పోతన తెలుగు భాగవతము/ప్రథమ స్కంధము/పరీక్షిత్తుని ప్రాయోపవేశంబు

by బమ్మెర పోతన

తెభా-1-497-మ.
తులసీసంయుతదైత్యజిత్పదరజస్తోమంబుకంటెన్ మహో
జ్జ్వలమై, దిక్పతిసంఘసంయుతజగత్సౌభాగ్యసంధాయియై,
కలిదోషావళి నెల్లఁ బాపు, దివిషద్గంగాప్రవాహంబు లో
పలికిం బోయి, మరిష్యమాణుఁ డగుచుం బ్రాయోపవేశంబునన్.
టీక:- తులసీ = తులసితో; సంయుత = కూడి యుండి; దైత్య = దైత్యులను; జిత్ = జయించిన వాని; పద = పదముల యొక్క; రజస్ = రేణువుల; స్తోమంబు = గుంపు; కంటెన్ = కంటెను; మహ = అధికమైన; ఉజ్జ్వలము = ప్రకాశవంతము; ఐ = అయి; దిక్ = దిక్కులకు; పతి = పాలకుల; సంఘ = సమూహముతో; సంయుత = కూడిన; జగత్ = లోకమునకు; సౌభాగ్య = సౌభాగ్యమును; సంధాయి = కూర్చునది; ఐ = అయి; కలి = కలి వలని; దోష = దోషముల యొక్క; ఆవళిన్ = సమూహము; ఎల్లన్ = సమస్తమును; పాపు = పోగొట్టు; దివిషత్ = దేవలోకము నందలి; గంగా = గంగ యొక్క; ప్రవాహంబు = ప్రవాహము; లోపలి = లోపలి; కిన్ = కి; పోయి = వెళ్ళి; మరిష్య = మరణమునకు; మాణుఁడు = సిద్ధపడినవాడు; అగుచున్ = అగుచు; ప్రాయస్ = పోవుటకొరకైన; ఉపవేశంబునన్ = ఉపవాసములో ( ఆహారాదులు మాని మరణమునకు కెదురు చూచుట).
భావము:- తులసీదళాలతో విలసిల్లే శ్రీమన్నారాయణ చరణకమల రేణువుల కంటే మిక్కిలి మహోజ్జ్వలంగా ప్రవహిస్తూ లోకపాలురతో పాటు సకల లోకాల వారికీ సౌభాగ్య సంపదలు ప్రసాదిస్తూ కలి కలుషాల నన్నింటినీ కడిగివేసే దివ్యమైన గంగానదీ ప్రవాహంలోకి పోయి, ప్రాయోపవేశం చేసి ప్రాణాలు విడవటానికి సంకల్పించుకొన్నాడు.

తెభా-1-498-క.
చిత్తము గోవిందపదా
యత్తముఁ గావించి, మౌనియై తనలో నే
తత్తఱము లేక, భూవర
సత్తముఁడు వసించె ముక్తసంగత్వమునన్.
టీక:- చిత్తమున్ = మనసును; గోవింద = కృష్ణుని; పద = పదములందు; ఆయత్తమున్ = నిలువబడినదిగా; కావించి = చేసి; మౌని = మౌనము ధరించిన వాడు; ఐ = అయి; తన = తన; లోన్ = లో; ఏ = ఏ; తత్తఱము = కంగారు – తొట్రుపాటు; లేక = లేకుండగ; భూ = భూమికి; వర = భర్తలలో; సత్తముఁడు = ఉత్తముడు; వసించె = ఉండెను; ముక్త = విడిచిన; సంగత్వమునన్ = సమస్త బంధనములతో {సంగత్వము – సంగములు కల స్థితి; సమస్త బంధనములు}.
భావము:- ఆ రాజసత్తముడు తన చిత్తాన్ని గోవింద పదాయత్తం చేసి సర్వసంగ పరిత్యాగియై ఎటువంటి మనోవైకల్యం లేకాండా మౌనంగా కూర్చున్నాడు.

తెభా-1-499-వ.
ఇట్లు పాండవపౌత్రుండు ముకుంద చరణారవింద వందనానందకందాయమాన మానసుండై విష్ణుపదీతీరంబునఁ బ్రాయోపవేశంబున నుండుట విని, సకలలోక పావనమూర్తులు మహానుభావులు నగుచుఁ దీర్థంబులకుం దీర్థత్వంబు లొసంగ సమర్థులైన యత్రి, విశ్వామిత్ర, మైత్రేయ, భృగు, వసిష్ఠ, పరాశర, చ్యవన, భరద్వాజ, పరశురామ, దేవల, గౌతమ, కశ్యప, కవష, కణ్వ, కలశసంభవ, వ్యాస, పర్వత, నారద ప్రముఖులైన బ్రహ్మర్షి, దేవర్షి, రాజర్షిపుంగవులునుఁ; గాండర్షులయిన యరుణాదులును; మఱియు నానాగోత్రసంజాతులైన మునులును; శిష్య ప్రశిష్య సమేతులై చనుదెంచిన, వారలకుఁ బ్రత్యుత్థానంబు సేసి, పూజించి, దండప్రణామంబు లాచరించి, కూర్చుండ నియోగించి.
టీక:- ఇట్లు = ఈ విధముగ; పాండవ = పాండవుల యొక్క; పౌత్రుండు = మనుమడు; ముకుంద = విష్ణుమూర్తి యొక్క; చరణ = పాదములు అను; అరవింద = పద్మములకు; వందన = నమస్కరించుట వలన కలిగిన; ఆనంద = ఆనందముతో; కందాయ = మేఘమే; మాన = అగుచున్న; మానసుండు = మానసము కలవాడు; ఐ = అయి; విష్ణుపదీ = గంగానది {విష్ణుపది - విష్ణుమూర్తి పాదమున పుట్టినది, గంగ}; తీరంబునన్ = ఒడ్డు నందు; ప్రాయోపవేశంబున = ప్రాయోపవేశము {ప్రాయోపవేశము - ఆహారాదులు మాని మరణమున కెదురుచూచుచు కూర్చొనుట అను దీక్ష}; ఉండుట = ఉండుట; విని = విని; సకల = సమస్త; లోక = లోకములందలి; పావన = పవిత్రము కలుగ చేయగల; మూర్తులు = రూపము కలవారు; మహా = గొప్ప; అనుభావులు = అనుభవము కలవారు; అగుచున్ = అగుచు; తీర్థంబుల = పుణ్యమును ఒసగు క్షేత్రముల; కున్ = కు; తీర్థత్వంబులు = పుణ్యము ఒసగగల స్వభావములను; ఒసంగ = కలిగింపగల; సమర్థులు = సామర్థ్యము కలవారు; ఐన = అయినట్టి; అత్రి = అత్రి; విశ్వామిత్ర = విశ్వామిత్రుడు; మైత్రేయ = మైత్రేయుడు; భృగు = భృగువు; వసిష్ఠ = వసిష్టుడు; పరాశర = పరాశరుడు; చ్యవన = చ్యవనుడు; భరద్వాజ = భరద్వాజుడు; పరశురామ = పరశురాముడు; దేవల = దేవలుడు; గౌతమ = గౌతముడు; కశ్యప = కశ్యపుడు; కణ్వ = కణ్వుడు; కలశసంభవ = కలశసంభవుడు; వ్యాస = వ్యాసుడు; పర్వత = పర్వతుడు; నారద = నారదుడు; ప్రముఖులు = మొదలగు ప్రసిద్ధులు; ఐన = అయినట్టి; బ్రహ్మర్షి = బ్రహ్మర్షులు; దేవర్షి = దేవర్షులు; రాజర్షి = రాజర్షులు అగు; పుంగవులును = శ్రేష్ఠులును; కాండర్షులు = కాండర్షులు {కాండర్షులు - వేద కాండములను అధ్యయనము చేసినవారు}; అయిన = అయిన; అరుణ = అరుణుడు; ఆదులును = మొదలగువారును; మఱియున్ = ఇంకను; నానా = అనేక; గోత్ర = గోత్రములలో; సంజాతులు = పుట్టిన వారు; ఐన = అయిన; మునులును = మునులును; శిష్య = శిష్యులను; ప్రశిష్య = శిష్యుల శిష్యులను; సమేతులు = కూడినవారు; ఐ = అయి; చనుదెంచినన్ = వచ్చిన; వారలు = వారలు; కున్ = కు; ప్రత్యుత్తానంబున్ = లేచి ఎదురు వచ్చి ఆహ్వానించుట; సేసి = చేసి; పూజించి = పూజలు చేసి; దండప్రణామంబున్ = సాష్టాగ నమస్కారము {దండప్రణామము -సాష్టాగ నమస్కారము, దండము వలె భూమిపై పడి నమస్కరించుట}; ఆచరించి = చేసి; కూర్చుండ = కూర్చుండమని; నియోగించి = నియమించి.
భావము:- ఈ విధంగా పాండవపౌత్రుడైన పరీక్షిత్తు హరిచరణ సంస్మరణానంద కందళిత హృదయారవిందుడై విష్ణు పాదోద్భవ యైన గంగానది ఒడ్డున ప్రాయోపవిష్టుడై ఉన్నాడన్న సంగతి విన్నవారు అయి, అఖిలభువన పవిత్రులై, మహోదారచరిత్రులై, తీర్థయాత్రా వ్యాజంతో తీర్థాల తీర్థత్వాన్ని సార్థకం చేసే, సర్వ సమర్థులైనవారు అత్రి, విశ్వామిత్రుడు, మైత్రేయుడు, భృగువు, వసిష్ఠుడు, పరాశరుడు, చ్యవనుడు, భరద్వాజుడు, పరశురాముడు, దేవలుడు, గౌతముడు, కశ్యపుడు, కవషుడు, కణ్వుడు, కలశసంభవుడు (అగస్త్యుడు), వ్యాసుడు, పర్వతుడు, నారదుడు మొదలైన బ్రహ్మర్షులూ, దేవర్షులూ, రాజర్షులూ, అరుణుడు మొదలైన కాండర్షులూ, ఇంకా వివిధ గోత్రసంభవులైన మహర్షులు శిష్యులతోనూ, ప్రశిష్యులతోనూ కలిసి అచ్చటికి విచ్చేశారు. పరీక్షిన్నరేంద్రుడు ఆ విధంగా వచ్చన మునీంద్రులకు ఎదురువచ్చి, ఆర్ఘ్యపాద్యాలిచ్చి, అర్చించి, సాష్టాంగ నమస్కారాలు చేసి, సుఖాసీనులను కావించాడు.

తెభా-1-500-క.
క్రమ్మఱ నమ్మునివిభులకు
నమ్మనుజేంద్రుండు మ్రొక్కి హర్షాశ్రుతతుల్
గ్రమ్మఁగ ముకుళితకరుఁడై
సమ్మతముగఁ జెప్పె నాత్మ సంచారంబున్.
టీక:- క్రమ్మఱన్ = మరల; ఆ = ఆ; ముని = మునులలో; విభుల = శ్రేష్ఠుల; కున్ = కు; ఆ = ఆ; మనుజ = మనుజులలో; ఇంద్రుండు = శ్రేష్ఠుడు; మ్రొక్కి = నమస్కరించి; హర్ష = ఆనందము వలని; అశ్రు = కన్నీటి; తతుల్ = ధారలు; క్రమ్మఁగ = కమ్ముకొనగ; ముకుళిత = మోడ్చిన; కరుఁడు = చేతులు కలవాడు; ఐ = అయి; సమ్మతముగన్ = మనస్ఫూర్తిగ; చెప్పెన్ = చెప్పెను; ఆత్మ = తన యొక్క; సంచారంబున్ = సంచరించిన విధములను.
భావము:- ఆ మహారాజు ఆనందబాష్పాలు పొంగిపొరలగా ఆ మునిరాజుల ముందు ముకుళిత కరకమలుడై ఇలా విన్నవించుకొన్నాడు.

తెభా-1-501-ఉ.
"ఓపిక లేక చచ్చిన మహోరగముం గొని వచ్చి కోపినై
తాపసు మూపుఁపై నిడిన దారుణచిత్తుఁడ; మత్తుఁడన్; మహా
పాపుఁడ; మీరు పాపతృణపావకు; లుత్తము లయ్యలార! నా
పాపము వాయు మార్గముఁ గృపావరులార! విధించి చెప్పరే.
టీక:- ఓపిక = ఓర్పు; లేక = నశించి; చచ్చిన = మరణించిన; మహా = పెద్ద; ఉరగమున్ = పామును; కొని = తీసికొని; వచ్చి = వచ్చి; కోపినై = కోపిష్టినై; తాపసు = మునియొక్క; మూపు = భుజముల; పైన్ = మీద; ఇడిన = వేసిన; దారుణ = భయంకరమైన; చిత్తుఁడన్ = మనసుకలవాడను; మత్తుఁడన్ = మదించినవాడను; మహా = గొప్ప; పాపుఁడన్ = పాపము చేసినవాడను; మీరు = మీరు; పాప = పాపము అను; తృణ = గడ్డిపోచకు; పావకులు = అగ్నివంటి వారు; ఉత్తములు = శ్రేష్ఠులు; అయ్యలార = తండ్రులారా; నా = నాయొక్క; పాపము = పాపము; పాయు = పోవు; మార్గమున్ = దారిని; కృపా = దయను; వరులార = ప్రసాదించు వారలారా; విధించి = నిర్ణయించి; చెప్పరే = చెప్పండి.
భావము:- “దయానిధులైన తపోధనులారా! నేను సహనం కోల్పోయి కోపాన్ని ఆపుకోలేక చచ్చిన సర్పాన్ని తెచ్చి మునీంద్రుని మూపుపై వేసిన పాపాత్ముణ్ణి, క్రూరచిత్తుణ్ణి; మీరు పాపారణ్య పావకులు, ఉత్తములు. సంయమసత్తములు. అయ్యలారా! నా పాపం పరిహార మయ్యే మార్గం సెలవీయండి.

తెభా-1-502-ఉ.
భూసురపాదరేణువులు పుణ్యులఁజేయు నరేంద్రులన్ ధరి
త్రీసురులార! మీచరణరేణుకణంబులు మేను సోఁక నా
చేసిన పాపమంతయు నశించెఁ; గృతార్థుఁడ నైతి; నెద్ది యేఁ
జేసిన ముక్తి పద్ధతికిఁజెచ్చెరఁ బోవఁగఁ వచ్చుఁ జెప్పరే.
టీక:- భూసుర = బ్రాహ్మణుల {భూసురులు - భూమికిదేవతలు, బ్రాహ్మణులు}; పాద = పాదముల; రేణువులు = ధూళి కణములు; పుణ్యులన్ = పుణ్యవంతులునుగా; చేయున్ = చేయును; నరేంద్రులన్ = రాజులను {నరేంద్రులు - నరులలో శ్రేష్ఠులు, రాజులు}; ధరిత్రీసురులార = బ్రాహ్మణులారా {భూసురులు - భూమికిదేవతలు, బ్రాహ్మణులు}; మీ = మీయొక్క; చరణ = పాదముల యొక్క; రేణు = దుమ్ము; కణంబులున్ = కణములు; మేనున్ = శరీరమును; సోఁకన్ = తగలగా; నాన్ = నేను; చేసిన = చేసినట్టి; పాపము = పాపము; అంతయున్ = సమస్తమును; నశించెన్ = నశించి పోయినది; కృతార్థుఁడన్ = ధన్యుడను; ఐతిన్ = అయితిని; ఎద్ది = ఏది; ఏన్ = ఎలా; చేసిన = చేసినట్లైతే; ముక్తి = ముక్తి; పద్ధతి = మార్గము; కిన్ = నకు; చెచ్చెరన్ = శ్రీఘ్రముగ; పోవఁగన్ = వెళ్ళుట; వచ్చున్ = కలుగునో - సిద్ధించునో; చెప్పరే = చెప్పండి – ఉపదేశించండి.
భావము:- మహీసురుల చరణరేణువులు మహీపతుల పాపాలను పారదోలి పవిత్రులను చేస్తాయి. బ్రహ్మజ్ఞులారా! మీ పాదపరాగాలు నాపై ప్రసరించగానే నా పాపం పటాపంటలయింది. నేను కృతార్థుణ్ణి అయ్యాను. ఇప్పుడు నేను ఏమి చేస్తే నాకు వేగంగా ముక్తి ప్రాప్తిస్తుందో దయచేసి చెప్పండి.

తెభా-1-503-క.
భీకరతర సంసార
వ్యాకులతన్ విసిగి దేహ వర్జన గతి నా
లోకించు నాకుఁ దక్షక
కాకోదరవిషము ముక్తికారణ మయ్యెన్.
టీక:- భీకరతర = మిక్కిలి భయంకరమైన {భీకరము - భీకరతరము - భీకరతమము}; సంసార = సంసారము వలన; వ్యాకులతన్ = చీకాకులతో; విసిగి = విసుగు చెంది; దేహ = శరీరమును; వర్జన = వర్జించు; గతి = మార్గము గురించి; ఆలోకించు = చూచుచున్న; నాకున్ = నాకు; తక్షక = తక్షకుడు అను; కాకోదర = పాము; విషము = విషము; ముక్తి = ముక్తికి; కారణము = కారణము; అయ్యెన్ = అయినది.
భావము:- మిక్కిలి భయంకరమైన సంసార పంకంలో చిక్కుకొని విసిగి వేసారి విడిచి పెడదామని ఆలోచిస్తున్న నాకు తక్షకుని మహావిషం మోక్షహేతువైంది.

తెభా-1-504-క.
ఏపారు నహంకార
వ్యాపారము లందు మునిఁగి వర్తింపంగా
నాపాలిటి హరి భూసుర
శాపవ్యాజమున ముక్తసంగుం జేసెన్.
టీక:- ఏపారు = అధికమైన; అహంకార = అహంకార పూరితములగు; వ్యాపారములు = ప్రవర్తనలు; అందున్ = లో; మునిఁగి = లీనమై; వర్తింపంగాన్ = తిరుగుచుండగ; నా = నా; పాలిటి = వంతుకి; వరకు; హరి = హరి; భూసుర = బ్రాహ్మణుని {భూసురులు - భూమికి దేవతలు; బ్రాహ్మణులు}; శాప = శాపము అను; వ్యాజమున = మిషచేత; ముక్త = విడిచిన; సంగున్ = బంధములు కలవాడు {ముక్తసంగుడు - సంగములను విడిచినవాడు; సంసారబంధనములు విడిచినవాడు}; చేసెన్ = చేసెను.
భావము:- అతిశయించిన అహంకారంతో కూడిన సంసార సాగరంలో మునిగి తేలుతున్న నాకు నా పాలిటి భగవంతుడు బ్రాహ్మణశాప మనే మిషతో విముక్తి ప్రసాదించాడు.

తెభా-1-505-మ.
ఉరుగాధీశువిషానలంబునకు మే నొప్పింతు శంకింప; నీ
శ్వరసంకల్పము నేఁడు మానదు; భవిష్యజ్జన్మజన్మంబులన్
హరి చింతారతియున్, హరిప్రణుతి, భాషాకర్ణ నాసక్తియున్,
హరిపాదాంబుజ సేవయుం గలుగ మీ రర్థిం బ్రసాదింపరే?
టీక:- ఉరుగ = పాములలో; అధీశు = ప్రభువు యొక్క- తక్షకుని; విష = విషము అను; అనలంబున = అగ్ని; కున్ = కి; మేను = శరీరమును; ఒప్పింతున్ = అప్ప చెప్పుదును; శంకింపన్ = సందేహించను; ఈశ్వర = ఈశ్వరునిచేత; సంకల్పము = సంకల్పించబడినది; నేఁడు = ఈవేళ; మానదు = తప్పదు; భవిష్య = భవిష్యత్తులో రాబోవు; జన్మంబులన్ = జన్మలలోను; హరి = హరిని; భగవంతుని; చింతా = స్మరించు; రతియున్ = ఆసక్తియు; హరి = భగవంతుని; ప్రణుతి = స్తోత్రము చేయు; భాష = సంభాషణములను; ఆకర్ణన = వినుట యందు; ఆసక్తియున్ = ప్రీతియును; హరి = భగవంతుని; పాద = పాదములు అను; అంబుజ = పద్మములందు {అంబుజము - నీట పుట్టునది, పద్మము}; సేవయున్ = భక్తియు; కలుగన్ = కలుగునట్లు; మీరు = మీరు; అర్థిన్ = ఆదరముతో; ప్రసాదింపరే = ప్రసాదించండి.
భావము:- తక్షకుని భయంకర విషాగ్ని జ్వాలలకు సంకోచం లేకుండా నా శరీరం సమర్పిస్తాను. సందేహం లేదు. ఈశ్వరసకల్పం అనివార్యం. అయితే రాబోయే ప్రతిజన్మలో కూడా శ్రీకృష్ణ చింత యందు అనురక్తీ, శ్రీకృష్ణకథాశ్రవణ మందు ఆసక్తీ, శ్రీకృష్ణ చరణకమలాల యందు భక్తీ, కలిగి ఉండేటట్లుగా ప్రీతితో మీరు నాకు అనుగ్రహించండి.

తెభా-1-506-క.
చూడుఁడు నా కల్యాణము;
పాడుఁడు గోవిందుమీఁది పాటలు దయతో;
నాడుఁడు హరిభక్తులకథ;
లే డహముల లోన ముక్తి కేఁగఁగ నిచటన్.
టీక:- చూడుఁడు = చూడండి; నా = నా యొక్క; కల్యాణము = శ్రేయస్సును; పాడుఁడు = పాడండి; గోవిందు = కృష్ణుని; మీఁది = మీది; పాటలు = పాటలు; దయ = కృప; తోన్ = తో; ఆడుఁడు = పలుకుడు; హరి = భగవంతుని; భక్తుల = భక్తుల; కథలు = కథలు; ఏడు = ఏడు (7); అహముల = దినముల; లోనన్ = లోపల; ముక్తి = మోక్షము; కిన్ = నకు; ఏఁగఁగ = వెళ్ళగలుగునట్లు; ఇచటన్ = ఇక్కడ.
భావము:- నా శ్రేయస్సును కాంక్షించండి. కమలాక్షుని లీలలు గానం చేయండి, హరిభక్తుల చరిత్రలు వినిపించండి. ఏడు దినాల్లో నాకు కైవల్యం ప్రసాదించండి.

తెభా-1-507-క.
అమ్మా! నినుఁ జూచిన నరుఁ
బొమ్మా యని ముక్తి కడకుఁ బుత్తు వఁట కృపన్
లెమ్మా నీ రూపముతో
రమ్మా నా కెదుర గంగ! రమ్యతరంగా!"
టీక:- అమ్మా = తల్లీ; నినున్ = నిన్ను; చూచిన = దర్శించిన మాత్రముననే; నరున్ = మానవుని; పొమ్మా = వెళ్ళు; అని = అని; ముక్తి = మోక్షము; కడ = వద్ధ; కున్ = కి; పుత్తువు = పంపుదువు; అఁటన్ = అట; కృపన్ = దయతో; లే = లేచిరా; అమ్మా = తల్లీ; నీ = నీ యొక్క; రూపము = రూపము; తోన్ = తో; రా = రా; అమ్మా = తల్లీ; నాకు = నాకు; ఎదుర = ఎదురుగా; గంగ = గంగామాత; రమ్య = మనోహరమైన; తరంగా = కెరటాలు కలదానా.
భావము:- అమ్మా! మనోహర అలలతో అలరారే గంగమ్మతల్లి! నిన్ను దర్శించినంత మాత్రంచేతనే మోక్షానికి పంపిస్తావని విన్నాను, కదిలి రావమ్మా! కనికరించమ్మా!"
పుణ్యంతో స్వర్గం ప్రాప్తిస్తుంది. అర్హుడైన జ్ఞాని వైరాగ్యం పొంది తగిన సమయ మెరిగి చేసిన ప్రాయోపవేశంతో మోక్షం ప్రాప్తిస్తుంది. ఏ ఒక్కటి లేకపోయినా అది ఆత్మహత్యే, మహాపాపమే. పరమ జ్ఞాని పరీక్షిన్మహారాజుకి అర్హత ఉంది. శృంగిశాప మెరుగుటచే వైరాగ్యం సిద్దించింది. తక్షకవిషంతో మరణం తప్పదని తెలిసిన ఆ సమయం తగింది. పరమ పావనమైన గంగానది తగిన స్థలం. అప్పుడు అక్కడ పరీక్షిన్మహారాజు ప్రాయోపవేశానికి సిద్ద మయ్యి గంగమ్మ తల్లిని స్తుతించేడు. పరమయోగి శుకుడు వచ్చి మహామంత్రరాజం మహాభాగవతం చెప్పాడు. పరీక్షిత్తు మోక్షాన్ని అందుకున్నాడు.

తెభా-1-508-వ.
అని తనకు మీఁద నయ్యెడి జన్మాంతరంబు లందును హరిపాదభక్తి సౌజన్యంబులు సంధిల్లుం గాత మని, గంగాతరంగిణీ దక్షిణకూలంబునం బూర్వాగ్ర దర్భాసనంబున నుత్తరాభిముఖుండై యుపవేశించి, జనమేజయు రప్పించి, రాజ్యభారంబు సమర్పించి, యత్నంబు సంసార బంధంబునకుం దప్పించి, చిత్తంబు హరికి నొప్పించి, పరమ భాగవతుండైన పాండవపౌత్రుండు ప్రాయోపవిష్టుండై యున్న సమయంబున.
టీక:- అని = అని; తన = తన; కున్ = కి; మీఁదన్ = భవిష్యత్తులో; అయ్యెడి = కలిగెడు; జన్మ = జన్మల; అంతరంబులు = సమయములు - జీవితకాలముల; అందునున్ = లోపల; హరి = భగవంతుని; పాద = పాదముల మీద; భక్తి = భక్తి; సౌజన్యంబులు = సుజనత్వములు - సత్ప్రవర్తనలు; సంధిల్లున్ = కలుగును; కాత = కాక; అని = అని; గంగా = గంగ అను; తరంగిణి = నది యొక్క; దక్షిణ = దక్షిణపు; కూలంబునన్ = ఒడ్డునందు; తీరమునందు; పూర్వ = తూర్పవైపునకు; అగ్ర = కొసలు ఉండునవి యైన; దర్భ = దర్భలతో కూర్చిన; ఆసనంబునన్ = ఆసనమున; పీఠము మీద; ఉత్తర = ఉత్తరపు వైపునకు; అభి = ఎదురుగా; ముఖుండు = ముఖముకలవాడు; తిరిగినవాడు; ఐ = అయి; ఉపవేశించి = కూర్చుండి; జనమేజయు = జనమేజయుని; రప్పించి = పిలిపించి; రాజ్య = రాజ్యము యొక్క; భారంబున్ = భారమును; సమర్పించి = అప్పజెప్పి; యత్నంబున్ = ప్రయత్నమును; సంసార = సంసారము యొక్క; బంధంబున = బంధముల; కున్ = కు; తప్పించి = తప్పించి; చిత్తంబున్ = మనస్సును; హరి = భగవంతుని; కిన్ = కి; ఒప్పించి = అర్పించి; పరమ = ఉత్కృష్టమైన; భాగవతుండు = భాగవత మార్గనుయాయి; ఐన = అయినట్టి; పాండవపౌత్రుండు = పరీక్షిత్తు {పాండవపౌత్రుండు - పాండవులమనుమడు, పరీక్షిత్తు}; ప్రాయోపవిష్టుండు = ప్రాయోపవిష్టుడు {ప్రాయోపవిష్టుడు - ఆహారాదులు మాని మరణమునకు ఎదురుచూచుట అను నిష్ఠలో ఉన్నవాడు}; ఐ = అయి; ఉన్న = ఉన్నట్టి; సమయంబున = సమయమున.
భావము:- అని రాబోయే జన్మ జన్మాలకూ భగవత్ భక్తి సౌభాగ్యం తనకు ప్రాప్తించాలని ప్రార్థించాడు. గంగాతరంగిణి దక్షిణతీరంలో తూర్పుకొనలు ఉండేటట్లుగా పరచిన దర్భాసనం మీద ఉత్తరాభిముఖుడై కూర్చున్నాడు. తనయుడైన జనమేజయుణ్ణి రప్పించి రాజ్యభారం అప్పగించాడు. తన చిత్తాన్ని సంసారబంధాలనుంచి నివృత్తం చేసి పరమేశ్వరాయత్తం కావించాడు, ఈ విధంగా భాగవతోత్తముడైన పాండవ పౌత్రుడు ప్రాయోపవిష్టుడై ఉన్న శుభ సమయంలో.

తెభా-1-509-క.
ఒత్తిలి పొగడుచు సురలు వి
యత్తలముననుండి మెచ్చి యలరుల వానల్
మొత్తములై కురిసిరి నృప
సత్తముపై భూరి భేరి శబ్దంబులతోన్.
టీక:- ఒత్తిలి = గట్టిగా; పొగడుచు = కీర్తించుచు; సురలు = దేవతలు; వియత్తలమునన్ = ఆకాశమున; ఉండి = ఉండి; మెచ్చి = అభినందించి; అలరుల = పూల; వానల్ = వర్షములు; మొత్తములు = అధికములు; ఐ = అయి; కురిసిరి = కురిపించిరి; నృపసత్తము = పరీక్షితుని; పైన్ = మీద; భూరి = పెద్ద; భేరి = భేరీల; శబ్దంబులు = మోతలు; తోన్ = తో.
భావము:- గుణగణాలు పొగడుతూ, నగారాలు మ్రోగిస్తూ, సురలు ఆకాశం మీంచి పరీక్షిత్తుపై విరులవానలు కురుపించారు.

తెభా-1-510-వ.
ఆ సమయంబున సభాసీనులయిన ఋషు లిట్లనిరి.
టీక:- ఆ = ఆ; సమయంబునన్ = సమయమున; సభ = సభయందు; ఆసీనులు = కూర్చున్నవారు; అయిన = అయిన; ఋషులు = ఋషులు; ఇట్లు = ఈ విధముగా; అనిరి = పలికిరి.
భావము:- ఆ సమయంలో సభాసీను లయిన ఋషు లిట్లనిరి.

తెభా-1-511-మ.
"క్షితినాథోత్తమ! నీ చరిత్రము మహాచిత్రంబు; మీ తాత లు
గ్ర తపోధన్యులు; విష్ణుపార్శ్వపదవిం గామించి రాజన్యశో
భిత కోటీర మణిప్రభాన్విత మహాపీఠంబు వర్జించి రు
న్నతులై; నీవు మహోన్నతుండవు గదా నారాయణధ్యాయివై.
టీక:- క్షితినాథోత్తమ = పరీక్షిన్మహారాజ {క్షితినాథోత్తముడు - భూమికి భర్తలలో శ్రేష్ఠుడు, పరీక్షిన్మహారాజు}; నీ = నీ; చరిత్రము = నడవడిక; మహా = గొప్ప; చిత్రంబు = ఆశ్చర్యకరమైనది; మీ = మీ; తాతలు = తాతలు; పూర్వులు; ఉగ్ర = ఉగ్రమైన; భీకరమైన; తపస్ = తపస్సు వలన; ధన్యులు = చరితార్థులు; విష్ణు = విష్ణువు; పార్శ్వ = ప్రక్కన ఉండుట అను; పదవిన్ = గొప్పస్థితిని; కామించి = కోరుకొని; రాజన్య = రాజుల యొక్క; శోభిత = శోభకలిగిన, ప్రకాశిస్తున్న; కోటిర = కిరీటముల; మణి = రత్నపు; ప్రభ = ప్రభలచే; కాంతులచే; ఆన్విత = కూడిన; మహా = గొప్ప; పీఠంబున్ = సింహాసనమును; వర్జించిరి = విడిచిపెట్టిరి; ఉన్నతులు = గొప్పవారు, శ్రేష్ఠులు; ఐ = అయి; నీవు = నీవు; మహా = మిక్కిలి; ఉన్నతుండవున్ = గొప్పవాడివి; కదా = కదా; నారాయణ = భగవంతుని; అధ్యాయివి = ధ్యానించువాడవు; ఐ = అయి.
భావము:- “రాజేంద్రా! నీ చరిత్రం చాలా చిత్రం. స్తుతిపాత్రం. మీ పూర్వీకులు మహా తపస్సంపన్నులు, వారు వాసుదేవుని సన్నిధిని వాంఛించి నానారాజ కిరీట రత్న రత్న ప్రభారాజితో విరాజిల్లే రాజపీఠాన్ని విసర్జించారు. వారే ఉన్నతు లనుకొంటే నారాయణ నామ పారాయణుడవైన నీవు వారి కంటె మహోన్నతుడవు.

తెభా-1-512-మ.
వసుధాధీశ్వర! నీవు మర్త్య తనువున్ వర్జించి; నిశ్శోకమై,
వ్యసనచ్ఛేదకమై, రజోరహితమై వర్తించు లోకంబు స
ర్వసమత్వంబునఁ జేరునంతకు; భవద్వాక్యంబులన్ వించు నే
దెసకుం బోవక చూచుచుండెదము నీ దివ్యప్రభావంబులన్."
టీక:- వసుధాధీశ్వర = రాజా; నీవు = నీవు; మర్త్య = మానవ; తనువున్ = శరీరమును; వర్జించి = విడిచిపెట్టి; నిశ్శోకము = శోకములేనిది; ఐ = అయి; వ్యసన = పాపములు {వ్యసనములు - పాపములు; కామక్రోధముల వలన పుట్టిన దోషములు [ఇవి యేడు (7) పానము, స్త్రీ, మృగయ, ద్యూతము, (ఇవి కామము వలన పుట్టినవి) వాక్పారుష్యము, దండ పారుష్యము, అర్థ పారుష్యము, (ఇవి కోపము వలన పుట్టినవి]}; చ్ఛేదకము = త్రుంచివేయబడినవి; ఐ = అయి; రజస్ = రజోగుణము; రహితము = లేనిది; ఐ = అయి; వర్తించు = ఉండు; లోకంబు = లోకము; సర్వ = సమస్తమునందు; సమత్వంబునన్ = సమత్వముతో; చేరున్ = చేరెడి; అంత = సమయము; కున్ = వరకు; భవత్ = నీ యొక్క; వాక్యంబులన్ = భాషణములను - మాటలను; వించున్ = వినుచు; ఏ = ఏ; దెస = ప్రక్క; కున్ = కు; పోవక = వెళ్ళకుండగ; చూచుచున్ = చూచుచు; ఉండెదము = ఉంటాము; నీ = నీ యొక్క; దివ్య = లోకాతీతమైన; ప్రభావంబులన్ = మహిమలను.
భావము:- వసుమతీవల్లభా! నీవు ఈ మనుష్యదేహాన్ని వదలి శోకరహితమై, వ్యసనరహితమై, రజోరహితమై వర్తించే వుణ్యలోకాన్ని చేరేటంతవరకూ మేమిక్కడే ఉంటాము. ఎక్కడకీ పోకుండా నీ మాటలు వింటూ నీ దివ్యప్రభావము అంతా తిలకిస్తూ ఇక్కడే కూర్చుంటాము.”

తెభా-1-513-వ.
అని యిట్లు పక్షపాత శూన్యంబులును; మహనీయ, మాధుర్య, గాంభీర్య, సౌజన్య, ధుర్యంబులును నైన భాషణంబు లాడుచు; మూఁడులోకంబులకు నవ్వలిదైన సత్యలోకంబునందు మూర్తిమంతంబులై నెగడుచున్న నిగమంబుల చందంబునం దేజరిల్లుచున్నఋషులం జూచి, భూవరుండు నారాయణకథాశ్రవణ కుతూహలుం డయి నమస్కరించి యిట్లనియె.
టీక:- అని = అని; ఇట్లు = ఈ విధముగా; పక్ష = ఒక పక్షముపై; పాత = ఆసక్తి యుండుట; శూన్యంబులును = లేనివియును; మహనీయ = గొప్పవి; మాధుర్య = తీయనివి; గాంభీర్య = గంభీరమైనవి; సౌజన్య = సౌమ్యమైనవి; ధుర్యంబులు = బరువైనవియును - శ్రేష్ఠమైనవియును; ఐన = అయినట్టి; భాషణంబులు = స్తోత్రములు; మాటలు; ఆడుచు = పలుకుచు; మూఁడు = మూడు; లోకంబుల = లోకముల {మూడులోకములు - భూలోకము, భువర్లోకము, సువర్లోకము. భూ అథో ఊర్థ్వ లోకములు}; కున్ = కును; అవ్వలిది = అవలతలది, పైది; ఐన = అయినట్టి; సత్య = సత్య; లోకంబున్ = లోకము; అందున్ = లోపల; మూర్తిమంతంబులు = ఆకారము ధరించినవి; ఐ = అయి; నెగడుచున్న = వర్థిల్లుతున్న, ప్రసిద్ధచెందిన; నిగమంబుల = వేదముల; చందంబునన్ = వలె; తేజరిల్లుచున్న = ప్రకాశిస్తున్న; ఋషులన్ = ఋషులను; చూచి = చూసి; భూవరుండు = భూమికి భర్త, రాజు; నారాయణ = నారాయణుని {నారాయణుడు - నారములందు వసించువాడు, హరి}; కథా = కథలను; శ్రవణ = వినవలెనను; కుతూహలుండు = కుతూహలము కలవాడు; అయి = అయి; నమస్కరించి = నమస్కరించి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియెన్ = పలికెను.
భావము:- అని ఇలా నిరపేక్షంగా నిష్పక్షపాతంగా మహర్షులు పలికిన మధుర గంభీర భాషణాలు విని, ముల్లోకాలకూ అవతల ఉన్న సత్యలోకంలో మూర్తిమంతాలై వెలిగే వేదాల్లాగా విరాజిల్లే మహర్షులను మహారాజు నమస్కరించాడు. విష్ణులీలలు వినాలనే కుతూహలంతో ఇలా అన్నాడు.......

తెభా-1-514-క.
"ఏడు దినంబుల ముక్తిం
గూడఁగ నేరీతి వచ్చు గురు సంసార
క్రీడన మే క్రియ నెడతెగుఁ,
జూడుఁడు మాతండ్రులార! శ్రుతివచనములన్.
టీక:- ఏడు = ఏడు (7); దినంబులన్ = రోజులలో; ముక్తిన్ = ముక్తిని; కూడఁగన్ = పొందుట; ఏ = ఏ; రీతి = విధముగ; వచ్చున్ = కలుగును; గురు = భారమైన; సంసార = సంసారము యొక్క; క్రీడనము = ప్రవర్తనము; ఏ = ఏ; క్రియన్ = విధముగ; ఎడతెగున్ = తెగిపోవును; చూడుఁడు = చూడండి; మా = మా; తండ్రులార = తండ్రులూ; శ్రుతి = వేద; వచనములన్ = వాక్కులను.
భావము:- “తండ్రులారా! వేదవాక్యాలు బాగా పరిశీలించి సెలవీయండి. సప్తదినాలలో సంసారబంధాలు త్రెంచుకొని అపవర్గాన్ని అందుకొనే మార్గం కృపతో ఉపదేశించండి.

తెభా-1-515-శా.
ప్రాప్తానందులు, బ్రహ్మబోధన కళాపారీణు, లాత్మప్రభా
లుప్తాజ్ఞానులు, మీర, లార్యులు, దయాళుత్వాభిరాముల్, మనో
గుప్తంబుల్ సకలార్థజాలములు మీకుం గానవచ్చుం గదా!
సప్తాహంబుల ముక్తి కేఁగెడు గతిం జర్చించి భాషింపరే."
టీక:- ప్రాప్త = పొందిన; ఆనందులు = ఆనందం గల వారు; బ్రహ్మ = పరబ్రహ్మమును; బోధన = బోధించు; కళా = కళ యందు; పారీణులు = పరిపక్వము చెందినవారు; పారము ముట్టినవారు; ఆత్మ = తమ; ప్రభా = ప్రభావముచేత; లుప్త = లోపింప జేయబడిన; అజ్ఞానులు = అజ్ఞానము కల వారు; మీరలు = మీరు; ఆర్యులు = గౌరవింప దగినవారు; దయాళుత్వ = దయాస్వభావముతో; అభిరాముల్ = సొంపైనవారు; మనస్ = మనసు నందు; గుప్తంబుల్ = దాచబడినవి; సకల = సమస్త మైన; అర్థ = ప్రయోజనముల; జాలములు = సమన్వయములు; మీకున్ = మీకు; కానన్ = తెలిసి; వచ్చున్ = వచ్చును; కదా = కదా; సప్త = ఏడు (7); అహంబులన్ = దినములలో; ముక్తి = ముక్తి; కిన్ = కి; ఏఁగెడు = వెళ్ళుటకు; గతిన్ = దారిని; విధమును; చర్చించి = విమర్శించి; భాషింపరే = చెప్పండి.
భావము:- మీరు ఆనంద స్వరూపులు, బ్రహ్మజ్ఞాన బోధనా పారీణులు, ఆత్మతత్వ మెరిగి అవిద్య తొలగిన వారు, సకలము తెలిసిన విజ్ఞులు, దయార్థ్ర హృదయులు, లోకంలోని సమస్త విషయాలను మనోనేత్రాలతో దర్శించగలవారు. మీరు విచారించి ఏడురోజులలో మోక్షంపొందే మార్గం నాకు చెప్పండి. అని గంగానది వద్ద ప్రాయోపవిష్టుడైన పరీక్షిత్తు వచ్చిన ఋషులు సంయమీంద్రులు అందరిని అడుగుతున్నాడు.

తెభా-1-516-వ.
అని యుత్తరానందనుం డాడిన వచనంబులకు మును లందఱుఁ బ్రత్యుత్తరంబు విమర్శించు నెడ దైవయోగంబున.
టీక:- అని = అని; ఉత్తరానందనుండు = పరీక్షిత్తు {ఉత్తరానందనుడు - ఉత్తర యొక్క కొడుకు, పరీక్షిత్తు}; ఆడిన = పలికిన; వచనంబులు = మాటలు; కున్ = కు; మునులు = మునులు; అందఱున్ = అందరును; ప్రతి = తిరుగు; ఉత్తరంబున్ = సమాధానమును; విమర్శించు = చర్చించుకొను; ఎడ = సమయమునకు; దైవ = దైవ; యోగంబునన్ = అనుగ్రహము వలన.
భావము:- అని పలుకుతున్న ఉత్తరానందనుని ప్రశ్నలకు సరియైన ప్రత్యుత్తరం కోసం సంయమీంద్రు లందరూ సమాలోచనలు జరుపుతున్నారు.