పోతన తెలుగు భాగవతము/షష్ఠ స్కంధము/బృహస్పతి తిరస్కారము

బృహస్పతి తిరస్కారము

తెలుగు భాగవతము (పోతన తెలుగు భాగవతము/షష్ఠ స్కంధము)
రచయిత: సింగయ

తెభా-6-258-వ.
ద్విమూర్ధుండును, శంబరుండును, నరిష్టుండును, హయగ్రీవుండును, విభావసుండును, నయోముఖుండును, శంకుశిరుండును, స్వర్భానుండును, గపిలుండును, నరుణియుఁ, బులోముండును, వృషపర్వుండును, నేకచక్రుండును, ననుతాపకుండును, ధూమ్రకేశుండును, విరూపాక్షుండును, దుర్జయుండును, విప్రచిత్తియు ననువారలు వీరలలోన స్వర్భానునకు సుభద్ర యను కన్యక పుట్టె; దాని నముచి వివాహం బయ్యె; వృషపర్వునకు శర్మిష్ఠ యను కూఁతురు పుట్టె; దాని నహుష పుత్రుండైన యయాతి పెండ్లియయ్యె; వైశ్వానరునకు నుపదానవి, హయశిరస, పులోమ, కాలక యను నలువురు పుత్రిక లుదయించి; రందు నుపదానవి హిరణ్యాక్షునకుం బత్ని యయ్యె; హయశిరసను గ్రతువు వివాహంబయ్యె; పులోమ కాలకలను నిరువురను గశ్యపప్రజాపతి చతుర్ముఖుని వాక్యంబునఁ గైకొనియె; నా యిరువురకును సమరకోవిదు లయిన దానవులు పౌలోమ కాలకేయు లనం బుట్టిరి; మఱియు నా యిరువురకును నఱువదివేల రాక్షసులు జన్మించిరి; వారు యజ్ఞకర్మంబులకు విఘాతకులై వర్తింప వారి నింద్రునకుం బ్రియంబుగా నీ పితామహుం డగు నర్జునుండు వధించె మఱియు విప్రచిత్తి సింహిక యనుదాని యందు రాహు ప్రముఖంబుగాఁ గల కేతు శతంబును బడసె; వారలు గ్రహత్వంబుఁ గైకొనిరి; మఱియుం బురాణపురుషుండైన శ్రీమన్నారాయణుండు దన యంశంబునఁ బరమభాగ్యవతి యయిన యదితి గర్భంబున నుదయించె; నా యదితి వంశంబును విదితంబుగా వినిపించెద సావధానుండవై వినుము; వివస్వంతుడును, నర్యముండును, బూషుండును, ద్వష్టయు, సవితయు, భగుండును, ధాతయు, విధాతయు, వరుణుండును, మిత్రుండును, శక్రుండును, నురుక్రముండును నను ద్వాదశాదిత్యులు జన్మించి రందు వివస్వంతునకు శ్రాద్ధదేవుం డను మనువు సంజ్ఞాదేవి యందు నుదయించె; మఱియు యముండు యమియు నను నిరువురు మిథునంబుగా నుదయంబు నొందిరి. వెండియు నా సంజ్ఞాదేవి బడబా స్వరూపంబు నొంది యశ్వనీదేవతలం గనియె; ఛాయాదేవి యందు శనైశ్చరుండును, సావర్ణి యను మనువును దపతి యను కన్యకయుం బుట్టిరి; యా తపతిని సంవరణుండు వరియించె; నర్యమునకు మాతృక యను పత్నియందుఁ జర్షణు లుదయించిరి; వారి మూలంబున మనుష్యజాతి యీలోకంబున స్థిరంబుగా నుండు నట్లు బ్రహ్మదేవునిచేఁ గల్పింపంబడె; పూషుండు భర్గునిఁ జూచి దంతంబులు వివృతంబులుగా నగిన, నతండు క్రోధించి దంతంబు లూడనడచిన నాఁటనుండియు, భగ్నదంతు డయి యనపత్యుండయి పిష్టాదులు భక్షించుచుండె; ద్వష్టకు దైత్యానుజ యైన రచన యను కన్యకకు నధిక బలాఢ్యుం డగు విశ్వరూపుండు పుట్టె; నంత నా దేవతలు, బృహస్పతి గోపించి తలంగి పోయినం, దమకు నా విశ్వరూపుని నాచార్యునింగా వరియించి"రని చెప్పిన విని శుకయోగీంద్రునకుం బరీక్షిన్నరేంద్రుం డిట్లనియె.
టీక:- ద్విమూర్ధుండును = ద్విమూర్ధుడు; శంబరుండును = శంబరుడు; అరిష్టుండును = అరిష్టుడు; హయగ్రీవుండును = హయగ్రీవుడు; విభావసుండును = విభావసుడు; అయోముఖుండును = అయోముఖుడు; శంకుశిరుండును = శంకుశిరుడు; స్వర్భానుండును = స్వర్భానుడు; కపిలుండునున్ = కపిలుండు; అరుణియున్ = అరుణి; పులోముండును = పులోముండు; వృషపర్వుండునున్ = వృషపర్వుండు; ఏకచక్రుండునున్ = ఏకచక్రుండు; అనుతాపకుండును = అనుతాపకుండు; ధూమ్రకేశుండును = ధూమ్రకేశుండు; విరూపాక్షుండును = విరూపాక్షుండు; దుర్జయుండును = దుర్జయుండు; విప్రచిత్తియున్ = విప్రచిత్తి; అను = అనెడి; వారలు = వారు; వీరల = వీరి; లోన = లో; స్వర్భానున్ = స్వర్భానున; కు = కు; సుభద్ర = సుభద్ర; అను = అనెడి; కన్యక = కుమార్తె; పుట్టె = పుట్టెను; దానిన్ = ఆమెను; నముచి = నముచి; వివాహంబయ్యె = వివాహమాడెను; వృషపర్వున్ = వృషపర్వున; కు = కు; శర్మిష్ఠ = శర్మిష్ఠ; అను = అనెడి; కూతురు = పుత్రిక; పుట్టె = పుట్టెను; దానిన్ = ఆమెను; నహుష = నహుషుని; పుత్రుండు = కుమారుడు; ఐన = అయిన; యయాతి = యయాతి; పెండ్లియయ్యె = వివాహమాడెను; వైశ్వానరున్ = వైశ్వానరున; కునున్ = కు; ఉపదానవి = ఉపదానవి; హయశిరస = హయశిరస; పులోమ = పులోమ; కాలక = కాలక; అను = అనెడి; నలువురు = నలుగురు (4); పుత్రికలు = కుమార్తెలు; ఉదయించిరి = పుట్టిరి; అందునున్ = వారిలో; ఉపదానవి = ఉపదానవి; హిరణ్యాక్షున్ = హిరణ్యాక్షున; కున్ =కు; పత్ని = భార్య; అయ్యె = అయ్యెను; హయశిరసను = హయశిరసను; క్రతువు = క్రతువు; వివాహంబయ్యె = వివాహమాడెను; పులోమ = పులోమ; కాలకలను = కాలకలను; ఇరువురను = ఇద్దరిని (2); కశ్యప = కశ్యపుడు యనెడి; ప్రజాపతి = ప్రజాపతి; చతుర్ముఖుని = బ్రహ్మదేవుని {చతుర్ముఖుడు - చతుర్ (నాలుగు) ముఖుడు (ముఖములు గలవాడు), బ్రహ్మ}; వాక్యంబునన్ = మాట ప్రకారము; కైకొనియెన్ = చేపట్టెను; ఆ = ఆ; ఇరువురు = ఇరువుర; కునున్ = కు; సమర = యుద్ధము చేయుటలో; కోవిదులు = మిక్కిలి నేర్పరులు; అయిన = అయిన; దానవులు = రాక్షసులు; పౌలోమ = పొలోములు; కాలకేయులు = కాలకేయులు; అనన్ = అనగా; పుట్టిరి = పుట్టిరి; మఱియున్ = ఇంకను; ఆ = ఆ; ఇరువురు = ఇద్దరి (2); కునున్ = కు; అఱువదివేల = అరవైవేల (60,000); రాక్షసులు = రాక్షసులు; జన్మించిరి = పుట్టిరి; వారు = వారు; యజ్ఞకర్మంబుల్ = యజ్ఞకర్మముల; కు = కు; విఘాతకులు = చెరుపుచేయువారు; ఐ = అయ్యి; వర్తింపన్ = నడచుచుండగా; వారిన్ = వారిని; ఇంద్రున్ = ఇంద్రున; కున్ = కి; ప్రియంబుగా = ప్రియ మగునట్లు; నీ = నీ యొక్క; పితామహుండు = తాత; అగు = అయిన; అర్జునుండు = అర్జునుడు; వధించె = సంహరించెను; మఱియు = ఇంకను; విప్రచిత్తి = విప్రచిత్తి; సింహిక = సింహిక; అను = అనెడి; దాని = ఆమె; అందు = అందు; రాహు = రాహువు; ప్రముఖంబుగాన్ = మొదలైనవారై; కల = ఉన్నట్టి; కేతు = కేతువు; శతంబును = నూరుమందిని (100); పడసె = పొందెను; వారలు = వారు; గ్రహత్వంబున్ = గ్రహములుగా యుండుటను; కైకొనిరి = చేపట్టిరి; మఱియున్ = ఇంకను; పురాణపురషుండు = ఆదిపూరుషుడు {పురాణపురుషుడు - పురాణ (అతిపూర్వకాలపు, ఆదినుండి ఉన్నవాడైన) పురుషుడు, విష్ణువు}; ఐన = అయిన; శ్రీమన్నారాయణుండు = విష్ణుమూర్తి {శ్రీమన్నారాయణుడు - శ్రీమత్ (శ్రీమంతమైన) నారాయణుడు, విష్ణువు}; తన = తన యొక్క; అంశంబునన్ = అంశతో; పరమ = బహుమిక్కిలి; భాగ్యవతి = భాగ్యవంతురాలు; అయిన = అయిన; అదితి = అదితి; గర్భంబునన్ = గర్భములో; ఉదయించెన్ = పుట్టెను; ఆ = ఆ; అదితి = ఆదితి యొక్క; వంశంబును = వంశమును; విదితంబుగా = తేటతెల్లముగా; వినిపించెద = చెప్పెదను; సావధానుండవు = సావధానుడవు; ఐ = అయ్యి; వినుము = వినుము; వివస్వంతుడునున్ = వివస్వతుడు; అర్యముండునున్ = అర్యముడు; పూషుండునున్ = పూషుడు; త్వష్టయు = త్వష్ట; సవితయు = సవిత; భగుండును = భగుడు; ధాతయు = ధాత; విధాతయు = విధాత; వరుణుండును = వరుణుడు; మిత్రుండును = మిత్రుడు; శక్రుండును = శక్రుడు, ఇంద్రుడు; ఉరుక్రముండునున్ = ఉరుక్రముడు; అను = అనెడి; ద్వాదశాదిత్యులు = పన్నెడుమంది అదితి పుత్రులు {ద్వాదశాదిత్యులు - 1వివస్వతుడు 2అర్యముడు 3పూషుడు 4త్వష్ట 5సవిత 6భగుడు 7ధాత 8విధాత 9వరుణుడు 10మిత్రుడు 11శుక్రుడు 12ఉరుక్రముడు అనెడు పన్నెడుమంది అదితి పుత్రులు}; జన్మించిరి = పుట్టిరి; అందు = అందు; వివస్వంతున్ = వివస్వంతున; కు = కు; శ్రాద్ధదేవుండు = శ్రాద్ధదేవుడు; అను = అనెడి; మనువు = మనువు; సంజ్ఞాదేవి = సంజ్ఞాదేవి; అందు = అందు; ఉదయించె = పుట్టెను; మఱియు = ఇంకను; యముండు = యముడు; యమి = యమి; అను = అనెడి; ఇరువురు = ఇద్దరు (2); మిథునంబుగాను = మిథునముగా; ఉదయంబున్ = పుట్టుకను; ఒందిరి = పొందిరి; వెండియున్ = ఇంకను; ఆ = ఆ; సంజ్ఞాదేవి = సంజ్ఞాదేవి; బడబ = ఆడుగుఱ్ఱము యొక్క; స్వరూపంబున్ = స్వరూపమును; ఒంది = పొంది; అశ్వనీదేవతలన్ = అశ్వనీదేవతలను; కనియె = పొందెను; ఛాయాదేవి = ఛాయాదేవి; అందు = అందు; శనైశ్చరుండును = శనీశ్వరుడు; సావర్ణి = సావర్ణి; అను = అనెడి; మనువును = మనువు; తపతి = తపతి; అను = అనెడి; కన్యకయున్ = పుత్రిక; పుట్టిరి = పుట్టిరి; ఆ = ఆ; తపతిన్ = తపతిని; సంవరణుండు = సంవరణుడు; వరియించె = వివాహమాడెను; అర్యమున్ = అర్యమున; కు = కు; మాతృక = మాతృక; అను = అనెడి; పత్ని = పత్ని; అందు = అందు; చర్షణులు = చర్షణులు; ఉదయించిరి = పుట్టిరి; వారి = వారి; మూలంబునన్ = వలన; మనుష్య = మానవ; జాతి = జాతి; ఈ = ఈ; లోకంబునన్ = లోకములో; స్థిరంబుగాన్ = స్థిరముగా; ఉండునట్లు = ఉండేట్లు; బ్రహ్మదేవుని = బ్రహ్మదేవుని; చేన్ = చేత; కల్పింపంబడె = సృష్టింపబడెను; పూషుండు = పూషుడు; భర్గునిన్ = పరమశివుని; చూచి = చూసి; దంతంబులు = దంతములు; వివృతంబులుగా = తెరువబడునట్లుగా; నగినన్ = నవ్వగా; అతండు = అతడు; క్రోధించి = కోపించి; దంతంబులు = దంతములు; ఊడనడచిన = ఊడగొట్టిన; నాట = దినము; నుండియు = నుండి; భగ్నదంతుడు = దంతములు ఊడిన వాడు; అయి = అయ్యి; అనపత్యుండు = సంతతి లేని వాడు; అయి = అయ్యి; పిష్ట = పిష్టము, పిండి; ఆదులు = మొదలైనవానిని; భక్షించుచుండెన్ = తినుచుండెను; త్వష్ట = త్వష్ట; కు = కు; దైత్యానుజ = దైత్యుల సోదరి; ఐన = అయిన; రచన = రచన; అను = అనెడి; కన్యక = పుత్రిక; కున్ = కు; అధిక = మిక్కిలి; బల = బలము గలవారిలో; ఆఢ్యుండు = శ్రేష్ఠుడు; అగు = అయిన; విశ్వరూపుండు = విశ్వరూపుడు; పుట్టెన్ = పుట్టెను; అంతన్ = అంతట; ఆ = ఆ; దేవతలున్ = దేవతలను; బృహస్పతి = బృహస్పతి; కోపించి = కోపగించి; తలంగిపోయినన్ = వెళ్లిపోగా; తమ = తమ; కున్ = కు; ఆ = ఆ; విశ్వరూపునిన్ = విశ్వరూపుని; ఆచార్యునింగా = గురువుగా; వరియించిరి = ఎన్నుకొనిరి; అని = అని; చెప్పిన = చెప్పగా; విని = విని; శుక = శుకుడు యనెడి; యోగి = యోగులలో; ఇంద్రున్ = ఇంద్రున; కున్ = కు; పరీక్షిత్ = పరీక్షిత్తు; నరేంద్రుండు = రాజు; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:- ద్విమూర్ధుడు, శంబరుడు, అరిష్టుడు, హయగ్రీవుడు, విభావసుడు, అయోముఖుడు, శంకుశిరుడు, స్వర్భానుడు, కపిలుడు, అరుణి, పులోముడు, వృషపర్వుడు, ఏకచక్రుడు, అనుతాపకుడు, ధూమ్రకేశుడు, విరూపాక్షుడు, విప్రచిత్తి, దుర్జయుడు అని దనువుకు పద్దెనిమిది మంది కుమారులు. వీరిలో స్వర్భానునికి సుప్రభ అనే కుమార్తె జన్మించింది. ఆమెను నముచి వివాహం చేసుకున్నాడు. వృషపర్వునికి శర్మిష్ఠ అనే కూతురు పుట్టింది. ఆమెను నహుషుని కుమారుడైన యయాతి పెండ్లి చేసుకున్నాడు. వైశ్వానరునికి ఉపదానవి, హయశిర, పులోమ, కాలక అనే నలుగురు కుమార్తెలు కలిగారు. వారిలో ఉపదానవి హిరణ్యాక్షునికి భార్య అయింది. హయశిరను క్రతువు వివాహం చేసుకున్నాడు. పులోమ, కాలక అనే ఇద్దరిని బ్రహ్మదేవుని ఆజ్ఞానుసారం కశ్యప ప్రజాపతి భార్యలుగా స్వీకరించాడు. పులోమకు పౌలోముడు, కాలకకు కాలకేయుడు పుట్టారు. వారు యుద్ధనిపుణులైన దానవులు. ఆ ఇద్దరికి అరవై వేలమంది రాక్షసులు జన్మించారు. వారు యజ్ఞకార్యాలకు ఆటంకం కలిగిస్తుండగా నీ తాత అయిన అర్జునుడు వారిని సంహరించి ఇంద్రునికి సంతోషాన్ని కలిగించాడు. విప్రచిత్తి సింహిక అనే భార్య వల్ల రాహువు, కేతువు మొదలైన నూరుగురు కుమారులను కన్నాడు. వారు గ్రహాలుగా మారారు. పురాణ పురుషుడైన శ్రీమన్నారాయణుడు తన అంశతో అదితికి కుమారుడై పుట్టాడు. ఆ అదితి వంశాన్ని వివరంగా చెప్తాను. జాగ్రత్తగా విను. అదితికి వివస్వతుడు, అర్యముడు, పూషుడు, త్వష్ట, సవిత, భగుడు, ధాత, విధాత, వరుణుడు, మిత్రుడు, శక్రుడు, ఉరుక్రముడు అనే కుమారులు కలిగారు. వారు ద్వాదశాదిత్యులుగా పిలువబడ్డారు. వారిలో వివస్వంతునికి సంజ్ఞాదేవి అనే భార్య వల్ల శ్రాద్ధదేవుడు జన్మించాడు. ఇంకా వారికి యముడు, యమి అనే కవలలు జన్మించారు. ఆ సంజ్ఞాదేవి ఆడుగుఱ్ఱం రూపాన్ని ధరించి అశ్వినీ దేవతలను కన్నది. వివస్వంతునికి ఛాయాదేవి అనే భార్య వల్ల శనైశ్చరుడు, సావర్ణి అనే మనువు, తపతి అనే కన్య జన్మించారు. ఆ తపతిని సంవరణుడు వరించాడు. ఆర్యమునికి మాతృక అనే భార్య వల్ల చర్షణులు జన్మించారు. వారివల్ల మానవ జాతి ఈలోకంలో స్థిరంగా ఉండేవిధంగా బ్రహ్మ ఏర్పాటు చేసాడు. దక్షయజ్ఞంలో పూషుడు శివుణ్ణి చూసి వికృతంగా పళ్ళు బయటపెట్టి వెక్కిరించాడు. శివుడు కోపించి వాని దంతాలను ఊడదన్నాడు. అప్పటినుండి పళ్ళు లేనివాడై, సంతానం లేనివాడై పిండిముద్దలే తినసాగాడు. త్వష్ట భార్య రాక్షసుల సోదరి అయిన రచన. వారిద్దరికి మిక్కిలి బలవంతుడైన విశ్వరూపుడు పుట్టాడు. ఒకసారి దేవతలకు బృహస్పతిపై కోపం రాగా అతడు దేవగురువుగా ఉండక తప్పుకున్నాడు. అప్పుడు దేవతలు ఆ విశ్వరూపుని తమ గురువుగా స్వీకరించారు” అని శుకమహర్షి చెప్పగా విని పరీక్షిత్తు ఇలా అన్నాడు.

తెభా-6-259-సీ.
"అరయంగ యోగీంద్ర! యద్భుతం బయ్యెడు-
సురలపై నేటికి సురగురుండు
గోపించె? నీతండు గురుభావమున దేవ-
తల కేమి యాపదఁ దలఁగఁ జేసె?
నెఱిఁగింపు"మనవుడు "నింద్రుండు త్రిభువనై-
శ్వర్య మదంబున సత్పథంబు
గానక వసు రుద్ర గణములు నాదిత్య-
మరుదశ్వి దేవాది మండలములు

తెభా-6-259.1-తే.
సిద్ధ చారణ గంధర్వ జిహ్మగాది
సురులు మునులును రంభాది సుందరాంగు
లాడఁ బాడంగ వినుతి చేయంగఁ గొలువఁ
మ్రొక్క భద్రాసనంబున నుక్కుమీఱి.
టీక:- అరయంగన్ = తరచి చూసినచో; యోగి = యోగులలో; ఇంద్ర = ఇంద్రుని వంటివాడ; అద్భుతంబున్ = ఆశ్చర్యకరము; అయ్యెడున్ = అగుచున్నది; సురల = దేవతల; పై = మీదకి; ఏటి = ఎందుల; కి = కు; సురగురుండు = బృహస్పతి {సురగురుడు - సుర (దేవతల)కి గురుడు (గురువు), బృహస్పతి}; కోపించెన్ = కోపగించెను; ఈతండు = ఇతను; గురు = గురువు ననెడి; భావమున = భావముతో; దేవతల్ = దేవతల; కున్ = కి; ఏమి = ఏ విధమైన; ఆపదలన్ = ఆపదలను; తలగన్ = తోలగిపోవునట్లు; చేసెన్ = చేసెను; ఎఱిగింపుము = తెలుపుము; అనవుడు = అనగా; ఇంద్రుండు = ఇంద్రుడు; త్రిభువన = ముల్లోకములపైన; ఐశ్వర్య = అధికారపు; మదంబునన్ = గర్వమువలన; సత్ = మంచి; పథంబున్ = దారిని; కానక = చూడలేక; వసు = వసువుల; రుద్ర = రుద్రుల; గణములున్ = సమూహములును; ఆదిత్య = ఆదిత్యుల; మరుత్ = మరుత్తుల; అశ్విదేవా = అశ్వినీదేవతల; ఆది = మొదలగు; మండలములు = సమూహములును;
సిద్ధ = సిద్ధులు; చారణ = చారణులు; గంధర్వ = గంధర్వులు; జిహ్మగ = సర్పములు {జిహ్మగము - వంకరగా పోవునది, సర్పములు}; ఆది = మొదలగువారును; సురలు = దేవతలు; మునులును = మునులును; రంభ = రంభ; ఆది = మొదలగు; సుందరాంగులు = స్త్రీలు {సుందరాంగులు - సుందర (అందమైన) అంగులు (దేహము గలవారు), స్త్రీలు}; ఆడన్ = నాట్యములు చేయుచుండగా; పాడంగ = గీతములు పాడుచుండగా; వినుతి = స్తోత్రము; చేయంగ = చేయుచుండగా; కొలువన్ = సేవించుచుండగా; మ్రొక్క = మొక్కుతుండగా; భద్రాసనంబునన్ = సింహాసనమున {భద్రాసనము - రాజు కూర్చొనెడి పీఠము, సింహాసనము}; ఉక్కు = శౌర్యము; మీఱి = అతిశయించి.
భావము:- “యోగీంద్రా! ఆశ్చర్యం! దేవ గురువైన బృహస్పతికి దేవతల మీద కోపం ఎందుకు వచ్చింది? ఆ తరువాత గురుభావంతో వారికి వచ్చిన ఆపదను ఏ విధంగా తొలగించాడు? నాకు వివరంగా చెప్పు” అని అడిగిన పరీక్షిత్తులు శుకమహర్షి ఇలా చెప్పాడు. “ఒకసారి ఇంద్రుడు ముల్లోకాలకు నేనే ప్రభువు నన్న అహంకారంతో సన్మార్గాన్ని అతిక్రమించాడు. వసువులు, రుద్ర గణాలు, ఆదిత్యులు, మరుత్తులు, అశ్వినీదేవతలు, సిద్ధులు, చారణులు, గంధర్వులు, నాగులు, దేవతలు, మునులు మొదలైన వారితో సింహాసనంపై కొలువు తీరాడు. రంభ మొదలైన సుందరాంగులు ఆడి, పాడి, ప్రశంసిస్తూ ఉన్నారు.

తెభా-6-260-సీ.
నిండు పున్నమనాఁడు గండరించిన చంద్ర-
మండల శ్రీలతో మాఱుమలయ
భద్రవిద్యోతాతపత్రంబు గ్రాలుచు-
మిన్నేటి తరఁగల మేలుకొలుపఁ
గలిత దివ్యాంగనా కరతల చాతుర్య-
చామీరికశ్రేణి జాడపఱుపఁ
జింతామణిస్ఫుట కాంత రత్నానేక-
ఘటిత సింహాసనాగ్రంబు నందు

తెభా-6-260.1-తే.
నూరుపీఠంబుపై శచి యుండ నుండి
వరుస దిక్పాలకాది దేవతలు గొలువ
సాటి చెప్పంగరాని రాజసముతోడ
నింద్రుఁ డొప్పారె వైభవసాంద్రుఁ డగుచు.
టీక:- నిండు = పూర్తి; పున్నమ = పౌర్ణమి; నాడు = దినమున; గండరించిన = పుట్టిన; చంద్రమండలశ్రీ = వెన్నెల {చంద్రమండలశ్రీలు - చంద్రమండలము యొక్క శ్రీలు (కాంతులు), వెన్నెల}; తో = తో; మాఱు = రెండవ; మలయ = మలయపర్వతము వంటి; భద్ర = శుభకరమైన; విద్యుత్ = తళుక్కు మంటున్న; ఆతపత్రంబున్ = గొడుగు నందు; క్రాలుచు = సంచరించుచు; మిన్నేటి = ఆకశగంగా; తరగల = అలలు; మేలుకొలుపన్ = మేలుకొలుపుతుండగ; కలిత = ఉన్నట్టి; దివ్య = దేవతా; అంగన = స్త్రీల; కరతల = అరచేతుల; చాతుర్య = నేర్పుతో; చామీరిక = చామరముల; శ్రేణి = వరుసలు; జాడ = జాడలు; పఱుపన్ = ప్రకాశించుతుండగ; చింతామణి = చింతామణి {చింతామణి - కోరిన కోరికలను యిచ్చెడి దేవమణి}; స్ఫుటత్ = మెరసెడి; కాంత = కాంతి కలిగిన; రత్న = రత్నముల; అనేక = అనేకముచే; ఘటిత = కూర్చబడిన; సింహాసన = సింహాసనము {సింహాసనము - రాజు కూర్చొనెడి పీఠము}; అగ్రంబున్ = పైన; అందున్ = అందు; ఊరు = తొడలనెడి;
పీఠంబు = పీఠము; పై = మీద; శచి = శచీదేవి; ఉండన్ = ఉండగా; ఉండి = ఉండి; వరుస = క్రమముగా; దిక్పాలక = దిక్పాలకులు {దిక్పాలకులు - అష్టదిక్కులను పాలించెడి వేల్పులు}; ఆది = మొదలగు; దేవతలు = దేవతలు; కొలువన్ = సేవించుతుండగా; సాటిచెప్పంగరాని = సాటిలేని; రాజసము = రాజత్వము; తోడన్ = తోటి; ఇంద్రుడు = ఇంద్రుడు; ఒప్పారె = చక్కగా నుండెను; వైభవ = వైభవముల; సాంద్రుడు = అధికముగ గలవాడు; అగుచు = అగుచు;
భావము:- నిండు పున్నమినాటి చంద్రబింబం లాగా విరాజిల్లుతున్న శ్వేతచ్ఛత్రం కన్నుల పండుగ చేస్తున్నది. ఆకాశగంగా తరంగాల వంటి వింజామరలతో దేవకాంతలు బంగారు కంకణాలు జారుతుండగా ఒయ్యారంగా వీస్తున్నారు. నవరత్న ఖచితమైన సింహాసనం మీద శచీదేవితో కూడి ఇంద్రుడు కూర్చున్నాడు. దేవతల పరివారం కైవారం చేస్తున్నది. దిక్పాలకులు సేవిస్తున్నారు. ఈ విధంగా సాటిలేని రాజసంతో ఇంద్రుడు మహా వైభవంతో నిండుకొలువు తీరి ఉన్నాడు.

తెభా-6-261-వ.
అయ్యవసరంబున
టీక:- ఆ = ఆ; అవసరంబున = సమయమున.
భావము:- ఆ సమయంలో...

తెభా-6-262-క.
గురుతర ధర్మక్రియ నయ
గురుఁడున్ గురుమంత్ర విషయ గురుఁడు వచశ్శ్రీ
గురుఁడు సమస్తామరగణ
గురుఁడు గురుం డరుగుదెంచెఁ గొల్వునకు నృపా!
టీక:- గురుతర = అత్యధికమైన {గురు - గురుతరము - గురుతమము}; ధర్మ = ధర్మబద్ధ; క్రియ = కార్యము లందు; నయ = నీతిశాస్త్రపు; గురుడున్ = గురువు; గురు = గొప్ప; మంత్రవిషయ = మంత్రాంగము చెప్పుటలో; గురుడున్ = గట్టివాడు; వచస్ = వాక్కనెడి; శ్రీ = సంపదకు, లక్ష్మీదేవికి; గురుడు = గొప్పవాడు, తండ్రి (సముద్రము); సమస్త = అఖిల; అమర = దేవతా; గణ = సమూహములకు; గురుడు = గురువు యగు; గురుండు = బృహస్పతి; అరుగుదెంచెన్ = వచ్చెను; కొల్వున = కొలువు సభ; కున్ = కు; నృపా = రాజా;
భావము:- రాజా! గొప్ప ధర్మశాస్త్రవిదుడు, నీతివిద్యా విశారదుడు, మంత్రాలోచనపరుడు, సమస్త దేవతలకు గురువు అయిన బృహస్పతి ఆ సభలోకి ప్రవేశించాడు.

తెభా-6-263-చ.
అమిత తపఃప్రభావుఁ గరుణాత్ముని గీష్పతిఁ జూచి రాజ్యదు
ర్దమ మదరేఖ నింద్రుఁడు వృథా తనగద్దియ లేవకుండె నె
య్యమున నెదుర్కొనం జనక యాసన మీయక గౌరవోప చా
రములఁ బ్రసన్నుఁ జేయక తిరంబుగ దివ్యసభాంతరంబునన్.
టీక:- అమిత = అత్యధికమైన; తపస్ = తపస్సు నందు; ప్రభావున్ = ప్రభావము గలవాడు; కరుణాత్ముని = దయగల మనసు గలవాడు; గీష్పతిన్ = బృహస్పతిని; చూచి = చూసి; రాజ్య = అధికారపు; దుర్దమ = దమింపరాని, అణచలేని; మదరేఖన్ = గర్వపు లక్షణములతో; ఇంద్రుడు = ఇంద్రుడు; వృథా = అనవసరముగా; తన = తన యొక్క; గద్దియ = పీఠమును; లేవకుండె = లేవక యుండెను; నెయ్యమునన్ = స్నేహముతో; ఎదుర్కొనన్ = ఎదురు; చనక = వెళ్ళక; ఆసనము = పీఠము; ఈయక = ఇయ్యకుండగ; గౌరవ = గౌరవించుటలు; ఉపచారములన్ = సేవలను; ప్రసన్నున్ = ప్రసన్నమైనవానిగా; చేయక = చేయకుండగ; తిరంబుగ = స్థిరముగా; దివ్య = దేవ; సభ = సభ; అంతరంబునన్ = లోపల.
భావము:- సభలోకి వచ్చిన మహాతపస్వి, దయామయుడు అయిన బృహస్పతిని చూచి దేవేంద్రుడు అధికార గర్వంతో తన సింహాసనం దిగలేదు. ఆదరంగా ఎదురు పోలేదు. కూర్చుండటానికి ఆసనం చూపలేదు. గౌరవ పురస్సరంగా స్వాగతం పలుకలేదు. ఆ దేవగురువుకు తగిన మర్యాద చేయలేదు. అలాగే కదలక కూర్చున్నాడు.

తెభా-6-264-క.
అప్పుడు సురపతి గన్నులఁ
గప్పిన సురరాజ్య మదవికారంబునకుం
జప్పుడు జేయక గృహమున
కప్పుణ్యుఁడు దిరిగిపోయె నతిఖిన్నుండై.
టీక:- అప్పుడు = అప్పుడు; సురపతి = ఇంద్రుని {సురపతి - సుర (దేవతల) పతి (ప్రభువు), ఇంద్రుడు}; కన్నులన్ = కన్నులను; కప్పిన = కప్పినట్టి; సుర = దేవతల, స్వర్గ; రాజ్య = రాజ్యాధికారపు; మద = గర్వమువలన కలిగిన; వికారంబున్ = వికారము; కున్ = కు; చప్పుడు చేయక = స్పందించకుండగ; గృహమున్ = తన యింటి; కి = కి; ఆ = ఆ; పుణ్యుడు = పుణ్యవంతుడు; తిరిగి = వెనుతిరిగి; పోయెన్ = వెళ్ళెను; అతి = మిక్కిలి; ఖిన్నుడు = శోకించువాడు; ఐ = అయ్యి.
భావము:- ఆ సమయంలో దేవేంద్రుని కన్నుల గప్పిన రాజ్యాధికార దురహంకారాన్ని గమనించి బృహస్పతి మిక్కిలి ఖిన్నుడై తిరిగి వెళ్ళిపోయాడు.

తెభా-6-265-చ.
ఎఱుఁగమిఁ జేసినట్టి గురుహేళన మంత నెఱింగి యింద్రుఁ డ
చ్చరుపడి భీతినొంది యతిచింతితుఁడై తలపోసి పల్కె "న
ప్పరమపవిత్రు లోకనుతభవ్యచరిత్ర విశేషు పాదపం
కరుహముఁ బూజ చేయక యకర్మముఁ జేసితి నల్పబుద్ధి నై.
టీక:- ఎఱుగమిన్ = తెలియక; చేసిన = చేసిన; అట్టి = అటువంటి; గురు = గురువు; హేళనము = అవమానము; అంతన్ = అంతయును; ఎఱింగి = తెలిసికొని; ఇంద్రుడు = ఇంద్రుడు; అచ్చరుపడి = ఆశ్చర్యపోయి; భీతిన్ = భయమును; ఒంది = పొంది; అతి = మిక్కిలి; చింతితుడు = బాధపడువాడు; ఐ = అయ్యి; తలపోసి = ఆలోచించుకొని; పల్కెన్ = పలికెను; ఆ = ఆ; పరమ = మిక్కిలి; పవిత్రున్ = పుణ్యుని; లోక = లోకములచే; నుత = స్తుతింపబడెడి; భవ్య = దివ్యమైన; చరిత్ర = వర్తన; విశేషు = విశేషముగా గలవాని; పాద = పాదములు యనెడి; పంకరుహమున్ = పద్మములను; పూజన్ = సేవించుట; చేయక = చేయకుండగ; అకర్మము = తప్పుపని; చేసితిన్ = చేసితిని; అల్పబుద్ధిని = తెలివితక్కువవాడిని; ఐ = అయ్యి.
భావము:- తెలియక చేసిన గురుధిక్కారాన్ని తెలుసుకొన్న ఇంద్రుడు తాను చేసిన దానికి ఆశ్చర్యపడి, భయపడి, పశ్చాత్తాపం చెంది ఇలా అనుకున్నాడు “అయ్యో! పరమ పవిత్రుడు, లోకంచేత కొనియాడబడే భవ్య చరిత్రుడు అయిన గురుదేవుని గౌరవించి ఆయన పాదపద్మాలను పూజింపక ఉపేక్షించాను. అల్పబుద్ధినై చేయరాని కార్యం చేశాను.

తెభా-6-266-క.
త్రిభువన విభవ మదంబున
సభలో మద్గురువునకుఁ బ్రసన్నునకు లస
త్ప్రభువునకు నెగ్గు జేసితి
శుభములు దొలఁగంగ నే నసురభావమునన్.
టీక:- త్రిభువన = ముల్లోకము లందు గొప్ప; విభవ = వైభవముల; మదంబునన్ = గర్వముతో; సభ = సభ; లోన్ = అందు; మత్ = నా యొక్క; గురువున్ = గురువున; కున్ = కు; ప్రసన్నున = ప్రసన్నమైన స్వభావము గలవాని; కున్ = కి; లసత్ = ప్రకాశించుతున్న; ప్రభువున్ = ప్రభావము గలవాని; కున్ = కి; ఎగ్గు = అవమానము; చేసితి = చేసితిని శుభములు = శుభములు; తొలగంగన్ = తొలగిపోవునట్లు; నేన్ = నేను; అసురభావమునన్ = రాక్షసత్వముతో.
భావము:- ముల్లోకాల ఐశ్వర్యమదంతో కరుణామయుడు, జ్ఞాని అయిన నా గురువునకు రాక్షస భావంతో సర్వ శుభాలు తొలగిపోయే విధంగా కీడు చేశాను.

తెభా-6-267-ఆ.
పారమేష్ఠ్య మయిన పదవి నొందిన భూపు
లెట్టివారి కైన లేవవలదు;
విబుధు లిట్లు చెప్పు విధమెన్న వారలు
ధర్మవేత్త లనుచుఁ దలఁపబడరు.
టీక:- పారమేష్ఠ్యము = బ్రహ్మచే అనుగ్రహింపబడినది, బ్రహ్మాండము {పారమేష్ఠ్యము - పరమేష్ఠి (బ్రహ్మ) యొక్క స్థానము, బ్రహ్మాండము}; అయిన = అయినట్టి; పదవిన్ = అధికారమును; ఒందిన = పొందిన; భూపులు = రాజులు {భూపుడు - భూమికి పతి, రాజు}; ఎట్టి = ఎటువంటి; వారి = వారి; కిన్ = కి; ఐన = అయినను; లేవవలదు = లేవనక్కరలేదు; విబుధులు = జ్ఞానులు; ఇట్లు = ఈ విధముగ; చెప్పు = చెప్పెడి; విధము = విధానము; ఎన్నన్ = ఎంచి చూడగా; వారలు = వారు; ధర్మవేత్తలు = ధర్మము తెలిసిన వారు; అనుచున్ = అని; తలపబడరు = అనబడరు.
భావము:- “బ్రహ్మాండమైన పదవిని అధిష్ఠించిన మహారాజులు ఎటువంటి వారు వచ్చినా లేవనక్కరలే”దని చెప్పే పండితులను ధర్మవేత్తలు అనరు.

తెభా-6-268-ఆ.
కుపథవర్తు లగుచుఁ గుత్సిత దుర్వచో
నిపుణు లైనవారు నిడివి దెలిసి
తొలఁగలేక వా రధోగతిఁ బడుదురు
తప్పులేక రాతి తెప్ప భంగి.
టీక:- కుపథ = చెడుమార్గమున; వర్తులు = తిరుగువారు; అగుచున్ = అగుచు; కుత్సిత = నిందాపూర్వక; దుర్ = చెడ్డ; వచస్ = మాటలాడుట యందు; నిపుణులు = నైపుణ్యము గలవారు; ఐనవారు = అయినట్టివారు; నిడివి = నీతిమార్గము; తెలిసి = తెలుసుకొని; తొలగలేక = తొలిగిపోకుండగ; వారు = వారు; అధోగతి బడుదురు = నశించెదరు; తప్పులేక = తప్పనిసరిగా; రాతి = రాయితో చేసిన; తెప్ప = పడవ; భంగి = వలె.
భావము:- చెడు మార్గంలో నడుస్తూ కుత్సిత బుద్ధితో దుర్భాషలాడడంలో నేర్పరులైన వారు నీతిమార్గాన్ని తెలుసుకోలేక రాతిపడవ లాగా అధోగతి పాలై మునిగిపోతారు.

తెభా-6-269-ఉ.
కావున లోకవందితుని కార్యవిచారుని యింటి కేగి త
త్పావన పాదపద్మములపై మకుటంబు ఘటిల్ల మ్రొక్కి త
త్సేవ యొనర్చి చిత్తము వశించి ప్రసన్ను నొనర్తు నంచు న
ద్దేవవిభుండు పోయె నతితీవ్రగతిన్ గురుధామ సీమకున్.
టీక:- కావున = అందుచేత; లోక = లోకముచేత; వందితుని = స్తుతింపబడువానిని; కార్యవిచారుని = కార్యసాధనలో ఆలోచన చెప్పు వానిని; ఇంటి = నివాసమున; కున్ = కు; ఏగి = వెళ్ళి; తత్ = అతని; పావన = పవిత్రమైన; పాద = పాదములు యనెడి; పద్మములు = పద్మములు; పై = మీద; మకుటంబు = కిరీటము; ఘటిల్లన్ = తగులునట్లు; మ్రొక్కి = నమస్కరించి; తత్ = అతనికి; సేవన్ = సేవలను; ఒనర్చి = చేసి; చిత్తము = మనసు; వశించి = వశపరచుకొని; ప్రసన్నున్ = ప్రసన్నమైన వానిని; ఒనర్తున్ = చేసెదను; అంచున్ = అనుచూ; ఆ = ఆ; దేవవిభుండు = ఇంద్రుడు {దేవ విభుడు - దేవతలకు విభుడు (ప్రభువు), ఇంద్రుడు}; పోయెన్ = వెళ్ళెను; అతి = మిక్కిలి; తీవ్ర = తీవ్రమైన; గతిన్ = వేగముతో; గురు = బృహస్పతి; ధామసీమ = నివాసస్థానమున; కున్ = కు.
భావము:- కాబట్టి లోకవందితుడు, కార్యాకార్య విచక్షణ కలవాడు అయిన గురుదేవుని ఇంటికి పోయి ఆ మహాత్ముని పవిత్ర పాదపద్మాలపై కిరీటం తాకే విధంగా నమస్కరించి చక్కగా అతని చిత్తాన్ని వశీకరించుకుని ప్రసన్నుని చేసుకుంటాను” అంటూ ఇంద్రుడు మిక్కిలి వేగంగా గురుదేవుని ఇంటికి పోయాడు.