పోతన తెలుగు భాగవతము/అష్ఠమ స్కంధము/కరి మకరుల యుద్ధము

కరిమకరులయుద్ధము

←గజేంద్రుని కొలను ప్రవేశము

తెలుగు భాగవతము (మూస:కరిమకరులయుద్ధము) రచయిత: పోతన

గజేంద్రుని దీనాలాపములు→

తెభా-8-51-సీ.
భుగభుగాయితభూరి బుద్భుదచ్ఛటలతోఁ-
  గదలుచు దివికి భంగంబు లెగయ;
భువన భయంకరఫూత్కార రవమున-
  ఘోరనక్రగ్రాహకోటి బెగడ;
వాలవిక్షేప దుర్వార ఝంఝానిల-
  వశమున ఘుమఘుమావర్త మడరఁ;
గల్లోలజాల సంఘట్టనంబులఁ దటీ-
  తరులమూలంబులై ధరణిఁ గూల;

తెభా-8-51.1-తే.
సరసిలోనుండి పొడగని, సంభ్రమించి,
యుదరి కుప్పించి, లంఘించి, హుంకరించి,
భానుఁ గబళించి పట్టు స్వర్భానుపగిది
నొక్క మకరేంద్రుఁ డిభరాజు నొడిసిపట్టె.
టీక:- భుగభుగాయిత = భుగభుగ మనెడి శబ్దముతో; భూరి = అతిపెద్ద; బుద్బుద = నీటిబుడగల; ఛటల్ = సమూహముల; తోన్ = తోటి; కదలుచు = కదులుతు; దివి = ఆకాశమున; కిన్ = కు; భంగంబుల్ = కెరటములు; ఎగయన్ = ఎగురగా; భువన = లోకములకు; భయంకర = భీతి కలిగించెడి; ఫూత్కార = ఫూ యనెడి; రవమునన్ = శబ్దముతో; ఘోర = భయంకరమైన; నక్ర = పీతల, ఎండ్రకాయల; గ్రాహ = మొసళ్ళ; కోటి = సమూహము; బెగడన్ = భయపడగా; వాల = తోకను; విక్షేప = ఊపుటచేత, జాడించుటచేత; దుర్వార = నివారింపరాని; ఝంఝానిల = ప్రచండమైన గాలి; వశమునన్ = వలన; ఘుమఘుమ = ఘమఘమ ధ్వనులతో (వేగంగా వీచే గాలి కలుగు ధ్వన్యనుకరణ) ; ఆవర్తము = సుడిగుండాలు; అడరన్ = అతిశయించగా; కల్లోల = అలల; జాల = సమూహముల; సంఘట్టనంబులన్ = తాకిడికి; తటీ = ఒడ్డున గల; తరులు = చెట్లు; అమూలంబులు = పెల్లగింపబడినవి; ఐ = అయ్యి; ధరణిన్ = నేలపై; కూలన్ = కూలిపోగా.
సరసి = మడుగు; లోన్ = లోపల; నుండి = నుండి; పొడగని = జాడ కనిపెట్టి; సంభ్రమించి = వేగిరపడి; ఉదరి = కోపముతో చలించి; కుప్పించి = గెంతి; లంఘించి = దుమికి; హుంకరించి = హుమ్మని అరచి; భానున్ = సూర్యుని; కబళించి = మింగి; పట్టు = పట్టుకొనెడి; స్వర్భాను = రాహువు {స్వర్భానువు - స్వర్గమున ప్రకాశించువాడు, రాహువు}; పగిదిన్ = వలె; ఒక్క = ఒక; మకర = మొసలి; ఇంద్రుడు = ప్రభువు; ఇభ = గజ; రాజున్ = రాజును; ఒడిసిపట్టె = ఒడుపుగా పట్టుకొనెను.
భావము:- ఒక మొసలి రాజు ఆ మడుగులో ఒక మూల దాక్కొని గజరాజుని చూసాడు. భుగభుగ మని చప్పుళ్ళతో పెద్ద పెద్ద బుడగలు పుట్టి అలలు ఆకాశానికి ఎగిసిపడేలా పైకి ఎగిరాడు. మొసళ్ళు చేపలు భయపడేలా లోకానికి భీతి కలిగేలా ఫూత్కారం చేసాడు. వడికి లేచిన గాలికి ఘుమఘుమ అని సుడి గుండాలు లేచేలా తోకను ఊపాడు. హుంకారం చేస్తూ కుప్పించి ఎగిరాడు. రాహువు సూర్యుడిని పట్టుకొన్నట్లుగా ఆ మొసలిరాజు ఆ గజరాజుని ఒడిసిపట్టుకొన్నాడు.

తెభా-8-52-క.
వడిఁ దప్పించి కరీంద్రుఁడు
నిడుదకరం బెత్తి వ్రేయ నీరాటంబుం
బొడ వడఁగినట్లు జలములఁ
బడి కడువడిఁ బట్టెఁ బూర్వపదయుగళంబున్.
టీక:- వడిన్ = (పట్టు యొక్క) బిగువును; తప్పించి = విడివడి; కరీంద్రుడు = గజేంద్రుడు; నిడుద = పొడవైన; కరంబున్ = తొండమును; ఎత్తి = పైకెత్తి; వ్రేయన్ = కొట్టగా; నీరాటంబున్ = జలచరము; పొడవు = శక్తి; అడగిన = నశించిన; అట్లు = విధముగా; జలములన్ = నీటిలో; పడి = పడిపోయి; కడు = మిక్కిలి; వడిన్ = వేగముగా; పట్టెన్ = పట్టుకొనెను; పూర్వ = ముందు; పద = కాళ్ళ; యుగళంబున్ = ద్వయమును.
భావము:- గజేంద్రుడు మొసలి పట్టునుండి తప్పించుకొన్నాడు. తన పొడవైన తొండాన్ని ఎత్తి కొట్టాడు. ఆ దెబ్బకి మొసలి బలం పోయినట్లు నీళ్ళలో పడిపోయింది. అతి వేగంగా అది గజరాజు ముందరి కాళ్ళు పట్టుకొంది.

తెభా-8-53-చ.
పదములఁ బట్టినం దలకుబా టొకయింతయు లేక శూరతన్
మదగజవల్లభుండు ధృతిమంతుఁడు దంతయుగాంత ఘట్టనం
జెదరఁగఁ జిమ్మె; న మ్మకరిచిప్పలు పాదులు దప్పనొప్పఱన్
వదలి జలగ్రహంబు కరివాలముమూలముఁ జీరెఁ గోఱలన్.
టీక:- పదములన్ = కాళ్ళను; పట్టినన్ = పట్టుకొనగా; తలకుబాటు = తత్తరపాటు; ఒకయింతయున్ = కొంచెము కూడ, ఏమాత్రమూ; లేక = లేకుండగ; శూరతన్ = శౌర్యముతో; మద = మదించిన; గజవల్లభుండు = గజేంద్రుడు; ధృతిమంతుడు = ధైర్యశాలి; దంత = దంతముల; యుగ = రెంటి; అంత = చివరలతో; ఘట్టనన్ = కొట్టుటచేత; చెదరగన్ = చెదిరిపోవునట్లు; చిమ్మెన్ = విసిరెను; ఆ = ఆ; మకరి = మొసలి యొక్క; చిప్పలు = పొలుసులు; పాదులు = కుదుళ్లు; తప్పనొప్పఱన్ = వదులైపోవునట్లు; వదలి = విడిచిపెట్టి; జలగ్రహంబు = మొసలి; కరి = ఏనుగు యొక్క; వాలము = తోక; మూలమున్ = మొదలును; చీరెన్ = చీరివేసెను; కోఱలన్ = పళ్ళతో.
భావము:- మొసలి తన కాళ్ళు పట్టుకోగా, గజరాజు ఏమాత్రం తడబాటు చెందలేదు. ధైర్యంగా తన దంతాల మొనలతో బలంగా ఆ మొసలి దేహం మీది చిప్పలు కదిలిపోయేలా పొడిచాడు. మొసలి పట్టు తప్పింది. వెంటనే మొసలి ఏనుగు కాళ్ళు వదలి తోకని గోరులతో చీరింది.

తెభా-8-54-క.
కరిఁ దిగుచు మకరి సరసికిఁ
గరి దరికిని మకరిఁ దిగుచు గరకరి బెరయన్
గరికి మకరి మకరికిఁ గరి
భర మనుచును నతల కుతల భటు లరుదు పడన్.
టీక:- కరిన్ = ఏనుగును; తిగుచున్ = లాగును; మకరి = మొసలి; సరసి = మడుగులోని; కిన్ = కి; కరి = ఏనుగు; దరి = ఒడ్డున; కిని = కి; మకరిన్ = మొసలిని; తిగుచున్ = లాగును; కరకరిన్ = క్రూరస్వభావము, పట్టుదల; పెరయన్ = అతిశయించగా; కరి = ఏనుగున; కిన్ = కు; మకరి = మొసలి; మకరి = మొసలి; కిన్ = కి; కరి = ఏనుగు; భరము = భారమైనది; అనుచున్ = అంటూ; అతల = పాతాళలోకపు; కుతల = భూలోక; భటుల్ = వీరులు; అరుదు = ఆశ్చర్య; పడన్ = పడగా.
భావము:- మొసలి ఏనుగును మడుగులోకి లాగింది. ఏనుగు మొసలిని గట్టు పైకి ఈడ్చింది. రెండు ద్వేషం పట్టుదలలు పెంచుకొన్నాయి. “మొసలిని ఏనుగు తట్టుకోలేదు, ఏనుగుని మొసలి తట్టుకోలేదు” అనుకుంటు పాతాళ, భూ లోకాల శూరులూ ఆశ్చర్య పోయారు.

తెభా-8-55-వ.
ఇట్లు కరిమకరంబులు రెండును నొండొండ సముద్దండదండంబులై తలపడి నిఖిల లోకాలోకన భీకరంబులై, యన్యోన్య విజయశ్రీ వశీకరంబులై, సంక్షోభిత కమలాకరంబులై, హరి హరియును గిరి గిరియునుం దాఁకి పిఱుతివియక పెనంగు తెఱంగున నీరాటం బయిన పోరాటంబునం బట్టుచు, వెలికి లోనికిం దిగుచుచుఁ, గొలంకు గలంకంబొందఁ గడువడి నిట్టట్టుఁ బడి తడఁబడక, బుడబుడానుకారంబులై బుగులు బుగు ల్లను చప్పుళ్ళతో నురువులుఁ గట్టుచు, జలంబు లుప్పరం బెగయం జప్పరించుచుఁ, దప్పక వదనగహ్వరంబుల నప్పళించుచు, నిశితనితాంత దురంతదంత కుంతంబుల నింతింతలు తునియ లయి నెప్పళంబునం బునుక చిప్పలుఁ గుదుళ్ళుఁ దప్పి రక్తంబులుఁ గ్రమ్ముదేర హుమ్మని యొక్కుమ్మడిం జిమ్ముచు, నితరేతర సమాకర్షణంబులం గదలక పదంబుల మొదలిపట్టు వదలక కుదురై వర్తించుచు, బరిభ్రమణ వేగంబున జలంబులం దిరుగుచు, మకర కమఠ కర్కట గండక మండూకాది సలిల నిలయంబుల ప్రాణంబులు క్షీణంబులుగా నొండొంటిం దాఁకు రభసంబున నిక్కలుబడ మ్రక్కం ద్రొక్కుచు, మెండుచెడి బెండుపడి నాఁచు గుల్లచిప్ప తండంబులఁ బరస్పర తాడనంబులకు నడ్డంబుగా నొడ్డుచు, నోలమాసగొనక గెలుపు దలంపులు బెట్టిదంబులై రెట్టింప నహోరాత్రంబులుం బోలెఁ గ్రమక్రమ విజృంభమాణంబులై బహుకాల కలహ విహారంబులయి నిర్గత నిద్రాహారంబులై యవక్రపరాక్రమ ఘోరంబులై పోరుచున్న సమయంబున.
టీక:- ఇట్లు = ఈ విధముగ; కరి = ఏనుగు; మకరంబులున్ = మొసలి; రెండును = రెండును (2); ఒండొండ = ఒకదాని నొకటి; సమ = మిక్కిలి; ఉద్దండ = అధికమైన; దండంబులు = పీడనములు చేసెడివి; ఐ = అయ్యి; తలపడి = ఢీకొని; నిఖిల = సమస్త; లోక = లోకములకు; ఆలోకన = చూచుటకు; భీకరంబులు = భీతి కలిగించెడివి; ఐ = అయ్యి; అన్యోన్య = ఒకదానినొకటి; విజయ = గెలుపు; శ్రీ = అధిక్యమునకు; వశీకరంబులు = లోబరుచుకొనినవి; ఐ = అయ్యి; సంక్షోభిత = కల్లోలపరచబడిన; కమలాకరంబులు = సరోవరము గలవి; ఐ = అయ్యి; హరి = సింహము; హరియును = సింహమును; గిరి = కొండ; గిరియునున్ = కొండను; తాకి = ఢీకొని; పిఱుతివియక = వెనుదీయక; పెనంగు = పోరాడెడి; తెఱంగునన్ = విధముగా; నీరాటంబున్ = నీటిలో జరుగునది; అయిన = ఐన; పోరాటంబునన్ = పెనగులాటలో; పట్టుచున్ = పట్టుకొని; వెలి = బయట; కిన్ = కు; లోని = లోపల; కిన్ = కి; తిగుచుచున్ = లాగుతూ; కొలంకున్ = మడుగు; కలకంబు = కల్లోలపడుట; పొందన్ = పొందగా; కడు = మిక్కిలి; వడిన్ = తీవ్రముగా; ఇట్టట్టుబడి = ఇటు అటు పడుతు; తడబడక = తొట్రుబడక; బుడబుడ = బుడబుడ యనెడి; అనుకారంబులు = అనుకార శబ్దములు కలవి; ఐ = అయ్యి; బుగులుబుగులు = బుగులుబుగులు; అను = అనెడి; చప్పుళ్ళ = శబ్దముల; తోన్ = తోటి; నురువులుకట్టుచు = నురుగులు చేస్తూ; జలంబులున్ = నీళ్ళు; ఉప్పరంబున్ = ఆకాశమునకు; ఎగయన్ = ఎగజిమ్ముతుండగ; చప్పరించుచున్ = చప్పరించుతు; తప్పక = విడువక; వదన = నోరు యనెడి; గహ్వరంబులన్ = గుహలతో; అప్పళించుచున్ = కొరుకుచు; నిశిత = పదునైన; నితాంత = దట్టంబైన; దురంత = అంతులేని; దంత = కోర లనెడి; కుంతలంబులన్ = ఈటెలతో; ఇంతింతలు = చిన్నచిన్న; తునియలు = ముక్కలు; అయి = అయ్యి; అప్పళంబునన్ = చఱచుటలతో; పునుక = పుఱ్ఱె; చిప్పలున్ = ఎముకలు; కుదుళ్ళు = మూలాలు; తప్పి = జారి; రక్తంబులు = రక్తములు; క్రమ్ముదేర = ఉబుకునట్లుగ; హుమ్మని = హుమ్మని శబ్దముచేస్తూ; ఒక్కుమ్మడిన్ = ఒక్కపెట్టున; జిమ్ముచున్ = విసిరికొట్టుచు; ఇతరేతర = ఒకదానినొకటి; సమాకర్షణంబులన్ = లాగుకొనుటల యందు; కదలక = కదిలిపోకుండగ; పదంబుల = కాళ్ళ; మొదలిపట్టు = మూలాధారపట్టులను; వదలక = వదలివేయక; కుదురు = నిలదొక్కుకున్నవి; ఐ = అయ్యి; వర్తించుచున్ = తిరుగుచు; పరిభ్రమణ = తిరిగెడు; వేగంబునన్ = వేగముతో; జలంబులన్ = నీళ్ళతో; తిరుగుచున్ = తిరుగుతు; మకర = మొసళ్ళు; కమఠ = తాబేళ్ళు; కర్కట = పీతలు; గండక = చేపలు; మండూక = కప్పలు; ఆది = మొదలైన; సలిలనిలయంబులన్ = జలచరంబుల; ప్రాణంబులు = ప్రాణములు; క్షీణంబులు = సన్నగిల్లినవి; కాన్ = అవ్వగా; ఒండొంటిన్ = ఒకదానినొకటి; తాకు = ఢీకొనెడి; రభసంబునన్ = గడబిడవలన; ఇక్కలుబడ = స్థానభ్రంశము అగునట్లు; మ్రక్కన్ = చచ్చేటట్లు; త్రొక్కుచున్ = తొక్కుతు; మెండుచెడి = బలము తగ్గి; బెండుపడి = శుష్కించి; నాచు = నాచు; గుల్ల = నత్తగుల్లల; చిప్ప = ఆల్చిప్పల; తండంబులన్ = సమూహములను; పరస్పర = ఒకదానినొకటి; తాడనంబులకు = కొట్టుకొనుటల; కున్ = కు; అడ్డంబుగాన్ = అడ్ఢముగా; ఒడ్డుచున్ = పెట్టుకొనుచు; ఓలమాసగొనక = మరుగుపడక; గెలుపు = గెలవాలనే; తలంపులు = భావనలు; బెట్టిదంబులు = అధికమైనవి; ఐ = అయ్యి; రెట్టింపన్ = ద్విగుణీకృతముకాగ; అహోరాత్రంబులున్ = రాత్రింబవళ్లును; పోలెన్ = వలె; క్రమక్రమ = అంతకంతకు; విజృంభమాణంబులు = చెలరేగునవి; ఐ = అయ్యి; బహు = చాలా; కాల = కాలము; కలహవిహారంబులు = పోరాడుచున్నవి; అయి = ఐ; నిర్గత = విడిచిన; నిద్రాహారంబులు = నిద్ర ఆహారంబులు గలవి; ఐ = అయ్యి; అవక్ర = మొక్కవోని; పరాక్రమ = శౌర్యముచే; ఘోరంబులు = ఘోరమైనవి; ఐ = అయ్యి; పోరుచున్న = పోరాడుచున్న; సమయంబున = సమయము నందు.
భావము:- ఏనుగు మొసలి రెండు అభిమానంతో ఒకదాన్ని మించి ఒకటి ఢీకొన్నాయి. వాటి పోరు అన్ని లోకాలకి భయంకరంగా సాగింది. అవి రెండు కూడ రెండవ దానిని ఓడించాలనే పట్టుదలతో మడుగునంతా కలచివేసాయి. సింహంతో సింహం, కొండతో కొండ వెనుదీయకుండ ఢీకొని పోరాడుతున్నట్లు అవి రెండు తీవ్రంగా పోరాడాయి. బయటికి లోపలికి లాగుతు, అటునిటు పడుతున్న తొట్రుపడలేదు. ఆ నీళ్ళలో బుడ బుడ బుగలు బుగలు మనే శబ్దాలు చెలరేగాయి. లేచిన నురగలు ఆకాశాన్ని తాకాయి. మొసలి ఏనుగులు రెండు ఎడతెరపి లేకుండ ముట్టెలతో తాకుతు, తలలు బద్ధలయ్యేలా, చిప్పల అమరికలు తప్పేలా, నెత్తుర్లు కారేలా హుమ్మంటు వాడి పండ్లతో పొడుచు కొన్నాయి. ఒకదానిని ఒకటి లాగేటప్పుడు కాళ్ళపట్టు తప్పిపోకుండ బలంగా నిలదొక్కుకున్నాయి. అప్పుడు సరస్సులోని నీళ్ళు వేగంగా సుళ్ళు తిరిగాయి. ఆ నీళ్ళ తాకిడికి మొసళ్ళు తాబేళ్ళు పీతలు చేపలు కప్పలు మొదలైనవి చచ్చిపోయాయి. బింకంతో వేగంగా మొసలి ఏనుగు ఒకదాని నొకటి అణగదొక్కతు చీకాకుపరచు కొంటు బాగా అలసిపోయాయి. ఒకదాని దెబ్బలనుండి ఒకటి నాచును ఆల్చిప్పలను అడ్డంవేసి తప్పించుకొసాగాయి. శరీరాల మీద ఆశలు వదలుకొన్నాయి. ఎలాగైనా గెలవాలనే కోరిక రెట్టింపు చేసుకొన్నాయి. క్రమక్రమంగా చెలరేగుతు రేయింబగళ్ళు తిండి నిద్ర లేకుండ అవి రెండు చాలా కాలం పోరాడాయి

తెభా-8-56-క.
జవమును జలమును బలమును
వివిధములుగఁ బోరు కఱటివీరతకు భువిన్
దివి మకర మీన కర్కట
నివహము లొక్కటన మిత్రనిలయముఁ బొందెన్.
టీక:- జవమునున్ = చురుకుదనము; చలమునున్ = పట్టుదల; బలమును = శక్తి కలిగి; వివిధములుగన్ = నానావిధముల; పోరు = పోరాడుచున్న; కఱటి = ఏనుగు; వీరత = పరాక్రమమున; కున్ = కు; భువిన్ = నేలమీద; దివిన్ = ఆకాశములోని; మకర = మకర; మీన = మీన; కర్కాటక = కర్కాటక; నివహములు = రాశులు; ఒక్కటన = ఒక్కసారిగ; మిత్ర = రవి; నిలయమున్ = ఇంట; పొందెన్ = ప్రవేశించినవి.
భావము:- గజరాజు మిక్కిలి చురుకుదనంతో పట్టుదలతో అనేక విధములుగ మొసలితో యుద్ధం చేస్తున్నాడు. అతని పరాక్రమం చూసి బెదిరి ఆకాశంలోని మకర మీన కర్కాటక రాసులు ఒక్క సారిగా సూర్యమండలంలో దూరాయి. (ఉత్ప్రేక్ష అలంకారం). భూలోకంలో మొసలితో చేపలు, పీతలు స్నేహం చూపాయి (మరి సహ జలచరాలు కదా)

తెభా-8-57-శా.
ఆటోపంబునఁ జిమ్ము ఱొమ్మగల వజ్రాభీల దంతంబులం
దాటించున్, మెడఁ జుట్టిపట్టి హరి దోర్దండాభ శుండాహతిన్
నీటన్ మాటికి మాటికిం దిగువఁగా నీరాటమున్ నీటి పో
రాట న్నోటమిపాటుఁ జూపుట కరణ్యాటంబు వాచాటమై.
టీక:- ఆటోపంబునన్ = వేగిరిపాటుతో; చిమ్మున్ = ఎగురగొట్టును; ఱొమ్ము = వక్షస్థలము; అగలన్ = పగిలిపోవునట్లు; వజ్ర = వజ్రాయుధము వంటి; అభీల = భయంకరమైన; దంతంబులన్ = దంతములతో; తాటించున్ = కొట్టును; మెడన్ = కంఠమును; చుట్టిపట్టి = చుట్టూ పట్టుకొని; హరి = ఇంద్రుని; దోర్దండ = భుజదండము; అభ = వంటి; శుండా = తొండము యొక్క; హతిన్ = దెబ్బచేత; నీటన్ = నీటిలోనికి; మాటికిమాటికిన్ = మరలమరల; తిగువగా = లాగుతుండగ; నీరాటమున్ = మొసలిని {నీరాటము – నీటి యందు చరించునది, మొసలి}; నీటి = నీటిలో చేయు; పోరాటన్ = యుద్ధములో; ఓటమిపాటు = ఓడిపోవుటను; చూపుట = చూపించుట; కున్ = కు; అరణ్యాటంబున్ = ఏనుగు {అరణ్యాటము – అరణ్యములో తిరుగునది, ఏనుగు}; వాచాటము = అరుచుచున్నది; ఐ = అయ్యి.
భావము:- గజేంద్రుడు నీటిలోకి మాటి మాటికి లాగుతున్న ఆ మొసలిని నీటి పోరాటంలో ఓడించాలని గగ్గోలు చేసాడు. దానిని వేగంగా వజ్రాయుధం లాంటి తన భయంకరమైన దంతాగ్రాలతో దాని రొమ్ము పగిలేలా చిమ్మి పొడిచాడు. ఇంద్రుని భుజంలాంటి తన తొండంతో దాని మెడను చుట్టి విసిరి కొట్టాడు.

తెభా-8-58-వ.
అప్పుడు.
టీక:- అప్పుడు = అప్పుడు.
భావము:- ఆ సమయంలో,

తెభా-8-59-ఆ.
మకరితోడఁ బోరు మాతంగవిభుని నొ
క్కరుని డించి పోవఁ గాళ్ళు రాక
గోరి చూచు చుండెఁ గుంజరీయూధంబు
మగలు దగులుఁ గారె మగువలకును?
టీక:- మకరి = మొసలి; తోడన్ = తోటి; పోరు = పోరాడుచున్న; మాతంగవిభుని = గజేంద్రుని; ఒక్కరునిన్ = ఒక్కడిని; డించి = విడిచిపెట్టి; పోవన్ = వెళ్ళపోవుటకు; కాళ్ళురాక = బుద్ధిపుట్టక; కోరి = కావాలని; చూచుచుండెన్ = ఊరక చూచుచున్నవి; కుంజరీ = ఆడ యేనుగుల; యూధబు = సమూహము; మగలు = భర్తలు; తగులు = బంధనములు; కారె = కారా ఏమి, కదా; మగువలకును = భార్యలకు.
భావము:- మొసలితో పోరాడుతున్న గజరాజును ఒంటరిగా వదలి వెళ్ళిపోడానికి ఆడ ఏనుగులకు కాళ్ళాడలేదు. అవి ఊరకే చూస్తు ఉన్నాయి. ఆడవారికి భర్తలమీద బంధం విడదీయరానిది కదా.

తెభా-8-60-వ.
అంత.
టీక:- అంత = అంతట.
భావము:- అప్పుడు,

తెభా-8-61-ఆ.
జీవనంబు దనకు జీవనంబై యుంట
నలవుఁ జలము నంతకంత కెక్కి
మకర మొప్పెఁ; డస్సె మత్తేభమల్లంబు
బహుళపక్ష శీతభాను పగిది.
టీక:- జీవనంబు = నీరు; తన = తన; కున్ = కు; జీవనంబు = జీవనాధారము; ఐ = అయ్యి; ఉంటన్ = ఉండుటచేత; అలవున్ = సామర్థ్యము, శక్తి; చలమున్ = పట్టుదల; అంతకంతకు = క్రమముగా; ఎక్కి = పెరిగి; మకరము = మొసలి; ఒప్పెన్ = అతిశయించినది; డస్సెన్ = అలసిపోయినది; మత్తేభ = ఏనుగు; మల్లంబు = వీరుడు; బహుళపక్ష = కృష్ణపక్షము నందలి; శీతభాను = చంద్రుని {శీతభానుడు - శీత (చల్లగా) భానుడు (ప్రకాశించువాడు), చంద్రుడు}; పగిదిన్ = వలె.
భావము:- మొసలికి బతుకుతెరువు నీళ్లే కదా. అందుకని దానికి క్రమంగా బలము పట్టుదల పెరిగాయి. గజరాజు కృష్ణపక్ష చంద్రుని వలె తగ్గిపోసాగేడు.

తెభా-8-62-మ.
ఉఱుకుం గుంభయుగంబుపై హరి క్రియన్ హుమ్మంచుఁ; బాదంబులం
నెఱయం గంఠము వెన్నుదన్ను; నెగయున్ హేలాగతిన్; వాలముం
జఱచుం; నుగ్గుగఁ దాఁకు; ముంచు; మునుగుం; శల్యంబులుం దంతముల్
విఱుఁగన్ వ్రేయుచుఁ బొంచిపొంచి కదియున్ వేదండ యూధోత్తమున్.
టీక:- ఉఱుకున్ = దుముకును; కుంభ = కుంభములు; యుగంబున్ = రెంటి; పైన్ = మీదికి; హరి = సింహము; క్రియన్ = వలె; హుమ్ = హుంకారము; అంచున్ = చేయుచు; పాదంబులన్ = కాళ్ళ; నెఱయన్ = అల్లుకొనుచు; కంఠమున్ = మెడను; వెన్నున్ = వీపును; తన్నున్ = తన్నును; ఎగయున్ = ఎగురును; హేలాగతిన్ = సులువుగా; వాలమున్ = తోకను; చఱచున్ = కొట్టును; నుగ్గుగన్ = పిండిపిండిగ; తాకున్ = ఢీకొట్టును; ముంచున్ = నీళ్లలో ముంచుతుంది; మునుగున్ = మునుగుతుంది; విఱుగన్ = విరిగిపోయేలా; వ్రేయుచున్ = కొడుతూ; పొంచిపొంచి = దాగుకొని; కదియున్ = కలియబడుతుంది; వేదండ = ఏనుగుల; యూధ = గుంపులో; ఉత్తమున్ = గొప్పవానిని.
భావము:- మొసలి సింహంలా హుంకరించి ఒక్కదుటున గజేంద్రుని కుంభస్థలంపైకి ఉరుకుతుంది. పాదాల మధ్య దూరి గిరగిర తిరుగుతుంది. మెడని వీపుని తన్నుతుంది. సులువుగా ఎగిరి తోక కొరుకుతుంది. నలిగిపోయేలా ఢీకొడుతుంది. నీళ్ళలో ముంచుతుంది. తాను మునుగుతుంది. దాగి దాగి మీదపడు తుంది. ఎముకలు దంతాలు విరిగేలా కొడుతుంది.

తెభా-8-63-మ.
పొడగానంబడకుండ డాఁగు; వెలికిం బోవంగ దా నడ్డమై
పొడచూపుం; జరణంబులం బెనగొనుం; బో రాక రా రాక బె
గ్గడిలం గూలఁగఁదాఁచు; లేచుతఱి నుద్ఘాటించు; లంఘించుఁ; బ
ల్విడిఁ జీరుం; దలఁగున్; మలంగు; నొడియన్ వేధించుఁ; గ్రోధించుచున్.
టీక:- పొడ = జాడ; కానంబడకుండ = తెలియకుండ; డాగున్ = పొంచి యుండును; వెలికిన్ = బయటకు; పోవంగన్ = వెళ్లబోతే; తాన్ = తను; అడ్డమై = అడ్డముగా నున్న దై; పొడచూపున్ = కనబడును; చరణంబులన్ = కాళ్ళను; పెనగొనున్ = అల్లుకుపోవును; పోరాకరారాక = అటుఇటు కదలలేక; బెగ్గడిలన్ = భయపడగా; కూలంగ = కూలిపోయెటట్లు; తాచున్ = తన్నును; లేచు = మరల లేచెడి; తఱిన్ = సమయము నందు; ఉద్ఘాటించున్ = ఎదుర్కొను, బేధించు; లంఘించున్ = దుముకును; బల్విడిన్ = అత్యంతముగా, బలముగా; చీరున్ = చీరుతుంది; తలగున్ = తప్పుకొనును; మలంగున్ = అదృశ్య మగును; ఒడియన్ = పట్టుకొందా మంటె; వేధించున్ = వేధించుతుంది; క్రోధించున్ = కోపిస్తుంది.
భావము:- మొసలి కనబడకుండా నీళ్ళల్లో దాగి ఉంటుంది. ఏనుగు గట్టుపైకి పోతుంటే అడ్డంగా వస్తుంది. కనబడి కాళ్ళకు చుట్టుకు పోతుంది. అటునిటు కదలకుండ చేసి భయంతో కూలిపోయేలా తోకతో కొడుతుంది. లేచినప్పుడు ఒళ్ళు జాడించి పైపైకి గెంతుతుంది. చటుక్కున తప్పుకుంటుంది. గోళ్లతో గీరుతుంది. ఒడిసి పట్టి వేధించి, కోపం చూపెడుతుంది.

తెభా-8-64-వ.
ఇట్లు విస్మిత నక్రచక్రంబయి నిర్వక్రవిక్రమంబున నల్పహృదయజ్ఞాన దీపంబు నతిక్రమించు మహా మాయాంధకారంబునుంబోలె నంతకంతకు నుత్సాహ కలహసన్నాహ బహువిధ జలావగాహం బయిన గ్రాహంబు మహాసాహసంబున.
టీక:- ఇట్లు = ఈ విధముగ; విస్మిత = ఆశ్చర్యపడుతున్న; నక్ర = మొసళ్ళ; చక్రంబు = గుంపు గలది; అయి = ఐ; నిర్వక్ర = మొక్కపోని; విక్రమంబునన్ = పరాక్రమముతో; అల్ప = అల్పుని; హృదయ = హృదయము నందలి; జ్ఞాన = జ్ఞానము యనెడి; దీపంబున్ = దీపమును; అతిక్రమించు = కప్పివేసెడి; మహా = గొప్ప; మాయ = మాయ యనెడి; అంధకారంబునున్ = చీకటి; పోలెన్ = వలె; అంతకంతకున్ = క్రమముగా; ఉత్సాహ = ఉత్సాహము; కలహసన్నాహ = పోరాట యత్నములు; బహువిధ = వివిధ; జల = నీటిలో; అవగాహంబు = మునుకలు గలది; అయిన = ఐన; గ్రాహంబు = మొసలి; మహా = గొప్ప; సాహసంబునన్ = సాహసముతో.
భావము:- ఇలా ఆ మొసలి సాటి మొసళ్ళు ఆశ్చర్యం పోయేలా, అవక్రపరాక్రమం చూపింది. మహామాయ అనే అంధకారం అల్ప మైన జ్ఞానకాంతిని కప్పివేసినట్లు, రకరకాలుగా నీటిలో మునిగి తేలుతు మొసలి క్రమక్రమంగా పెరిగే ఉత్సాహంతో పోరాట పటిమతో గొప్ప సాహసంతో గజరాజును ఆక్రమించసాగింది.

తెభా-8-65-శా.
పాదద్వంద్వము నేలమోపి, పవనున్ బంధించి, పంచేంద్రియో
న్మాదంబుం బరిమార్చి, బుద్ధిలతకున్ మాఱాకు హత్తించి, ని
ష్ఖేదబ్రహ్మపదావలంబనరతిం గ్రీడించు యోగీంద్రు మ
ర్యాదన్ నక్రము విక్రమించెఁ గరిపాదాక్రాంతనిర్వక్రమై.
టీక:- పాద = కాళ్ళు; ద్వంద్వమున్ = రెంటిని; నేలన్ = నేలపైన; మోపి = ఆన్చి; పవనున్ = గాలిని; బంధించి = బిగపట్టి; పంచేంద్రియ = పంచేంద్రియముల {పంచేంద్రియములు - 1కళ్ళు 2ముక్కు 3నాలుక 4చెవులు 5చర్మము}; ఉన్మాదంబున్ = స్వేచ్ఛావిహారమును; పరిమార్చి = అణచివేసి; బుద్ధి = బుద్ధి యనెడి; లత = తీవె; కున్ = కు; మాఱాకు = తీగపాకురాట, ఆధారము; హత్తించి = కలిగించి; నిష్ఖేద = విచారములేని; బ్రహ్మ = బ్రహ్మ యొక్క; పదా = స్థానమార్గమును; అవలంబన = అవలంబించు; రతిన్ = ప్రీతితో; క్రీడించు = విహరించు; యోగి = యోగి; ఇంద్రున్ = శ్రేష్ఠుని; మర్యాదన్ = విధముగా; నక్రము = మొసలి; విక్రమించెన్ = పరాక్రమించినది; కరి = ఏనుగు యొక్క; పాద = పాదములను; ఆక్రాంతిన్ = ఆక్రమించుకొనుటలో; నిర్వక్రము = అడ్డులేనిది; ఐ = అయ్యి.
భావము:- మహాయోగి వాయువులు బంధించి తన పంచేంద్రియాల ఆడంబరాన్ని అణగార్చి, బుద్ధి అనే తీగకు మారాకు పట్టించి, పట్టుదలగా దుఃఖ రాహిత్య ఆనందమయ పరబ్రహ్మ పదాన్ని అందుకొని ఆనందిస్తాడు. అలానే మొసలి తన రెండుకాళ్ళు నేలమీద గట్టిగా ఆనించి ఊపిరి బిగబట్టి పట్టిన ఏనుగు కాళ్ళను వదలకుండ జయింపరానిదై విజృంభించింది.

తెభా-8-66-ఆ.
వనగజంబు నెగచు వనచారిఁ బొడగని,
వనగజంబ కాన వజ్రిగజము
వెల్ల నై సురేంద్రు వేచి, సుధాంధులు
పట్టఁ బట్టనీక బయలు ప్రాఁకె.
టీక:- వన = అడవి; గజంబున్ = ఏనుగును; ఎగచు = తరుముచున్న; వనచారిన్ = మొసలిని {వనచారి - వనము (నీటి)యందు చారి (చరించునది), మొసలి}; పొడగని = చూసి; వన = నీటిలో పుట్టిన; గజంబ = ఏనుగే; కాన = కనుక; వజ్రిగజము = ఐరావతము {వజ్రిగజము - వజ్రి (ఇంద్రుని) యొక్క గజము (ఏనుగు), ఐరావతము}; వెల్లన = తెల్లటిది; ఐ = అయ్యి; సురేంద్రున్ = ఇంద్రుని; వేచి = పడవేసి; సుధాంధులు = దేవతలు {సుధాంధువులు - సుధ (అమృతము)ను అంధుస్సు (అన్నము)గా కలవారు, దేవతలు}; పట్టన్ = పట్టబోతే; పట్టనీక = చిక్కకుండ; బయలున్ = ఆకాశమునకు; ప్రాకెన్ = పాకిపోయెను.
భావము:- వనం (అడవి) లో తిరిగే గజరాజును పీడించే ఆ వనం (జలం) లో చరించే మొసలిని చూసి, ఇంద్రుడి ఏనుగు ఐన ఐరావతం, వనం (జలం) నుండి జనించింది కనుక తెల్ల బోయింది. ఆ ఐరావతం ఇంద్రుడిని పడేసి దేవతలకు పట్టు కుందామంటే చిక్కకుండ ఆకాశంలో పరిగెడుతోంది.

తెభా-8-67-ఉ.
ఊహ గలంగి జీవనపుటోలమునం బడి పోరుచున్ మహా
మోహలతా నిబద్ధపదమున్ విడిపించుకొనంగ లేక సం
దేహముఁ బొందు దేహి క్రియ దీనదశన్ గజ ముండె భీషణ
గ్రాహ దురంత దంత పరిఘట్టిత పాదఖురాగ్ర శల్యమై.
టీక:- ఊహన్ = బుద్ధి; కలంగి = కలతచెంది; జీవనము = నీటిమడుగు, జీవితపు; ఓలమునన్ = మరుగున, క్లేశము లందు; పడి = పడిపోయి; పోరుచున్ = పోరాడుతూ; మహా = గొప్ప; మోహ = అజ్ఞాన మనెడి; లతా = తీగలకి; నిబద్ధ = మిక్కిలి కట్టుబడిన; పదమున్ = దారిని, స్థానమును; విడిపించుకొనంగ = విడిపించుకొన; లేక = రాక; సందేహమున్ = శంకను; పొందు = పొందెడి; దేహి = జీవుని; క్రియన్ = విధముగా; దీన = దీనమైన; దశన్ = అవస్థలో; గజము = ఏనుగు; ఉండెన్ = ఉండెను; భీషణ = ఘోరమైన; గ్రాహ = మొసలి యొక్క; దురంత = దాటరాని; దంత = దంతములచే; పరిఘట్టిత = గట్టిగా కరవబడిన; పాద = కాలి; ఖురాగ్ర = గిట్టలు తుద నున్న; శల్యము = ఎముకలు గలది; ఐ = అయ్యి.
భావము:- బ్రతుకుతెరువులో పడిపోయి మోహం అనే తీగచే కట్టు బడిన పాదాలు విడిపించుకోడం చేతకాక సందేహానికి గురైన జీవుడి వలె గజేంద్రుడు భయంకరమైన ఆ మొసలి కోరలకు చిక్కి శల్యావశిష్టమైన కాలిగిట్టలు కలవాడై దీనంగా అలమటిస్తున్నాడు.

తెభా-8-68-వ.
ఇ వ్విధంబున.
టీక:- ఈ = ఈ; విధంబునన్ = విధముగా.
భావము:- ఇలా,

తెభా-8-69-క.
అలయక, సొలయక, వేసట
నొలయకఁ, గరి మకరితోడ నుద్దండత రా
త్రులు, సంధ్యలు, దివసంబులు
సలిపెం బో రొక్క వేయి సంవత్సరముల్.
టీక:- అలయక = అలసిపోకుండగ; సొలయక = వెనుదీయక; వేసటన్ = శ్రమమును; ఒలయకన్ = పొందక; కరి = ఏనుగు; మకరి = మొసలి; తోడన్ = తోటి; ఉద్దండతన్ = తీవ్రముగా; రాత్రులు = రాత్రులు; సంధ్యలు = సంధ్యలు; దివసంబులు = పగళ్ళు; సలిపెన్ = సాగించెను; పోరు = పోరాటమును; ఒక్క = ఒక; వేయి = వెయ్యి (1000); సంవత్సరముల్ = ఏండ్లకాలము.
భావము:- ఇలా, గజరాజు రాత్రులు బవళ్ళు సంధ్యలు ఎడతెగకుండ ఒక వెయ్యి సంవత్సరాల పాటు అలసిపోకుండా సోలిపోకుండా విసిగిపోకుండా తీవ్రంగా మొసలితో యుద్ధం సాగించాడు.