పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ప్రథమాశ్వాసము)/గోపికల తాదాన్యతోన్మత్తత
తెభా-10.1-1020-వ.
అనుచు మదనోన్మాదచిత్తలై తదాత్మకత్వకంబునఁ గృష్ణు లీలల ననుకరించుచు.
టీక:- అనుచు = అని; మదన = మన్మథబాధతో; ఉన్మాద = వెఱ్ఱెత్తిన; చిత్తలు = మనసులు కలవారు; ఐ = అయ్యి; తత్ = అతని యందు; ఆత్మకత్వంబునన్ = పొందిన మనసులతో; కృష్ణు = కృష్ణుని; లీలలన్ = లీలలను; అనురకరించుచు = పోలిన పనులు చేయుచు;
భావము:- ఇలా పాడుతూ గోపికలు యౌవనోద్రేకంతో వేదురుగొన్న మనసులు గల వారై కృష్ణతాదాత్మ్యాన్ని పొంది అ భగవంతుని లీలలు ఇలా అనుకరించ సాగారు.
తెభా-10.1-1021-సీ.
పూతన యై యొక్క పొలఁతి చరింపంగ-
శౌరి యై యొక కాంత చన్నుగుడుచు;
బాలుఁడై యొక భామ పాలకు నేడ్చుచో-
బండి నే నను లేమఁ బాఱఁదన్ను;
సుడిగాలి నని యొక్క సుందరి గొనిపోవ-
హరి నని వర్తించు నబ్జముఖియు;
బకుఁడ నే నని యొక్క పడఁతి సంరంభింపఁ-
బద్మాక్షుఁడను కొమ్మ పరిభవించు;
తెభా-10.1-1021.1-ఆ.
నెలమి రామకృష్ణు లింతు లిద్దఱు గాఁగ
గోపవత్సగణము కొంద ఱగుదు
రసురవైరి ననుచు నబల యొక్కతె చీరుఁ
బసుల మనెడి సతుల భరతముఖ్య!
టీక:- పూతన = పూతన; ఐ = నేనై ఉన్నాననుచు; ఒక్క = ఒకానొక; పొలతి = స్త్రీ; చరింపంగన్ = వర్తించుచుండగా; శౌరి = కృష్ణుడను {శౌరి - శూరుని మనుమడు, కృష్ణుడు}; ఐ = నేనై ఉన్నాననుచు; ఒక్క = ఒకానొక; కాంత = స్త్రీ; చన్నుగుడుచు = స్తన్యపానము చేయును; బాలుడు = బాలకృష్ణుడను; ఐ = నేనై ఉన్నాననుచు; ఒక = ఒకానొక; భామ = స్త్రీ; పాలు = పాలు; కున్ = కోసము; ఏడ్చుచున్ = రోదించుచుండగ; బండిన్ = బండిని; నేను = నేనై ఉన్నాను; అను = అనెడి; లేమన్ = స్త్రీని; పాఱదన్ను = పడదన్నును; సుడిగాలిని = నేను సుడిగాలిని; అని = అని; ఒక్క = ఒకానొక; సుందరి = స్త్రీ; కొనిపోవ = తీసుకుపోతుండగ; హరిన్ = నేను కృష్ణుడను; అని = అని; వర్తించు = నటించును; అబ్జముఖియు = స్త్రీ; బకుడన్ = బకాసురుని; నేను = నేనై ఉన్నాను; అని = అని; ఒక్క = ఒకానొక; పడతి = స్త్రీ; సంరంభింప = హడావిడిచేయగా; పద్మాక్షుడన్ = నేను కృష్ణుడను; అను = అనెడి; కొమ్మ = స్త్రీ; పరిభవించున్ = పరాభవించును; ఎలమి = పూని.
రామ = బలరాముడుగా; కృష్ణు = కృష్ణుడుగా; ఇంతులు = స్త్రీలు; ఇద్దరు = ఇద్దరు (2); కాగన్ = వలె నటించుచుండగ; గోప = గోపాలకులు; వత్స = దూడలు; గణము = సమూహము; కొందఱు = కొంతమంది; అగుదురు = ఐ వర్తించెదరు; అసురవైరిని = నేను కృష్ణుడను; అనుచు = అని; అబల = స్త్రీ; ఒక్కతె = ఒకానొక ఆమె; చీరున్ = పిలుచును; పసులము = మేము పశువులము; అనెడి = అనునట్టి; సతులన్ = స్త్రీలను; భరతముఖ్య = పరీక్షిన్మహారాజా {భరతముఖ్యుడు - భరత వంశము నందలి రాజులలో ముఖ్యుడు, పరీక్షిత్తు}.
భావము:- ఓ భరతవంశ ప్రముఖుడైన పరీక్షిన్మహారాజా! ఒక గోపిక పూతన వలె నటిస్తుంటే, కృష్ణునిలా అభినయిస్తున్న ఇంకొక గోపిక స్తన్యం తాగింది. మరొకామె పసిపిల్లాడిలా భావించుకొని పాలకేడుస్తూ, శకటాసురుడిని అని మెలగుతున్న ఇంకో గోపికను కాలితో తన్నింది. మరింకొకామె నేను కృష్ణుణ్ణి అంటు ఉన్నామెను తృణావర్తుడిలా ఎగరేసుకుపోయింది. ఇంకొకర్తె బకాసురుణ్ణి నేను అని విజృంభించగా, ఆమెను మరొకర్తె నేను వాసుదేవుణ్ణి అంటు పరాభవించింది. ఇంతలో ఇద్దరు ఇంతులు బలరామ కృష్ణులు కాగా, మరికొందరు మగువలు గోపకులు, దూడలు అయ్యారు. పసువులం మేం అంటున్న పడతులను పద్మాక్షుడను అనే ఆమె పిలిచింది.
తెభా-10.1-1022-ఆ.
"లోకమెల్లఁ గుక్షిలోపల నున్నది
మాధవుండ నేను మాత వీవు
చూడు"మనుచు నొక్క సుందరి యొకతెకు
ముఖము దెఱచి చూపు ముఖ్యచరిత!
టీక:- లోకము = జగత్తు; ఎల్లన్ = సమస్తము; కుక్షి = కడుపు; లోన్ = అందు; ఉన్నట్టి = ఉన్నటువంటి; నేను = నేను; మాధవుండన్ = కృష్ణుడను; మాతవు = తల్లివి; ఈవు = నీవు; చూడుము = చూడు; అనుచన్ = అని; ఒక్క = ఒకానొక; సుందరి = స్త్రీ; ఒకతె = ఒకామె; కున్ = కు; ముఖము = నోరు; తెఱచి = తెరిచి; చూపున్ = చూపించును; ముఖ్యచరిత = పరీక్షిన్మహారాజా {ముఖ్య చరితుడు - ముఖ్య (ఉత్తమమైన) చరితుడు (వర్తన కలవాడు), పరీక్షిత్తు}.
భావము:- ఉత్తమ చరిత్రుడవైన పరీక్షన్మహారాజా! ఒక గోపిక మాధవుడై “విశ్వమంతా నా కుక్షిలోఉంది చూడ” మంటూ యశోదమ్మగా నటిస్తున్న మరొక గోపికకు తన నోరు తెరచి చూపించింది.
తెభా-10.1-1023-క.
"వెన్నలు దొంగిలి తినియెడి
వెన్నుఁడ"నని యొకతె నుడువ వేఱొక్కతె చే
సన్నల యశోద నంచునుఁ
గ్రన్ననఁ గుసుమముల దండఁ గట్టు నిలేశా!
టీక:- వెన్నలు = వెన్నముద్దలు; దొంగిలి = దొంగిలించి; తినియెడి = తినెడి; వెన్నుడన్ = కృష్ణుడను; అని = అని; ఒకతె = ఒకామె; నుడువ = చెప్పగా; వేఱొక్కతె = ఇంకొకామె; చేతి = చేతులతో చేసెడి; సన్నలన్ = సంజ్ఞలతో; యశోదన్ = నేను యశోదను; అంచును = అని; క్రన్నన = శీఘ్రముగా; కుసుమముల = పూల; దండన్ = మాలతో; కట్టున్ = కట్టివేయును; ఇలేశా = రాజా {ఇలేశుడు - ఇల (రాజ్యమునకు) ఈశుడు (ప్రభువు), రాజు};
భావము:- మహారాజా! “నేను నవనీతచోరుడైన కృష్ణుడిని” అని ఒకతె అంటుంటె వేరొకతె “నేను యశోదాదేవిని అని చేసన్నలు చేస్తూ ఆమెను వెంటనే పూలదండతో బంధించింది.”
తెభా-10.1-1024-క.
"కాళియఫణి యిది వీరలు
కాళియఫణి సతులు మ్రొక్కఁ గడఁగిరి నే గో
పాలకుమారుఁడ"ననుచును
లీలాగతి నాడు నొక్క లేమ నరేంద్రా!
టీక:- కాళియ = కాళియుని యొక్క; ఫణి = పడగ; ఇది = ఇది; వీరలు = వీరంతా; కాళియఫణి = కాళియు డను పాము; సతులు = భార్యలు; మ్రొక్కన్ = దండములు పెట్ట; కడగిరి = ఆరంభించిరి; నేన్ = నేను; గోపాలకుమారుడను = కృష్ణుడను; అనుచును = అని; లీలా = విలాస; గతిన్ = వైఖరితో; ఆడున్ = నాట్యము లాడును; ఒక్క = ఒకానొక; లేమ = స్త్రీ; నరేంద్రా = రాజా.
భావము:- “ఇది కాళీయసర్పం. వీరు అతని పత్నులు నాకు మ్రొక్కుతున్నారు. నేను యశోదా తనయుడిని” అంటూ ఒక కులుకులాడి ఆడ సాగింది.
తెభా-10.1-1025-క.
"తరుణులు గోపకు లందఱు
హరిహయుఁ డిదె వాన గురిసె హరి నే"నని భా
సుర చేలాంచల మొక్కతె
గిరి నెత్తెద ననుచు నెత్తుఁ గెంగేల నృపా!
టీక:- తరుణులు = యువతులు; గోపకులు = గొల్లలు; అందఱున్ = మీరందరు; హరిహయుడు = ఇంద్రుడు {హరిహయుడు - పచ్చని గుఱ్ఱములు కలవాడు, ఇంద్రుడు}; ఇదె = ఇదిగో; వానన్ = వర్షమును; కురిసెన్ = కురిపించెను; హరి = కృష్ణుడను; నేను = నేను; అని = అని; భాసుర = ప్రకాశించునట్టి; చేలా = చీర; అంచలమున్ = కొంగును; ఒక్కతె = ఒకామె; గిరిన్ = కొండను; ఎత్తెదను = ఎత్తుతాను; అనుచున్ = అని; ఎత్తున్ = పైకెత్తును; కెంగేలన్ = ఎఱ్ఱని చేతితో; నృపా = రాజా.
భావము:- “ఈ చెలువలు అందరూ గోపాలకులు, దేవేంద్రుడు రాళ్ళవాన కురిపిస్తున్నాడు. నేను శ్రీకృష్ణుణ్ణి ఇదిగో గోవర్ధనగిరిని ఎత్తుతున్నాను” అంటూ ఒకామె చీరకొంగు పయికెత్తి అరచేత పట్టుకుంది.
తెభా-10.1-1026-క.
"మీరలు గోపకు లే నసు
రారిని దావాగ్ని వచ్చె నటు చూడకుఁడీ
వారించెద"నని యొక్కతె
చేరి బయల్ కబళనంబు చేయు నరేంద్రా!
టీక:- మీరలు = మీరు; గోపకులు = యాదవులు; ఏన్ = నేను; అసురారిని = కృష్ణుడను; దావాగ్ని = కార్చిచ్చు; వచ్చెన్ = వచ్చినది; అటు = అటుపక్కకి; చూడకుడీ = చూడకండి; వారించెదన్ = అడ్డుకొనెదను; అని = అని; ఒక్కతె = ఒకామె; చేరి = పూని; బయల్ = ఉత్తుత్తునే; కబళనంబు = మింగినట్టు; చేయున్ = చేయును; నరేంద్రా = రాజా.
భావము:- పరీక్షన్మహారాజా! “మీరందరూ గోపకులు నేను రాక్షసవిరోధినైన కృష్ణుడిని. కార్చిచ్చు వస్తున్నది. అటు చూడకండి. నేను దానిని నివారిస్తాను” అంటూ ఒక గోపిక ఉత్తినే మ్రింగినట్లు నటించింది.
తెభా-10.1-1027-వ.
ఇట్లు తన్మయత్వంబున గోపసుందరులు బృందావనంబునం గల తరులతాదుల హరి నడుగుచు, దుర్గమం లయిన విపినమార్గంబుల సరోజాత కేతన హల కులిశ కలశాంకుశాది లక్షణలక్షితంబులై మనోహరంబు లయిన హరిచరణంబుల చొప్పుఁగని తప్పక చెప్పి కొనుచుఁ దమలో నిట్లనిరి.
టీక:- ఇట్లు = ఈ విధముగ; తన్మయత్వంబునన్ = పరవశత్వముతో; గోపసుందరులు = గొల్లభామలు; బృందావనంబనన్ = బృందావనము నందు; కల = ఉన్నట్టి; తరులు = చెట్లు; లత = తీగలు, పాదులు; ఆదులున్ = మున్నగువానిని; హరి = కృష్ణుని గురించి; అడుగుచున్ = అడుగుతు; దుర్గమంబులు = వెళ్ళుటకు కష్టమైనవి; అయిన = ఐన; విపిన = అడవి; మార్గంబులన్ = దారు లమ్మట; సరోజాత = పద్మరేఖ; కేతన = ధ్వజరేఖ; హల = నాగలిరేఖ; కులిశ = వజ్ర రేఖ; కలశ = పూర్ణకుంభ రేఖ; అంకుశ = అంకుశ రేఖ; ఆది = మున్నగు; లక్షణ = గుర్తులు; లక్షితంబులు = వేయబడినవి; ఐ = అయ్య్; మనోహరంబులున్ = మనోజ్ఞమైనవి; అయిన = ఐన; హరి = కృష్ణుని; చరణంబులు = పాదములను; చొప్పు = జాడను; తప్పక = అనుమానము లేకుండా; చెప్పికొనుడు = ముచ్చటించుకొనుచు; తమలోన్ = వారిలోవారు; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనిరి = పలికిరి.
భావము:- ఇలా తనువులు మరచి గోపాంగనలు బృందావనంలోని మ్రాకులనూ తీవలనూ శ్రీహరి జాడలు అడుగుతూ చొరరాని అడవి దారుల్లో కమలం, ధ్వజం, నాగలి, వజ్రం, కలశం, అంకుశం మొదలైన శుభలక్షణాలతో మనోజ్ఞములైన గోవిందుని అడుగులు గుర్తించి గొప్పగా చెప్పుకుంటూ తమలో ఇలా చెప్పుకోసాగారు,
తెభా-10.1-1028-సీ.
"కొమ్మకుఁ బువ్వులు కోసినాఁ డిక్కడ-
మొనసి పాదాగ్రంబు మోపినాఁడు
సతి నెత్తుకొని వేడ్క జరిగినాఁ డిక్కడఁ-
దృణములోఁ దోపఁదు తెఱవ జాడ
ప్రియకు ధమ్మిల్లంబు పెట్టినాఁ డిక్కడఁ-
గూర్చున్న చొప్పిదె కొమరు మిగులు
నింతికిఁ గెమ్మోవి యిచ్చినాఁ డిక్కడ-
వెలఁది నిక్కిన గతి విశదమయ్యె
తెభా-10.1-1028.1-ఆ.
సుదతితోడ నీరు చొచ్చినాఁ డిక్కడఁ
జొచ్చి తా వెడలిన చోటు లమరెఁ
దరుణిఁ గాముకేళిఁ దనిపినాఁ డిక్కడఁ
ననఁగి పెనఁగియున్న యంద మొప్పె.
టీక:- కొమ్మ = స్త్రీ; కున్ = కోసము; పువ్వులు = పువ్వులను; కోసినాడు = కోసెను; ఇక్కడ = ఇక్కడ; మొనసి = పూని; పాద = పాదము యొక్క; అగ్రంబున్ = ముందుభాగము; మోపినాడు = ఆన్చెను; సతిన్ = స్త్రీని; ఎత్తుకొని = ఎత్తుకొని; వేడ్కన్ = వినోదముగ; జరిగినాడు = నడచినాడు; ఇక్కడ = ఇక్కడ; తృణము = గడ్డినేల; లోన్ = అందు; తోపదు = కనబడదు; తెఱవ = స్త్రీ; జాడ = గుర్తులు; ప్రియ = ప్రియురాలి; కున్ = కి; ధమ్మల్లంబున్ = కొప్పు; పెట్టినాడు = చుట్టెను; ఇక్కడ = ఇక్కడ; కూర్చున్న = కూర్చుండిన; చొప్పు = జాడ; ఇదె = ఇదిగో; కొమరు = అందము; మిగులు = అతిశయించున్నది; ఇంతి = స్త్రీ; కిన్ = కి; కెంపు = ఎఱ్ఱని; మోవి = పెదవి; ఇచ్చినాడు = అందిచ్చెను; ఇక్కడ = ఇక్కడ; వెలది = స్త్రీ; నిక్కిన = పైకినిగిడిన; గతి = జాడ; విశదమయ్యెన్ = స్పష్టమై ఉన్నది.
సుదతి = స్త్రీ; తోడన్ = తోటి; నీరున్ = నీటి యందు; చొచ్చినాడు = ప్రవేశించెను, దిగెను; ఇక్కడ = ఇక్కడ; చొచ్చి = దిగి; తాన్ = అతను; వెడలిన = బయటికొచ్చిన; చోటులు = గుర్తులు; అమరెన్ = ఏర్పడినవి; తరుణిన్ = స్త్రీని; కాముకేళి = మన్మథక్రీడ యందు; తనిపినాడు = తృప్తిపరచెను; ఇక్కడ = ఇక్కడ; అణగి = అణిగిపోయి; పెనగి = కలిసిమెలిసి; ఉన్న = ఉన్నట్టి; అందము = విధము; ఒప్పెన్ = చక్కగానున్నది.
భావము:- మురళీలోలుడు ఇక్కడ మునివేళ్ళు మాత్రమే నేలపై మోపాడు, ముదితకు పూలుకోసినాడేమో; నెలత నెత్తుకొని ముందుకెళ్లాడేమో ఇక్కడ ఆమె అడుగుల జాడలు కనబడటం లేదు; ఇద్దరు కూర్చున్న ఈ చోటు సొగసుగా ఉంది, ఇక్కడ కొమరాలి కొప్పు సవరించి ఉంటాడు; ఇక్కడ నీలవేణి నిక్కినతీరు తేటపడుతోంది, అతివకు అరుణాధర మిచ్చాడేమో; ఇక్కడ కొలనులోకి దిగిన ఆనమాళ్ళు స్పష్టంగా కనబడుతున్నాయి, కాంతతో కొలను నీటిలోకి ప్రవేశించాడేమో; ఇక్కడ గడ్డిగాదము అణగి, పెనగిన ఆనవాలు కానవస్తోంది, మగువను మదనకేళిలో తనిపినాడేమో.
తెభా-10.1-1029-వ.
మఱియును.
టీక:- మఱియును = ఇంకను.
భావము:- అంతేకాదు. . . .
తెభా-10.1-1030-సీ.
ఒక యెలనాగ చెయ్యూఁదినాఁ డిక్కడ-
సరస నున్నవి నాల్గు చరణములును
నొక నీలవేణితో నొదిఁగినాఁ డిక్కడ-
మగ జాడలో నిదె మగువ జాడ
యొక లేమ మ్రొక్కిన నురివినాఁ డిక్కడ-
రమణి మ్రొక్కిన చొప్పు రమ్యమయ్యె
నొక యింతి కెదురుగా నొలసినాఁ డిక్కడ-
నన్యోన్యముఖములై యంఘ్రు లొప్పె
తెభా-10.1-1030.1-ఆ.
నొకతె వెంటఁ దగుల నుండక యేగినాఁ
డడుగుమీఁదఁ దరుణి యడుగు లమరె
నబల లిరుగెలంకులందు రాఁ దిరిగినాఁ
డాఱు పదము లున్నవమ్మ! యిచట.
టీక:- ఒక = ఒకానొక; ఎలనాగ = స్త్రీ; చెయ్యి = చేతిని; ఊదినాడు = పట్టుకొనెను; ఇక్కడ = ఇక్కడ; సరసన్ = పక్కపక్కన; ఉన్నవి = ఉన్నాయి; నాల్గు = నాలుగు (4); చరణములునున్ = పాదములు; ఒక = ఒకానొక; నీలవేణి = స్త్రీ; తోన్ = తోటి; ఒదిగినాడు = ఒత్తిగిలెను; ఇక్కడ = ఇక్కడ; మగ = మగవాని; జాడ = జాడ; లోన్ = అందు; ఇదె = ఇదిగో; మగువ = స్త్రీ; జాడ = జాడ; ఒక = ఒకానొక; లేమ = స్త్రీ; మ్రొక్కినన్ = నమస్కరించగా; ఉరివినాడు = ఒడిసిపట్టెను; ఇక్కడ = ఇక్కడ; రమణి = స్త్రీ; మ్రొక్కిన = నమస్కరించిన; చొప్పు = జాడ; రమ్యము = అందగించినది; అయ్యెన్ = అయినది; ఒక్క = ఒకానొక; ఇంతి = స్త్రీ; కిన్ = కి; ఎదురుగా = ఎదురుగ; ఒలసినాడు = చేరినాడు; ఇక్కడ = ఇక్కడ; అన్యోన్యముఖములు = ఎదురుబొదురుగా ఉన్న; ఐ = అయ్యి; అంఘ్రులు = పాదములు; ఒప్పెన్ = చక్కగానున్నవి; ఒకతె = ఒకామె.
వెంటదగులన్ = వెంటపడగా; ఉండక = నిలబడకుండా; ఏగినాడు = వెళ్ళినాడు; అడుగు = పాదముద్రల; మీద = పైన; తరుణి = స్త్రీ; అడుగులు = పాదముద్రలు; అమరె = వరసగా నున్నవి; అబలలు = స్త్రీలు; ఇరుగెలంకులు = రెండుపక్కల; అందున్ = అందు; రాన్ = కూడావస్తుండగా; తిరిగినాడు = సంచరించెను; ఆఱు = ఆరు (6); పదములున్ = పాదముద్రలు; ఉన్నవి = ఉన్నాయి; అమ్మ = తల్లి; ఇచటన్ = ఇక్కడ.
భావము:- ఇక్కడ నందుని కొడుకు ఒక చెలియ చేయి పట్టుకుని నడిచాడు కాబోలు, నాలుగు పాదముద్రలు ఉన్నాయి. ఒక పొలతితో ఇక్కడ ఒదిగాడు కాబోలు, మగ జాడలో మగువ జాడ గోచరిస్తున్నది. ఒక ఒయ్యారి మ్రొక్కగా ఇక్కడ ఒడసి పట్టుకున్నాడు కాబోలు, సుందరి మ్రొక్కిన తీరు రమ్యంగా ఉంది. ఒక అందగత్తెకు అబిముఖంగా వెళ్ళాడు కాబోలు, అక్కడ ఎదురెదురుగా అడుగులు ఏర్పడ్డాయి. ఒక చిన్నది వెంబడించగా ఆగకుండా వెళ్ళాడు కాబోలు, ఇక్కడ అతని అడుగుల మీద అతివ అడుగులు అమరి ఉన్నాయి. ఇదిగో చూడండమ్మా! రెండుప్రక్కలా వెలదులు అనుసరిస్తుంటే తిరిగాడులా ఉంది, ఇక్కడ ఆరు పాదాలున్నాయి.
తెభా-10.1-1031-సీ.
ఈ చరణంబులే యిందునిభానన!-
సనకాది ముని యోగ సరణి నొప్పు;
నీ పాదతలములే యెలనాగ! శ్రుతివధూ-
సీమంతవీధులఁ జెన్నుమిగులు;
నీ పదాబ్జంబులే యిభకులోత్తమయాన!-
పాలేటిరాచూలి పట్టుకొమ్మ;
లీ సుందరాంఘ్రులే యిందీవరేక్షణ!-
ముక్తికాంతా మనోమోహనంబు;
తెభా-10.1-1031.1-ఆ.
లీ యడుగల రజమె యింతి! బ్రహ్మేశాది
దివిజవరులు మౌళిదిశలఁ దాల్తు"
రనుచుఁ గొంద ఱబల లబ్జాక్షుఁ డేగిన
క్రమముఁ గనియు నతనిఁ గానరైరి.
టీక:- ఈ = ఈ యొక్క; చరణంబులే = పాదములే; ఇందునిభానన = స్త్రీ {ఇందునిభానన - చంద్రుని వంటి మోము కలామె, స్త్రీ}; సనక = సనకుడు; ఆది = మున్నగు; ముని = ఋషుల; యోగ = యోగపు; సరణిన్ = మార్గమున; ఒప్పున్ = చక్కగానుండు; ఈ = ఈ యొక్క; పాదతలములే = అరికాళ్ళే; ఎలనాగ = స్త్రీ; శ్రుతివధూసీమంతవీధులన్ = ఉపనిషత్తులందు {శ్రుతివధూసీమంతవీధులు - శ్రుతి (వేదములు అనెడి) వధూ (స్త్రీ యొక్క) సీమంత (పాపిట) వీధులు (ప్రదేశములు), ఉపనిషత్తులు}; చెన్నుమిగులున్ = మిక్కిలి చక్కగానుండును; ఈ = ఈ యొక్క; పద = పాదములు అనెడి; అబ్జంబులే = పద్మములే; ఇభకులోత్తమయాన = ఇంతీ {ఇభకులోత్తమయాన - ఏనుగులన్నిటికన్న ఉత్తమమైన నడక కలామె, స్త్రీ}; పాలాటిరాచూలి = లక్ష్మీదేవికి {పాలేటిరాచూలి - పాలసముద్రుని రాకుమారి, లక్ష్మీదేవి}; పట్టుకొమ్మలు = ఆధారములు, నివాసములు; ఈ = ఈ యొక్క; సుందర = అందమైన; అంఘ్రులే = పాదములే; ఇందీవరేక్షణ = సుందరి {ఇందీవరేక్షణ - నల్లకలువల వంటి కన్నులు కలామె, స్త్రీ}; ముక్తి = మోక్షము అనెడి; కాంతా = స్త్రీ యొక్క; మనస్ = మనసును; మోహనంబులు = మోహము పుట్టించునవి; ఈ = ఈ యొక్క.
అడుగుల = పాదము లంటిన; రజము = ధూళియే; ఇంతి = స్త్రీ; బ్రహ్మ = బ్రహ్మదేవుడు; ఈశ = పరమ శివుడు; ఆది = మొదలగు; దివిజ = దేవతా; వరులు = శ్రేష్ఠులు; మౌళి = తలల; దిశలన్ = పైన; తాల్తురు = ధరింతురు; అనుచున్ = అని; కొందఱు = కొంతమంది; అబలలు = స్త్రీలు; అబ్జాక్షుడు = కృష్ణుడు; ఏగిన = వెళ్ళిన; క్రమమున్ = విధమును; కనియున్ = చూసినప్పటికి; అతనిని = అతనిని; కానరు = కనుగొనలేనివారు; ఐరి = అయ్యిరి.
భావము:- ఓ చంద్రముఖీ! ఈ చరణాలే సనకసనందాది మునీశ్వరుల ధ్యానమార్గాన వెలుగొందే చరణాలు. ఓ వెలదీ! ఈ పాదములే వేదములనెడి భామినుల పావటపై భాసిల్లే పాదాలు. ఓ గజరాజగమనా! ఈ పద్మముల వంటి పాదములే క్షీరసాగరపుత్రిక అయిన లక్ష్మికి ఆధారాలు. ఓ కలువకంటీ! ఈ అందమైన అడుగులే మోక్షమనెడు మగువ మసును మోహింపచేసే అడుగులు. ఓ నెలతా ఈ పాదధూళియే బ్రహ్మ రుద్రుడు మున్నగు దేవతా శ్రేష్ఠులు ఔదల ధరించేది.” అన్నారు కొంతమంది యువతులు. కాని, కృష్ణుడు వెళ్ళిన దారిని గుర్తించినా అతనిని చూడ లేకపోయారు.
తెభా-10.1-1032-వ.
అప్పుడు.
టీక:- అప్పుడ = అప్పుడు.
భావము:- ఇంకా. . . . . .
తెభా-10.1-1033-సీ.
పతుల దైన్యంబును భామల క్రౌర్యంబుఁ-
జూపుచు విభుఁ డొక్క సుదతితోడ
విహరింప నది యెల్ల వెలఁదుల వర్జించి-
"నా యొద్దనున్నాఁడు నాథుఁ"డనుచు
గర్వించి రాఁ జాలఁ "గమలాక్ష! మూఁపున-
నిడుకొను"మనుఁడు న య్యీశ్వరుండు
మొఱఁగి పోయినఁ దాపమును బొంది "యో! కృష్ణ!-
యెక్కడఁ జనితి ప్రాణేశ! రమణ!
తెభా-10.1-1033.1-తే.
నీకు వరవుడ నయ్యెద నిలువు"మనుచు
వగవఁ గొందఱు కాంతలా వనితఁ జూచి
"వరుఁడు మన్నింప గర్వించి వనజనేత్ర
చిక్కె నేఁ"డని వెఱఁగును జెంది రపుడు.
టీక:- పతుల = భర్తల; దైన్యంబును = దీనత్వమును; భామల = స్త్రీల యొక్క; క్రౌర్యంబును = క్రూరత్వమును; చూపుతు = కనబరచుచు; విభుడు = కృష్ణుడు; ఒక్క = ఒకానొక; సుదతి = స్త్రీ; తోడన్ = తోటి; విహరింపన్ = క్రీడించగా; అది = ఆమె; ఎల్ల = అందరు; వెలదులన్ = స్త్రీలను; వర్జించి = వదలిపెట్టి; నా = నా; యొద్దన్ = దగ్గర; ఉన్నాడు = ఉన్నాడు; నాథుడు = ప్రభువు; అనుచు = అని; గర్వించి = గర్వముపొంది; రాజాలన్ = రాలేను; కమలాక్ష = పద్మాక్షుడా, కృష్ణుడా; మూపునన్ = వీపుమీద; ఇడుకొనుము = ఎక్కించుకొనుము; అనుడున్ = అనగా; ఆ = ఆ; ఈశ్వరుండు = కృష్ణుడు; మొఱగి = కనుమొరగి; పోయినన్ = వెళ్ళిపోగా; తాపమును = విచారమును; పొంది = పొంది; ఓ = ఓ; కృష్ణ = కృష్ణుడా; ఎక్కడన్ = ఎక్కడకు; చనితి = వెళ్ళిపోతివి; ప్రాణేశా = నా ప్రాణనాథా; రమణ = ప్రియుడా.
నీ = నీ; కున్ = కు; వరవుడు = దాసురాలను; అయ్యెదన్ = అయ్యి ఉండెదను; నిలువుము = ఆగుము; అనుచున్ = అని; వగవన్ = విచారించగా; కొందఱు = కొంతమంది; కాంతలు = స్త్రీలు; ఆ = ఆ యొక్క; వనితన్ = స్త్రీని; చూచి = చూసి; వరుడు = విభుడు; మన్నింపన్ = ఆదరించగా; గర్వించి = గర్వముచెంది; వనజనేత్ర = ఇంతి {వనజనేత్ర - పద్మాక్షి, స్త్రీ}; చిక్కెన్ = చిక్కిపోయినది; నేడు = ఈ దినము; అని = అని; వెఱగును = ఆశ్చర్యమును; చెందిరి = పొందిరి; అపుడు = ఆ సమయమునందు.
భావము:- ఆ సమయాన పతులు పడతులకు లొంగిపోయి పొందే దైన్యమును, స్త్రీలు చూపే దౌర్జన్యమునూ తెలపడం కోసం, కృష్ణుడు ఒక చెలువతో కలసిమెలసి విహరించాడు. అంతలోఆ నెలత తక్కిన వనితలు అందరినీ వదలి వల్లభుడు తననే వలచి వచ్చి తన దగ్గరే ఉన్నాడని విఱ్ఱవీగింది. ఆ గర్వంతోనే అది “ఓ కృష్ణా! ఇక నడచి రాలేను. నన్ను నీ వీపు మీద ఎక్కించుకుని తీసుకు వెళ్ళు” అని పలికింది. ఆ మాట అనగానే అచ్యుతుడు అంతర్ధానం చెందాడు. అప్పుడు ఆ వనిత పరితాపం పొంది “ఓ కృష్ణా! ఓ ప్రాణేశ్వరా! ఓ వల్లభా! ఎక్కడికి వెళ్ళిపోయావు. నీకు చరణదాసిని అవుతాను. నిలువుము.” అంటూ పలవరించింది. అప్పుడు కొందరు గోపికలు ఆ సుందరిని చూసి “మగడి మన్ననతో దర్పించి ఈ చిన్నది ఇలా ఇక్కట్లకు పాలయింది” అని ఆశ్చర్యపోయారు.
తెభా-10.1-1034-వ.
మఱియును.
టీక:- మఱియును = ఇంకను.
భావము:- పరీక్షన్మహారాజా! గోపకాంతల వింతచేష్టలు ఇంకా విను. . . .
తెభా-10.1-1035-సీ.
"ఈ పొదరింటిలో నిందాఁకఁ గృష్ణుండు-
నాతోడ మన్మథనటన మాడె
నియ్యోల మగుచోట నిందాఁకఁ జెలువుండు-
గాఢంబుగా నన్నుఁ గౌఁగలించె
నీ మహీజము నీడ నిందాఁక సుభగుండు-
చిట్టంటు చేతల సిగ్గుగొనియె
నీ పుష్పలత పొంత నిందాఁక దయితుండు-
నను డాసి యధరపానంబు చేసె
తెభా-10.1-1035.1-ఆ.
నీ ప్రసూనవేది నిందాఁక రమణుండు
కుసుమ దామములను గొప్పుఁ దీర్చె"
ననుచుఁ గొంద ఱతివ లంభోజనయనుని
పూర్వలీలఁ దలఁచి పొగడి రధిప!
టీక:- ఈ = ఈ యొక్క; పొదరింటి = గుబురుపొద; లోన్ = అందు; ఇందాక = కొంత సమయము ముందు; కృష్ణుండు = కృష్ణుడు; నా = నా; తోడన్ = తోటి; మన్మథనటన = మదనక్రీడ; ఆడెన్ = ఆడెను; ఈ = ఈ యొక్క; ఓలము = మరుగుగా నున్నది; అగు = ఐన; చోటన్ = చోటు నందు; ఇందాకన్ = ఇందాక; చెలువుండు = అందగాడు; గాఢంబుగాన్ = గట్టిగా; నన్నున్ = నన్ను; కౌగలించెన్ = ఆలింగనము చేసికొనెను; ఈ = ఈ యొక్క; మహీజము = చెట్టు; నీడన్ = నీడలో; ఇందాక = ఇందాక; సుభగుండు = మనోహరుడు, కృష్ణుడు; చిట్టంబు = చిలిపి, శృంగారపు; చేతలన్ = పనులతో; సిగ్గుగొనియెన్ = నా సిగ్గుతీసెను; ఈ = ఈ యొక్క; పుష్ప = పూల; లతన్ = తీగ; పొంతన్ = వద్ద; ఇందాకన్ = ఇందాక; దయితుండు = ప్రియుడు; ననున్ = నన్ను; డాసి = చేరి; అధరపానంబు = ముద్దుపెట్టుకొనుట; చేసెన్ = చేసెను; ఈ = ఈ యొక్క.
ప్రసూన = పూల; వేదిన్ = గట్టుమీద; ఇందాక = ఇందాక; రమణుండు = అందగాడు; కుసుమ = పూల; దామములను = దండలను; కొప్పున్ = జుట్టుముడి యందు; తీర్చెన్ = చక్కగాపెట్టెను; అనుచున్ = అని; కొందఱు = కొంతమంది; అతివలు = స్త్రీలు; అంభోజనయనుని = పద్మాక్షుని; పూర్వ = మునుపటి; లీలల్ = విలాసపు చేష్టలను; తలచి = గుర్తుచేసుకొని; పొగిడిరి = కీర్తించిరి; అధిప = రాజా.
భావము:- “ఈ పొదరింట్లో ఇంతకు ముందే కృష్ణుడు నాతో మన్మథక్రీడ సల్పినాడు. చాటుగా నున్న ఈ చోట ఇంతకు ముందు వల్లభుడు గట్టిగా కౌగలించుకున్నాడు. ఈ చెట్టు నీడలో ఇందాక మనోహరుడు నఖక్షతాలతో నా సిగ్గు హరించాడు. ఈ పుష్పనికుంజం దగ్గరే ఇంతకు ముందు ప్రాణేశ్వరుడు నను చేరి నా కెమ్మోవి జుఱ్ఱాడు. ఈ పూలతిన్నె మీద ఇందాక ప్రియుడు నా కొప్పులో పూలదండలు తురిమాడు.” అంటూ కొందరు గోపికలు పద్మాక్షుడు మునుపు చేసిన శృంగార చేష్టలను మాటి మాటికీ తలచుకుని కొనియాడారు.
తెభా-10.1-1036-మ.
అని యిబ్బంగి లతాంగు లందఱును బృందారణ్య మం దీశ్వరున్
వనజాక్షుం బరికించి కానక విభున్ వర్ణించుచుం బాడుచున్
మనముల్ మాటలుఁ జేష్ఠలుం గ్రియలు న మ్మానాథుపైఁ జేర్చి వే
చని ర య్యామున సైకతాగ్రమునకున్ సంత్యక్త గేహేచ్ఛలై.
టీక:- అని = అని; ఈ = ఈ; భంగిన్ = విధముగ; లతాంగులు = అందగత్తెలు {లతాంగి - లత వంటి దేహము కలామె, స్త్రీ}; అందఱును = ఎల్లరు; బృందారణ్యము = బృందావనము; అందున్ = లో; ఈశ్వరున్ = కృష్ణుని; వనజాక్షున్ = పద్మాక్షుని, కృష్ణుని; పరికించి = వెదికి చూసి; కానక = కనబడకపోవుటచేత; విభున్ = ప్రభువును, కృష్ణుని; వర్ణించుచున్ = కీర్తించుచు; పాడుచున్ = స్తుతించుచు; మనముల్ = మనసులు; మాటలు = వాక్కులు; చేష్టలున్ = కాయములు; క్రియలున్ = కర్మలు; ఆ = ఆ యొక్క; మానాథు = లక్ష్మీపతి, కృష్ణుని; పైన్ = మీద; చేర్చి = ఏకాగ్రముగా ఉంచి; వేన్ = శీఘ్రమే; చనిరి = వెళ్ళిరి; ఆ = ఆ; యమున = యమునానదీలోని; సైకతా = ఇసుకదిబ్బల; అగ్రమున్ = మీద; కున్ = కి; సంత్యక్త = మిక్కిలి విడువబడిన; గేహ = ఇండ్లపై; ఇచ్ఛలు = ఆసక్తులు కలవారు; ఐ = అయ్యి.
భావము:- ఈవిధంగా ఆ సుందరీ మణులు అందరూ బృందావనంలో భగవంతుడైన కృష్ణుడిని చేరాలని ఎంత వెదికినా దర్శించలేకపోయారు. ఆ ప్రభువు గుణచేష్టితాలను వర్ణించి పాడుతూ తమ మనోవాక్కాయ కర్మలను ఆ లక్ష్మీవల్లభుడి మీదనే చేర్చి ఇండ్లకు వెళ్ళాలన్న కోరికలు కూడ వదలి పెట్టి, యమునానదిలోని ఇసుక తిన్నెల మీదకు వెళ్ళారు.
తెభా-10.1-1037-వ.
చని గోపికలు హరి నుద్దేశించి యిట్లనిరి.
టీక:- చని = వెళ్ళి; గోపికలు = గొల్లస్త్రీలు; హరిన్ = కృష్ణుని; ఉద్దేశించి = గురించి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనిరి = పలికిరి.
భావము:- అలావెళ్ళిన ఆ గొల్లయువతులు కృష్ణుని ఉద్దేశించి ఇలా అన్నారు. . .