పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ప్రథమాశ్వాసము)/కాళిందిలో దూకుట
తెభా-10.1-638-మ.
కటిచేలంబు బిగించి పింఛమునఁ జక్కం గొప్పు బంధించి దో
స్తట సంస్ఫాలన మాచరించి చరణద్వంద్వంబుఁ గీలించి త
త్కుటశాఖాగ్రము మీఁదనుండి యుఱికెన్ గోపాలసింహంబు ది
క్తటముల్ మ్రోయ హ్రదంబులో గుభగుభ ధ్వానం బనూనంబుగన్.
టీక:- కటి = మొలనున్న; చేలంబున్ = వస్త్రమును; బిగించి = గట్టిగా కట్టి; పింఛమునన్ = నెమలి పింఛముతో; చక్కన్ = చక్కగా; కొప్పున్ = జుట్టుముడిని; బంధించి = కట్టి; దోస్తట = భూజాలు రెంటి పైని; సంస్ఫాలనము = చఱచుట; ఆచరించి = చేసి; చరణ = కాళ్ళు; ద్వంద్వంబున్ = రెంటిని; కీలించి = సంఘటించి, చేర్చి; తత్ = ఆ యొక్క; కుట = చెట్టు; శాఖా = కొమ్మ; అగ్రము = కొన; మీద = పై; నుండి = నుండి; ఉఱికెన్ = దుమికెను; గోపాల = గొల్లవాడైన; సింహంబు = అతి పరాక్రమవంతుడు; దిక్తటముల్ = దిగ్భాగములు; మ్రోయన్ = మారుమోగిపోవునట్లు; హ్రదంబు = మడుగు; లోన్ = లోనికి; గుబగుబ = గుబగుబ అనెడి; ధ్వానంబు = శబ్దములు; అనూనంబు = అధికముగ; కన్ = కలుగునట్లు.
భావము:- నడుముకున్న దట్టీగుడ్డని గట్టిగా బిగించి కట్టుకున్నాడు. తలవెంట్రుకల కొప్పు నెమలి పింఛంతో బిగించి కట్టుకున్నాడు. రెండు చేతులతో భుజాలు చరచాడు. రెండుకాళ్ళు బిగించి సింహపరాక్రమశాలి గోపాలబాలుడు ఆ చెట్టు కొమ్మ మీదనుంచి కాళింది మడుగులోకి కుప్పించి దూకాడు. దూకిన వేగానికి గుభీలు మని పెద్ద శబ్దం వచ్చింది. దిక్కులన్నీ ప్రతిధ్వనించాయి.
తెభా-10.1-639-ఉ.
భూరి మహాప్రతాప పరిపూర్ణ భయంకర గోపబాల కం
ఠీరవ పాత వేగ వికటీకృత దుర్విషభీషణోర్మి సం
పూరితమై వడిం గలఁగి పొంగి ధనుశ్శతమాత్ర భాగ వి
స్తారము బొందె న మ్మడుఁగు తప్తపయఃకణ బుద్బుదోగ్రమై.
టీక:- భూరి = అతి అధికమైన; మహా = గొప్ప; ప్రతాప = తేజస్సుచే; పరిపూర్ణ = నిండి యున్న; భయంకర = భీకరమైన; గోప = యాదవ; బాల = బాలు డనెడి; కంఠీరవ = సింహము {కంఠీరవము - భీకరమైన కంఠధ్వని కలది, సింహము}; పాత = పడుట యొక్క; వేగ = వడిచేత; వికటీకృత = తుళ్ళింపబడిన; దుః= చెడ్డ; విష = విషముతోటి; భీషణ = భయంకరమైన; ఊర్మి = అలలచేత; సంపూరితము = పూర్తిగా నిండినది; ఐ = అయ్యి; వడిన్ = శీఘ్రముగా; కలగి = చలించి; పొంగి = పైకి ఉబికి; ధనుః = విల్లులు; శత = నూటింటి యంత; మాత్ర = కొలదికల; భాగ = ప్రదేశము; విస్తారమున్ = విస్తరించుటను; పొందెన్ = పొందినది; ఆ = ఆ యొక్క; మడుగు = హ్రదము; తప్త = కాచబడిన; పయః = నీటి; కణ = బిందువులు; బుద్బుద = బుడగలతోను; ఉగ్రము = భయంకరమైనది; ఐ = అయ్యి.
భావము:- మిక్కిలి గొప్ప ప్రతాపంతో నిండిన భీకరమైన సింహకిశోరం లాంటి ఆ గొల్లపిల్లాడు గభాలున దూకాడు. ఆ విపరీత వేగానికి ఆ సరస్సు దుర్విషంతో కూడిన భీకరమైన అలలుతో నిండి, వడితో కలచివేయబడింది. నీళ్ళు వికట నృత్యం చేస్తు పొంగిన కుత కుతలాడుతున్న నీటి బుడగలు నూరు ధనుస్సుల మేర భీకరంగా విస్తరించాయి.
తెభా-10.1-640-శా.
పాఠీనాకృతిఁ దోయరాశినడుమన్ భాసిల్లి మున్నాఢ్యుఁడై
కాఠిన్యక్రియ నీదునేర్పు దనకుం గల్మిన్ భుజంగేంద్ర హృ
త్పీఠాగ్రంబున రోషవహ్ను లెగయన్ భీమంబుగా నీదె ను
ల్లోఠోత్తుంగతరంగమై మడుఁగు దుర్లోక్యంబుగా బాహులన్.
టీక:- పాఠీన = చేప (మత్స్యావతారం); ఆకృతిన్ = రూపముతో; తోయరాశిన్ = సముద్రము {తోయరాశి - తోయము (నీరు) రాశిగా కలది, కడలి}; నడుమన్ = మధ్యలో; భాసిల్లి = ప్రకాశించి; మున్ను = పూర్వము; ఆఢ్యుడు = సుసంపన్నముగా కలవాడు; ఐ = అయ్యి; కాఠిన్య = కఠినమైనట్టి; క్రియన్ = విధముగా; ఈదు = ఈదెడి; నేర్పు = ప్రావీణ్యము; తన = అతని; కున్ = కి; కల్మిన్ = ఉండుటచేత; భుజగ = పాములకు; ఇంద్ర = రాజు యొక్క; హృత్ = హృదయము; పీఠ = మూలముల; అగ్రమునన్ = చివర్లవరకు; రోష = కోపము అనెడి; వహ్నులు = అగ్నులు; ఎగయన్ = వ్యాపించగా; భీమంబుగాన్ = భయంకరముగా; ఈదెన్ = ఈదెను; ఉల్లుఠ = ఉత్+లుఠ, అల్లకల్లోలమైన, మిక్కిలి పొర్లుపెట్టు; ఉత్తుంగ = ఎత్తైన; తరంగము = అలలు కలది; ఐ = అయ్యి; మడుగు = హ్రదము; దుర్లోక్యంబు = చూడ శక్యము కానిది; కాన్ = అగునట్లు; బాహులన్ = చేతులతో.
భావము:- హరికి మత్స్యావతారం ఎత్తినప్పుడు సముద్ర మధ్యలో భీకరంగా విహరిస్తు ఈదడంలో ఇంతకు ముందే అభ్యాసం అయింది కదా. కనుక ఇప్పుడు కృష్ణావతారంలో ఆ మడుగు అల్లకల్లోలమై ఉవ్వెత్తున అలలు లేచేలా తన చేతులతో చూడశక్యంకానంత భయంకరంగా కలచివేస్తు ఈదుతున్నాడు. దానితో మడుగులో ఉన్న కాళియ నాగరాజు గుండెల్లో రోషాగ్ని జ్వాలలు ఎగసాయి.
తెభా-10.1-641-వ.
ఆ సమయంబున.
టీక:- ఆ = ఆ యొక్క; సమయంబునన్ = సమయంము నందు.
భావము:- అప్పుడు
తెభా-10.1-642-శా.
"బాలుం డొక్కఁడు వీఁడు నా మడుఁగు విభ్రాంతోచ్చలత్కీర్ణ క
ల్లోలంబై కలఁగం జరించె నిట నే లోనుంటఁ జూడండు; మ
త్కీలాభీల విశాల దుస్సహ విషాగ్నిజ్వాలలన్ భస్మమై
కూలం జేసెద నేడు లోకులకు నా కోపంబు దీపింపఁగన్."
టీక:- బాలుండు = పిల్లవాడు; ఒక్కడు = ఒకానొకడు; వీడు = ఇతడు; నా = నా యొక్క; మడుగున్ = హ్రదమును; విభ్రాంత = విభ్రాంతికరమైన; ఉచ్చలత్ = పైకెగసి; కీర్ణ = చెదిరిన; కల్లోలంబు = గొప్ప అలలు కలది; ఐ = అయ్యి; కలగన్ = చెల్లాచెదురు అగునట్లు; చరించెన్ = మెలగెను; ఇట = ఇక్కడ; నేన్ = నేను; లోన్ = లోపల; ఉంటన్ = ఉండుటను; చూడండు = లెక్కజేయడు; మత్ = నా యొక్క; కీలా = మంటలచేత; అభీల = భయంకరమైన; విశాల = విస్తారమైన; దుస్సహ = సహింపలేని; విష = విషము అనెడి; అగ్ని = అగ్ని; జ్వాలలన్ = మంట లందు; భస్మము = బూడిద; ఐ = అయిపోయి; కూలన్ = పడిపోవునట్లు; చేసెదన్ = చేసెదను; నేడు = ఇవాళ; లోకుల్ = లోకములోని అందర; కున్ = కి; నా = నా యొక్క; కోపంబు = రోషము; దీపింప = ప్రకాశించినది; కన్ = అగునట్లు.
భావము:- ఆ కాళియుడు ఇలా అనుకున్నాడు “వీడెవడో ఒక కుఱ్ఱాడు నా మడుగును కల్లోలం చేసి కలచివేస్తున్నాడు. ఎగిసి పడుతున్న అలలతో కళ్ళుచెదిరేలా ఈదేస్తూ ఉన్నాడు. లోపల నేను ఉన్నాననేనా చూడటంలేదు. భయంకరమైన భరింపశక్యంకాని నా విషాగ్నిజ్వాలలతో భస్మంచేసి వీడిని కూల్చేస్తాను. లోకు లందరికి నా కోపం ఎలాంటిదో తెలిసిరావాలి.”
తెభా-10.1-643-వ.
అని తలంచి విజృంభించి.
టీక:- అని = అని; తలంచి = అనుకొని; విజృంభించి = రెచ్చిపోయి.
భావము:- ఇలా అనుకుని కాళియుడు విజృంభించి. . . ..
తెభా-10.1-644-ఉ.
ఘోరవిషానలప్రభలు గొబ్బునఁ గ్రమ్మఁగ సర్పసైన్య వి
స్ఫారుఁడు గాళియోరగుఁడు పాఱివడిం గఱచెన్ పయోధరా
కారుఁ బయోవిహారు భయకంప విదూరు మహాగభీరు నా
భీరకుమారు వీరు నవపీత శుభాంబరధారు ధీరునిన్.
టీక:- ఘోర = అతిభయంకరమైన; విష = విషము అనెడి; అనల = అగ్ని; ప్రభలు = కాంతులు; గొబ్బునన్ = శీఘ్రముగా; క్రమ్మగన్ = కమ్ముకొనగా; సర్ప = పాముల; సైన్య = దండు; విస్ఫారుడు = అధికముగా కలవాడు; కాళియ = కాళియుడు అనెడి; ఉరగుడు = సర్పము; పాఱి = పరుగెత్తుకు వెళ్ళి; వడిన్ = వేగముగా; కఱచెన్ = కరచెను; పయోధరాకారున్ = కృష్ణుని {పయోధరాకారుడు - పయోధరము (మేఘముల వలె) నల్లని ఆకారుడు (దేహము కలవాడు), కృష్ణుడు}; పయస్ = నీటి యందు; విహారున్ = ఈదుతున్నవానిని; భయ = భయము; కంప = బెరుకులు; విదూరున్ = లేనివానిని; మహా = గొప్ప; గభీరున్ = గంభీర మైనవానిని; ఆభీర = యాదవ; కుమారున్ = బాలుని; వీరున్ = శూరుడుని; నవ = కొత్త; పీత = పచ్చని; శుభ = మంచి; అంబర = బట్టలు; ధారున్ = ధరించినవానిని; ధీరున్ = ధైర్యశాలిని.
భావము:- తన సైన్యం అంతటితోనూ కృష్ణుడి దగ్గరకు పరుగెట్టుకుని వెళ్ళాడు సర్పరాజు; తన ఘోరమైన విషాగ్ని జ్వాలల కాంతులు గుప్పుమని కమ్ముకుంటు ఉండగా, కృష్ణుడిని పెద్దగా కాటువేసాడు; ఆ బాలుడు నీలమేఘం వలె శ్యామ వర్ణుడు; భయం, బెరుకు ఏ మాత్రం లేనివాడు; మహాగంభీరుడు; మిక్కిలి ధైర్యవంతుడు. గొప్పవీరుడు; బంగారు రంగుగల శుభకరమైన కొత్త పట్టుబట్టలు కట్టుకుని ఉన్నాడు; అటువంటి కృష్ణుడు ఆ కాళింది నీళ్ళలో ఇష్టంవచ్చి నట్లు ఈదుతుండగా కాళియుడు కరిచాడు;
తెభా-10.1-645-క.
కఱచి పిఱుతివక మఱియును
వెఱవక నిజవదనజనిత విషదహనశిఖల్
మెఱయఁ దన నిడుద యొడలిని
నెఱి హరిఁ బెనగొనియె భుజగనివహపతి వడిన్.
టీక:- కఱచి = కరిచి; పిఱుతివక = వెనుదీయక, జంకక; మఱియును = పిమ్మట; వెఱవక్ = బెదరక; నిజ = తన యొక్క; వదన = ముఖముల నుండి; జనిత = పుట్టిన; విష = విషము అనెడి; దహన = అగ్ని; శిఖల్ = మంటలు; మెఱయన్ = ప్రకాశించుచుండగ; తన = తన యొక్క; నిడుద = పొడుగైన; ఒడలిని = శరీరముతో; నెఱిన్ = పూర్తిగా; హరిన్ = కృష్ణుని; పెనగొనియెన్ = పెనవేసుకొనెను; భుజగ = పాముల; నివహ = సమూహములకు; పతి = రాజు; వడిన్ = వేగముగా.
భావము:- కాటేసిన కాళియ నాగరాజు అంతటితో ఊరుకోలేదు. నదురు బెదురు లేకుండ తన పొడవైన శరీరంతో కృష్ణుడిని అతి వేగంగా పెనవేసుకొని గట్టిగా బంధించాడు. పైకి ఎత్తిపెట్టిన తన పడగల నోళ్ళనుండి విషాగ్నిజ్వాలలు మెరిపిస్తున్నాడు.
తెభా-10.1-646-వ.
ఇట్లు భోగిభోగ పరివేష్టితుండై, చేష్టలు లేనివాని తెఱంగునఁ గానంబడుచున్న ప్రాణసఖునిం గనుంగొని తత్ప్రభావంబు లెఱుంగక, తత్సమర్పిత ధన దార మనోరథ మానసులు గావున.
టీక:- ఇట్లు = ఇలా; భోగి = పాము; భోగ = శరీరముచేత; పరివేష్టింతుండు = చుట్టబడినవాడు; ఐ = అయ్యి; చేష్టలు = అంగచలనములు; లేని = పోయినట్టి; వాని = వాడి; తెఱంగునన్ = విధముగా; కానంబడుచున్న = అగపడుతున్న; ప్రాణసఖునిన్ = ప్రాణస్నేహితుని; కనుంగొని = చూసి; తత్ = అతని; ప్రభావంబులు = మహిమత్వములు; ఎఱుంగక = తెలియక; తత్ = అతని యందే; సమర్పిత = అర్పింపబడినట్టి; ధన = సంపదలు; దార=భార్య; మనోరథ = కోరికలు కల; మానసులు = మనసుకలవారు; కావునన్ = కనుక.
భావము:- ఇలా ఆ నాగేంద్రుడి పొడవాటి శరీరంచేత చుట్టివేయబడి నిశ్చేష్టు డైనట్లు కృష్ణుడు కనబడుతున్నాడు. అలా పడి ఉన్న తమ ప్రాణస్నేహితుడిని చూసి గోపబాలకులు భయపడ్డారు. వారికి అతని ప్రభావాలు తెలియవు. కాని వారు తమ సంపదలు సంసారాలు కోరికలు మనస్సులు సమర్పించిన వారు కనుక.
తెభా-10.1-647-చ.
"అదె మన కృష్ణునిం గఱచి; యంతటఁ బోక భుజంగమంబు దు
ర్మదమున మేనఁ జుట్టుకొని మానక యున్నది; యింక నేమి చే
యుద? మెటఁజొత్త? మే పురుషు లోపుదు రీ యహి నడ్డపెట్ట నె
య్యది సదుపాయ?" మంచుఁ బడి రార్తరవంబులఁ దూలి గోపకుల్.
టీక:- అదె = అదిగో; మన = మన యొక్క; కృష్ణునిన్ = కృష్ణుని; కఱచి = కరిచి; అంతటన్ = దానితో; పోక = విడువక; భుజంగమంబు = పాము; దుర్మదమునన్ = మహ చెడ్డ గర్వముతో; మేనన్ = శరీరమును; చుట్టుకొని = పెనవేసుకొని; మానక = విడువక; ఉన్నది = ఉన్నది; ఇంకన్ = ఇక; ఏమి = ఏమిటి; చేయుదము = చేసెదము; ఎటన్ = ఎక్కడ; చొత్తుము = శరణుజొత్తుము; ఏ = ఏ; పురుషులు = ధీరులు; ఓపుదురు = సమర్థులు; అహిన్ = ఈ పామును; అడ్డపెట్టన్ = అడ్డగించుటకు; ఎయ్యది = ఏది; సత్ = మంచి; ఉపాయము = ఉపాయము; అంచున్ = అనుచు; పడిరి = ఆరంభించిరి; ఆర్తారావంబులున్ = ఏడ్చుటలకు; తూలి = చలించిపోయి; గోపకుల్ = గొల్లలు.
భావము:- ఆ గోపకులు “అదిగో ఆపాము కృష్ణుడిని కాటువేసేసింది; దాంతో వదలిపెట్టకుండ చెడ్డమదంతో శరీరమంతా చుట్టేసింది; వదలిపెట్టటం లేదు; అయ్యో! ఇంకేమి చేయాలి? ఎక్కడికి పరుగులు తీయాలి? ఈ పామును అడ్డుకోనే సామర్థ్యం గల మగధీరులు ఎవరున్నారు? ఈ ఆపద దాటే ఉపాయమే లేదా?” అంటు ఆర్తానాదాలు చేస్తు సోలిపోయారు;
తెభా-10.1-648-క.
గోపకుమారకశేఖరు
నేపున సర్పంబు గఱచు టీక్షించి వగన్
మేపులకుఁ దొలఁగి గోవులు
వాపోవుచు నుండె వృషభ వత్సంబులతోన్.
టీక:- గోప = గొల్ల; కుమార = పిల్లలలో; శేఖరున్ = శ్రేష్ఠుని; ఏపునన్ = గర్వముతో; సర్పంబున్ = పాము; కఱచుటన్ = కరిచివేయుటను; ఈక్షించి = చూసి; వగన్ = విచారముతో; మేపుల్ = గడ్డిమేయుటల; కున్ = కు; తొలగి = మాని; గోవులు = ఆవులు; వాపోవుచున్ = ఏడ్చుచును; ఉండెన్ = ఉండెను; వృషభ = ఎద్దులు; వత్సంబుల = దూడల; తోన్ = తోటి.
భావము:- అక్కడి ఆవులు, దూడలు, ఎద్దులు గోపబాలకులలో శ్రేష్ఠుడైన ఆ కృష్ణుని నాగరాజు బలంగా కాటువేయటం చూసాయి; అవి అన్నీ విచారంతో మేతమేయడం మానేసి దుఃఖిస్తున్నాయి;
తెభా-10.1-649-క.
భూతలము వడఁకె నుల్కా
పాతంబులు మింటఁ గానబడె ఘోషములో
వ్రేతలకును గోపక సం
ఘాతములకు నదరె గీడుకన్ను లిలేశా!
టీక:- భూతలము = భూమండలము; వడకెన్ = వణికిపోయినది, కంపించె; ఉల్కా = ఉల్కలు; పాతంబులున్ = పడుటలు; మింటన్ = ఆకాశము నందు; కానబడెన్ = అగపడెను; ఘోషము = మంద; లోన్ = అందు; వ్రేతల = గోపికల; కును = కు; గోపక = గోపకుల; సంఘాతముల = సమూహముల; కున్ = కి; అదరెన్ = అదిరినవి; కీడు = చెడుసూచించు {కీడుకన్ను - మగవారికి ఎడమకన్ను స్త్రీలకు కుడికన్ను}; కన్నులు = కళ్ళు; ఇలేశా = రాజా {ఇలేశుడు - ఇల (భూమి)కి ఈశుడు, రాజు}.
భావము:- మహారాజా! ఆ సమయంలో, భూమి కంపించింది. ఆకాశంలో ఉల్కలు కనబడ్డాయి. గోకులంలోని గొల్లలకు ఎడం కన్ను, గోపికలకు కుడికన్ను అశుభ సూచకంగా అదిరాయి.
తెభా-10.1-650-వ.
అంత నా దుర్నిమిత్తంబులు బొడగని బెగడు గదిరిన చిత్తంబుల నుత్తలపడుచు మందనున్న నంద యశోదాదులైన గోపగోపికా జనంబులు హరి దళసరి యెఱుంగక గోపాల గోగణ పరివృతుం డైన కృష్ణుం డెక్కడ నైనం జిక్కనోపునని పొక్కుచుం బెక్కువలైన మక్కువలు చెక్కులొత్త నొక్కపెట్ట బాలవృద్ధసమేతులై మహాఘోషంబున నా ఘోషంబు వెలువడి.
టీక:- అంతన్ = అంతట; ఆ = ఆ యొక్క; దుర్నిమిత్తంబులున్ = అపశకునంబులను; పొడగని = కనుగొని, చూసి; బెగడు = భయము; కదిరిన = విజృంభించిన; చిత్తంబులన్ = మనసులతో; ఉత్తలపడుచున్ = కలతపడుతు; మందన్ = వ్రేపల్లెలో; ఉన్న = ఉన్నట్టి; నంద = నందుడు; యశోద = యశోదాదేవి; ఆదులు = మొదలైనవారు; ఐన = అయిన; గోప = గోపకులు; గోపికా = గోపికల; జనంబులు = జనసమూహములు; హరి = కృష్ణుని; దళసరి = ఘనత, సామర్థ్యము; ఎఱుంగక = తెలియక; గోపాల = గొల్లల; గో = ఆవుల; గణ = సమూహములతో; పరివృతుండు = చుట్టబడినవాడు; ఐన = అయినట్టి; కృష్ణుండు = కృష్ణుడు; ఎక్కడన్ = ఎక్కడను; ఐనన్ = అయినను; చిక్కనోపున్ = చిక్కుబడియుండవచ్చు; అని = అని; పొక్కుచున్ = దుఃఖించుచు; పెక్కువలు = అధికమైనవి, అతిశయించినవి; ఐన = అయిన; మక్కువలు = ప్రేమలు; చెక్కులొత్తన్ = మొలకెత్తగా; ఒక్కపెట్టన్ = ఒక్క గుంపుగా; బాల = బాలురతోను; వృద్ధ = వృద్ధులతోను; సమేతులు = కూడినవారు; ఐ = అయ్యి; మహా = అధికమైన; ఘోషంబునన్ = గోలపెడుతు; ఆ = ఆ యొక్క; ఘోషంబున్ = పల్లెనుండి; వెలువడి = బయలుదేరి.
భావము:- యశోద నందుడు మొదలైన గోపికా గోపక జనాలు ఆ దుశ్శకునాలు చూసి బెదిరిన మనసులలో ఆందోళన పడ్డారు. శ్రీకృష్ణుడి మహిమ, శక్తి తెలియక, అతడు ఎక్కడ ఆపదలోపడ్డాడో? అని గోవులు గోపాలకులతో పాటు వారందరు దుఃఖించారు. ప్రేమలు పొంగిపోతుండగా ఒక్కసారిగా వారందరు పిల్లలు ముసలివారితో సహా కేకలు వేసుకుంటు గోకులంనుండి బయల్దేరారు.
తెభా-10.1-651-క.
వా రిబ్భంగి నెఱుంగని
వారై హరిఁ జూడఁబోవ వడిగొని నగుచున్
వారింపఁ డయ్యె రాముఁడు
వారిని హరి లా వెఱుంగువాఁ డయ్యు నృపా!
టీక:- వారు = ఆ గోపకులు; ఈ = ఈ; భంగిన్ = ప్రకారముగా; ఎఱుంగని = తెలియని; వారు = వారు; ఐ = అయ్యి; హరిన్ = కృష్ణుని; చూడబోవన్ = వెతకుటకు పోవుచుండగ; వడిగొని = మిక్కిలిగా; నగుచున్ = నవ్వుతు; వారింపడు = అడ్డగింపని వాడు; అయ్యెన్ = అయ్యెను; రాముడు = బలరాముడు; వారిని = వారిని; హరి = కృష్ణుని; లావు = శక్తి; ఎఱుంగువాడు = తెలిసినవాడు; అయ్యున్ = అయినప్పటికి; నృపా = రాజా.
భావము:- బలరాముడు కృష్ణుడి శక్తి తెలిసిన వాడు అయినప్పటికి, గోకులంలోని వారందరు అజ్ఞానంతో కృష్ణుడి జాడ కోసం అలా వేగంగా పోతుంటే చూసి కూడా వారిని ఆపలేదు. పైగా నవ్వుతూ చూస్తున్నాడు.
తెభా-10.1-652-వ.
అంతలోన వారునుం దానును గాంతారమార్గంబు పట్టిపోవుచు నెడనెడ గోపగోష్పదంబుల సందుల నింతనంత నక్కడక్కడ యవాంకుశ హల కమల కులిశ చక్ర చాప కేతనాది రేఖాలంకృతంబులై మార్గాభరణంబులయిన హరిచరణంబుల జాడఁ గని చొప్పుదప్పక చని దుర్ఘటంబైన యమునా తటంబుఁ జేరి వారిమధ్యంబున నితరుల కసాధ్యం బయిన సర్పంబుచేతఁ గాటుపడి దర్పంబుఁ జూపక భోగిభోగపరివృతుం డయిన శ్రీకృష్ణునిం గని "కృష్ణ కృష్ణేతి"విలాపంబులఁ దాపంబులం బొందుచు తత్కాలంబునఁ బ్రతికూలం బయ్యె ననుచు దైవంబుఁ దిట్టు గోపికలును గోపకులం గలసి మేతలుడిగి ఱెప్పలిడక కృష్ణునిం దప్పక చూచుచు నొఱలుచున్న గోవులం గని; రందు గోపికలు యశోదం బట్టుకొని విలపించుచుఁ గృష్ణు నుద్దేశించి యిట్లనిరి.
టీక:- అంతలోన = ఆలోపున; వారునున్ = ఆ గోపకులు; తానును = అతను; కాంతార = అడవి; మార్గంబున్ = దారి; పట్టి = అమ్మట, వెంట; పోవుచున్ = వెళ్తూ; ఎడనెడ = అక్కడక్కడ; గోప = గోపాలుర; గో = ఆవుల; పాదంబులన్ = అడుగు జాడలను, పాదముద్రలను; సందులన్ = మధ్యలో; ఇంతనంతన్ = ఇంతింత; అక్కడక్కడ = అక్కడక్కడ; యవ = గోధుమగింజ; అంకుశ = అంకుశపు; హల = నాగలి; కమల = పద్మము; కులిశ = వజ్రము; చక్ర = చక్రము; చాప = విల్లు; కేతన = ధ్వజము; ఆది = మొదలైన; రేఖా = గుర్తులు గల రేఖలచే; అలంకృతంబులు = అలంకరింపబడినవి; ఐ = అయ్యి; మార్గ = మార్గమునకు; ఆభరణంబులు = భూషణములు; అయిన = ఐనట్టి; హరి = కృష్ణుని; చరణంబుల = పాదముద్రల; జాడన్ = పోబడి గుర్తులు; కని = కనుగొని; చొప్పు = జాడ; తప్పక = విడువక; చని = వెళ్ళి; దుర్ఘటంబు = చేరరానిది; ఐన = అయిన; యమునా = యమునానదీ; తటంబున్ = గట్టును; చేరి = చేరి; వారి = నీటి; మధ్యన = నడుమ; ఇతరుల = మామూలువారి; కిన్ = కి; అసాధ్యంబు = సాధింప శక్యము కానిది; అయిన = ఐనట్టి; సర్పంబున్ = పాము; చేతన్ = చేత; కాటుపడి = కాటువేయబడి; దర్పంబున్ = పరాక్రమము; చూపక = చూపించకుండ; భోగి = పాము; భోగ = శరీరముచేత; పరివృతుండు = పెనవేసుకోబడిన వాడు; అయిన = ఐనట్టి; శ్రీకృష్ణుని = శ్రీకృష్ణుని; కని = చూసి; కృష్ణా = కృష్ణా; కృష్ణా = కృష్ణా; ఇతి = అని; విలాపంబులన్ = ఏడ్చుటలను; తాపంబులన్ = తపించుటలను; పొందుచు = పొందుతు; తత్ = ఆ; కాలంబునన్ = సమయము; ప్రతికూలంబు = వ్యతిరేకము చేయువాడు; అయ్యెను = అయ్యెను; అనుచున్ = అనుచు; దైవంబున్ = భగవంతుడిని; తిట్టు = తిడుతున్నట్టి; గోపికలను = గొల్లస్త్రీలు; గోపకులన్ = గొల్లలు; కలిసి = తోపాటు; మేతలు = గడ్డితినుటలు; ఉడిగి = మానివేసి; ఱెప్పలిడక = కనురెప్పలువాల్చకుండ; కృష్ణునిన్ = కృష్ణుని; తప్పక = దృష్టితప్పక; చూచుచున్ = చూస్తు; ఒఱలుచున్న = విలపించుచున్న; గోవులన్ = ఆవులను; కనిరి = చూసిరి; అందు = అప్పుడు; గోపికలు = గొల్లస్త్రీలు; యశోదన్ = యశోదను; పట్టుకొని = కౌగలించుకొని; విలపించుచున్ = ఏడ్చుచు; కృష్ణున్ = కృష్ణుని; ఉద్దేశించి = గూర్చి; ఇట్లు = ఇలా; అనిరి = పలికిరి.
భావము:- బలరాముడు కూడ వారితో పాటు అడవిలో ప్రవేశించి కృష్ణుడి జాడ వెదుక సాగాడు. గోపబాలుర, గోవుల అడుగు జాడలు మధ్యలో అక్కడక్కడ కృష్ణుని అడుగుజాడలు కనబడసాగాయి. కృష్ణుడి అడుగు జాడలలో యవరేఖ, అంకుశరేఖ, హలరేఖ, వజ్ర రేఖ, చక్రరేఖ, చాపరేఖ, ధ్వజరేఖ మున్నగు శుభలక్షణాల రేఖలన్నీ కనిపిస్తు ఆ దారికే ఆభరణాలై ప్రకాశించసాగాయి. వారంతా చివరికి, చేరటానికి దుష్కరమైన యమునానది మడుగు వద్దకు చేరారు. నీటి మధ్యలో ఎవరికి జయించ సాధ్యంకాని మహాసర్పంచేత కాటువేయబడి దాని శరీరంచేత చుట్టివేయబడిన కృష్ణుడిని చూసారు. అతడు శక్తి కోల్పోయిన వాడిలా సొమ్మసిలి పడి ఉన్నాడు. అది చూసి “కృష్ణా! కృష్ణా!” అంటు విలపిస్తు వారంతా దుఃఖంతో తపించసాగారు. "ఇన్నాళ్ళు దయ చూపిన దైవం ఈరోజు ప్రతికూలమైందా ఏమిటి?"అని గోపకులు దుర్విధిని తిట్టసాగారు. వారితో పాటు గోవులు లేగలుతో సహా మేతలు మేయడం మానేసి రెప్పలార్పకుండ కృష్ణుణ్ణే చూస్తూ కన్నీళ్ళు కారుస్తున్నాయి. వారిలో కొందరు గోపికలు యశోదాదేవితో ఇలా అన్నారు.