబు = వీలు లేనట్టిది; అయిన = అయినటువంటి; బ్రహ్మశిరంబు = బ్రహ్మశిరము; అనియెడి = అనే; దివ్య = దివ్యమైన; అస్త్రంబు = అస్త్రం; వైష్ణవ = విష్ణువు యొక్క; తేజంబున = ప్రభావమువలన; నిరర్థకంబు = నిష్ప్రయోజనం; అయ్యెన్ = అయిపోయింది; నిజ = తన; మాయా = మాయ యొక్క; విలసనమున = విలాసము వలన; సకల = సమస్త; లోక = లోకముల యొక్క; సర్గ = సృష్టి; స్థితి = పాలన; సంహారంబులు = సంహారములు; ఆచరించున్ = ఆచరిస్తూ ఉండు వాడు; అట్టి = అయినట్టి; హరి = కృష్ణుని; కిన్ = కి; ధరణీసుర = బ్రాహ్మణుని {ధరణీసుర - భూమికి దేవత, బ్రాహ్మణుని}; బాణ = బాణమును; నివారణంబు = ఆపుట; విచిత్రంబున్ = విచిత్రమేమి; కాదు = కాదు; తత్ = ఆ; సమయంబున = సమయంలో; సంతసించి = సంతోషించి; పాండవ = పాండవులతోను {పంచపాండవులు - పాండురాజు సంతానము, 1ధర్మరాజు, 2భీముడు, 3అర్జునుడు, 4నకులుడు, 5సహదేవుడు}; పాంచాలీ = ద్రౌపదితోను {పాంచాలి - పాంచాల రాకుమార్తె. ద్రౌపది}; సహిత = కూడినది; ఐ = అయి; గొంతి = కుంతి; గమన = వెళ్ళుటకు; ఉన్ముఖుండు = సిద్ధపడినవాడు; ఐన = అయినట్టి; హరిన్ = కృష్ణుని {హరి - సర్వ దుఃఖములను హరించు వాడు, విష్ణువు}; చేరన్ = చేరువకు; వచ్చి = వచ్చి; ఇట్లు = ఈ విధంగా; అనియెన్ = పలికెను.
భావము:- అశ్వత్థామ ప్రయోగించిన బ్రహ్మాశిరాస్త్రం తిరుగులేనిది అయినప్పటికీ, వైష్ణవ తేజస్సు ముందు వ్యర్థం అయిపోయింది. ఒక బ్రాహ్మణ యువకుడి బాణాన్ని నివారించటం అన్నది, తన మాయా ప్రభావంతో నిఖిల జగత్తును నిర్మించి, భరించి, హరించే పరమాత్ముడికి విచిత్రమైన విషయమేమీ కాదు. అప్పుడు ఎంతో సంతోషంతో కుంతీదేవి కోడలు ద్రౌపది, కొడుకులు పాండవులతో వచ్చి ద్వారకకు ప్రయాణం అవుతున్న శ్రీకృష్ణుణ్ణి ఈ విధంగా స్తుతించింది-