పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ప్రథమాశ్వాసము)/వాసుదేవాగమనంబు
తెభా-10.1-1735-వ.
ఇట్లు హరిరాక కెదురుచూచుచు, సకల ప్రయోజనంబులందును విరక్త యయి, మనోజానలంబునం బొగులు మగువకు, శుభంబు చెప్పు చందంబున, వామోరు లోచన భుజంబు లదరె; నంతఁ గృష్ణు నియోగంబున బ్రాహ్మణుండు చనుదెంచిన, నతని ముఖలక్షణం బుపలక్షించి, యా కలకంఠకంఠి మహోత్కంఠతోడ నకుంఠిత యై, మొగంబునం జిఱునగవు నిగుడ, నెదురు జని, నిలువంబడిన, బ్రాహ్మణుం డిట్లనియె.
టీక:- ఇట్లు = ఈ విధముగ; హరి = కృష్ణుడు; రాక = వచ్చుట; కిన్ = కై; ఎదురుచూచుచు = ప్రతీక్షించుచు; సకల = సమస్తమైన; ప్రయోజనంబులున్ = పనులు; అందును = ఎడల; విరక్త = ఇచ్ఛలేనిది; అయి = ఐ; మనోజ = మన్మథ {మనోజుడు - మనసున పుట్టువాడు, మన్మథుడు}; అనలంబున్ = తాపముచేత; పొగులు = తపించుచున్న; మగువ = వనిత; కున్ = కు; శుభంబున్ = రాబోవు మేలు; చెప్పు = సూచించు; చందంబునన్ = విధముగ; వామ = ఎడమపక్క; ఊరువు = తొడ; లోచన = కన్ను; భుజంబుల్ = భుజములు; అదరెన్ = అదరినవి; అంతన్ = అంతట; కృష్ణు = కృష్ణుని చేత; నియోగంబునన్ = ఆజ్ఞ ప్రకారము; బ్రాహ్మణుండు = విప్రుడు; చనుదెంచినన్ = రాగా; అతని = అతని; ముఖ = ముఖము; లక్షణంబు = ఉండినరీతిని; ఉపలక్షించి = పరిశీలనగాచూసి; ఆ = ఆ యొక్క; కలకంఠి = కోకిల కంఠము వంటి; కంఠి = కంఠము కలామె; మహా = మిక్కిలి; ఉత్కంఠ = తహతహ; తోడన్ = తోటి; అకుంఠిత = వికాసము కలది {అకుంఠిత - కుంఠిత (మూఢురాలు) కాని యామె, వికాసము కలామె}; అయి = అయ్యి; మొగంబునన్ = ముఖము నందు; చిఱునగవు = దరహాసము; నిగుడన్ = వ్యాపించగా; ఎదురుజని = ఎదురు వెళ్ళి; నిలువం బడినన్ = నిలుచుండగా; బ్రాహ్మణుండు = విప్రుడు; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:- ఇలా కృష్ణుని రాకకి ఎదురు చూస్తూ సర్వం మరచి మన్మథతాపంతో వేగిపోతున్న సుందరి రుక్మిణికి శుభ సూచకంగా ఎడంకన్ను, ఎడంభుజం, ఎడంకాలు అదిరాయి; అంతలోనే అగ్నిద్యోతనుడు కృష్ణుడు పంపగా వచ్చేడు; అతని ముఖకవళికలు చూసి మిక్కిలి ఉత్సుకతతో రుక్మిణి చిరునవ్వుతో ఎదురు వెళ్ళింది; అప్పుడా బ్రాహ్మణుడు ఇలా అన్నాడు. . .
తెభా-10.1-1736-ఉ.
"మెచ్చె భవద్గుణోన్నతి; కమేయ ధనావళు లిచ్చె నాకుఁ; దా
వచ్చె సుదర్శనాయుధుఁడు వాఁడె; సురాసురు లెల్ల నడ్డమై
వచ్చిననైన, రాక్షసవివాహమునం గొనిపోవు నిన్ను; నీ
సచ్చరితంబు, భాగ్యమును, సర్వము నేడు ఫలించెఁ గన్యకా!"
టీక:- మెచ్చెన్ = మెచ్చుకొనెను; భవత్ = నీ యొక్క; గుణ = సుగుణముల; ఉన్నతిన్ = మేలిమి; కిన్ = కి; అమేయ = అంతులేని; ధనా = సంపదల; ఆవళుల్ = సమూహములను; ఇచ్చెన్ = ఇచ్చెను; నా = నా; కున్ = కు; తాన్ = అతను; వచ్చెన్ = వచ్చెను; సుదర్శనాయుధుడు = కృష్ణుడు {సుదర్శ నాయుధుడు - సుదర్శన మను చక్రాయుధము కలవాడు, విష్ణువు, కృష్ణుడు}; వాడె = అతనే; సురాసురులు = దేవదానవులు; ఎల్లన్ = అందరు; అడ్డమై = అడ్డుపడుటకు; ఐ = అయ్యి; వచ్చిననైన = వచ్చినప్పటికి; రాక్షసవివాహమునన్ = రాక్షసవివాహ పద్ధతిని; కొనిపోవు = తీసుకు వెళ్ళును; నినున్ = నిన్ను; నీ = నీ యొక్క; సత్ = మంచి; చరితంబు = వర్తనల; భాగ్యమును = ఫలములు; సర్వమున్ = అంతా; నేడు = ఇవాళ; ఫలించెను = ఫలితముల నిచ్చినవి; కన్యకా = బాలికా.
భావము:- “నీ సుగుణాల్ని మెచ్చుకున్నాడమ్మా. అమ్మాయీ! అంతులేని ధనాన్ని నాకు ఇచ్చాడు. చక్రి తానే స్వయంగా విచ్చేసాడు. దేవదానవు లడ్డమైనా సరే నిన్ను తీసుకు వెళ్తాడు. నీ మంచి తనం అదృష్టం ఇవాళ్టికి ఫలించాయమ్మా.” అని దూతగా వెళ్ళిన విప్రుడు అగ్నిద్యోతనుడు రుక్మిణికి శుభవార్త చెప్పాడు.
తెభా-10.1-1737-వ.
అనిన వైదర్భి యిట్లనియె.
టీక:- అనినన్ = అనగా; వైదర్భి = రుక్మిణీదేవి {వైదర్భి - విదర్భ దేశమునకు చెందినామె, రుక్మిణి}; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:- అలా శుభవార్త చెప్పిన విప్రునితో విదర్భ రాకుమారి రుక్మిణి ఇలా అంది.
తెభా-10.1-1738-మ.
"జలజాతేక్షణుఁ దోడితెచ్చితివి, నా సందేశముం జెప్పి; నన్
నిలువం బెట్టితి; నీ కృపన్ బ్రతికితిన్; నీ యంత పుణ్యాత్మకుల్
గలరే? దీనికి నీకుఁ బ్రత్యుపకృతిం గావింప నే నేర; నం
జలిఁ గావించెద; భూసురాన్వయమణీ! సద్బంధుచింతామణీ!"
టీక:- జలజాతేక్షణున్ = పద్మాక్షుని, కృష్ణుని; తోడి = కూడా; తెచ్చితివి = తీసుకు వచ్చావు; నా = నా; సందేశమున్ = సమాచారమును; చెప్పి = తెలిపి; నన్నున్ = నన్ను; నిలువంబెట్టితి = రక్షించావు; నీ = నీ యొక్క; కృపన్ = దయతోటి; బ్రతికితిన్ = కాపాడబడితిని; నీ = నీ; అట్టి = లాంటి; పుణ్యాత్మకుల్ = పుణ్యాత్ములు; కలరే = ఉన్నారా; దీని = దీని, (ఈ పని); కిన్ = కి; నీ = నీ; కున్ = కు; ప్రత్యుపకృతిన్ = ప్రత్యుపకారము; కావింపన్ = చేయుటకు; నేన్ = నేను; నేరన్ = చాలను; అంజలి = నమస్కారము; కావించెదన్ = చేసెదను; భూసుర = బ్రాహ్మణ; అన్వయ = వంశ; మణీ = శ్రేష్ఠుడా; సద్బంధు = మంచికి బంధువులైన వారి; చింతామణి = చింతామణి వంటివాడ {చింతామణి - చింతించగానే కోరికలను సిద్ధింపజేసెడి మణి}.
భావము:- “ఓ సద్భ్రాహ్మణ శ్రేష్ఠుడా! ప్రియబాంధవోత్తముడా! నా సందేశం అందించి పద్మాక్షుడిని వెంటబెట్టుకొచ్చావు. నా ప్రాణాలు నిలబెట్టావు. నీ దయ వలన బతికిపోయాను. దీనికి తగిన మేలు చేయలేనయ్య. నమస్కారం మాత్రం పెడతాను.”
తెభా-10.1-1739-వ.
అని నమస్కరించె; నంత రామకృష్ణులు దన కూఁతు వివాహంబునకు వచ్చుట విని, తూర్యఘోషంబులతో నెదుర్కొని, విధ్యుక్తప్రకారంబునం బూజించి, మధుపర్కంబు లిచ్చి, వివిధాంబరాభరణంబులు మొదలైన కానుక లొసంగి, భీష్మకుండు బంధుజనసేనా సమేతులైన వారలకుం దూర్ణంబున సకల సంపత్పరిపూర్ణంబులైన నివేశంబులు కల్పించి, విడియించె; నిట్లు కూడిన రాజుల కెల్లను వయోవీర్య బలవిత్తంబు లెట్లట్ల కోరిన పదార్థంబు లెల్ల నిప్పించి, పూజించె; నంత విదర్భపురంబు ప్రజలు హరిరాక విని, వచ్చి చూచి, నేత్రాంజలులం దదీయ వదనకమల మధుపానంబుఁ జేయుచు.
టీక:- అని = అని; నమస్కరించెన్ = నమస్కారము చేసెను; అంతన్ = అటుపిమ్మట; రామ = బలరాముడు; కృష్ణులు = శ్రీకృష్ణులు; తన = అతని; కూతు = పుత్రిక; వివాహంబున్ = పెండ్లి; కున్ = కి; వచ్చుట = వచ్చుట; విని = విని; తూర్య = వాయిద్యముల; ఘోషంబు = ధ్వని; తోన్ = తోటి; ఎదుర్కొని = ఎదురువెళ్ళి; విధ్యుక్త = పద్ధతి; ప్రకారంబునన్ = ప్రకారముగా; పూజించి = గౌరవించి; మధుపర్కంబులు = పెరుగుతో కలిపిన తేనెలు; ఇచ్చి = ఇచ్చి; వివిధ = అనేకరకముల; అంబర = వస్త్రములు; ఆభరణంబులున్ = భూషణములు; మొదలైన = మున్నగు; కానుకలు = బహుమతులు; ఒసంగి = ఇచ్చి; భీష్మకుండు = భీష్మకుడు; బంధు = బంధువుల; జన = సమూహములు; సేనా = సైన్యములతో; సమేతులు = కలిసి ఉన్నవారు; ఐన = అయిన; వారల = వారి; కున్ = కి; తూర్ణంబ = శీఘ్రమే; సకల = ఎల్ల; సంపత్ = వసతులతో; పరిపూర్ణంబులు = నిండినవి; ఐన = అయిన; నివేశంబులు = నివాసములు; కల్పించి = ఏర్పరచి; విడియించి = విడిదులుగా దింపి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; కూడిన = చేరిన; రాజులు = రాజులు; కిన్ = కి; ఎల్లను = అందరికి; వయః = వయస్సు; వీర్య = శూరత్వము; బల = సైనికబలములు; విత్తంబులు = ధనములను; ఎట్లట్ల = అనుసరించి; కోరిన = అడిగిన; పదార్థంబులు = వస్తువులు; ఎల్లన్ = అన్నిటిని; ఇప్పించి = సమకూర్చి; పూజించెన్ = గౌరవించెను; అంతన్ = అటుపిమ్మట; విదర్భపురంబు = కుండిననగరము యొక్క {విదర్భపురము - విదర్భదేశపు పట్టణము, కుండిన}; ప్రజలు = పౌరులు; హరి = కృష్ణుని; రాకన్ = వచ్చుటను; విని = తెలిసి; వచ్చి = వచ్చి; చూచి = దర్శనము చేసికొని; నేత్ర = కళ్ళు అనెడి; అంజలులన్ = దోసిళ్ళతో; తదీయ = అతని; వదన = ముఖము అనెడి; కమల = పద్మము యొక్క; మధు = మకరందమును; పానంబుజేయుచు = తాగుతు.
భావము:- ఇలా రుక్మిణి, విప్రునికి నమస్కరించింది. ఈలోగా భీష్మకుడు బలరామ కృష్ణులు తన పుత్రిక పెళ్ళికి వచ్చారని విని మంగళవాద్యాలతో ఆహ్వానించాడు. తగిన మర్యాదలు చేసి మధుపర్కాలు ఇచ్చాడు. అనేక రకాల వస్త్రాలు, ఆభరణాలు మొదలైన కానుకలు ఇచ్చాడు. వారికి వారి బంధువులకి సైన్యానికి తగిన నిండైన విడిదులు ఏర్పాటు చేసాడు. వారివారి శౌర్య బల సంపదలకి వయస్సులకు అర్హమైన కోరిన పదార్ధాలన్ని ఇప్పించి మర్యాదలు చేసాడు. అప్పుడు చక్రి వచ్చాడని విదర్భలోని పౌరులు వచ్చి దర్శనం చేసుకొని, అతని మోము తిలకించి ఇలా అనుకోసాగారు. .
తెభా-10.1-1740-మ.
"తగు నీ చక్రి విదర్భరాజసుతకుం; దథ్యంబు వైదర్భియుం
దగు నీ చక్రికి; నింత మంచి దగునే? దాంపత్య, మీ యిద్దఱిం
దగులం గట్టిన బ్రహ్మ నేర్పరిగదా? దర్పాహతారాతియై
మగఁడౌఁ గావుతఁ! జక్రి యీ రమణికిన్ మా పుణ్యమూలంబునన్."
టీక:- తగున్ = సరిపడును; ఈ = ఈ యొక్క; చక్రి = కృష్ణుడు; విదర్భ = విదర్భ దేశపు; రాజసుత = రాకుమారి; కున్ = కి; తథ్యంబు = నిజముగా; వైదర్భియున్ = రుక్మిణికూడ; తగున్ = సరిపోవును; ఈ = ఈ యొక్క; చక్రి = కృష్ణుని; కిన్ = కి; ఇంతమంచిదగునే = చాలా మంచిది అగును; దాంపత్యము = ఆలుమగలకూడిక; ఈ = ఈ; ఇద్దఱన్ = ఇద్దరిని; తగులంగట్టినన్ = కూర్చినట్టి; బ్రహ్మ = బ్రహ్మదేవుడు; నేర్పరి = మంచినేర్పు గలవాడు కదా; దర్ప = దర్పముచేత; ఆహత = కొట్టబడిన; ఆరాతి = శత్రువులు కలవాడు; ఐ = అయ్యి; మగడు = భర్త; ఔగావుత = అగునుగాక; చక్రి = కృష్ణుడు; ఈ = ఈ; రమణి = ఇంతి; కిన్ = కి; మా = మా యొక్క; పుణ్య = పుణ్యముల; మూలంబునన్ = వలన.
భావము:- “ఈ చక్రాయుధుడైన శ్రీకృష్ణుడు మా విదర్భరాకుమారి రుక్మిణికి తగినవాడు. ఇది సత్యం. ఈమె అతనికి తగినామె. ఈ రుక్మిణీ కృష్ణులు ఒకరికొకరు సరిపోతారు, ఎంత మంచి జంటో. వీరిద్దరిని కూర్చిన బ్రహ్మదేవుడు కడు సమర్థుడే మరి. మా పుణ్యాల ఫలంగా ఈ వాసుదేవుడు పగవారి పీచమణచి మా రుక్మిణిని పెళ్ళాడు గాక.”
తెభా-10.1-1741-వ.
అని పలికి రా సమయంబున.
టీక:- అని = అని; పలికిరి = వారిలోవారు అనుకొనిరి; ఆ = ఆ యొక్క; సమయంబునన్ = సమయమునందు.
భావము:- రుక్మిణీ స్వయంవరానికి వచ్చినప్పుడు కృష్ణుని దర్శించుకున్న కుండిన నగర పౌరులు వారిలో వారు ఇలా అనుకున్నారు.
తెభా-10.1-1742-సీ.
సన్నద్ధులై బహు శస్త్ర సమేతులై-
బలిసి చుట్టును వీరభటులు గొలువ
ముందట నుపహారములు కానుకలు గొంచు-
వర్గంబులై వారవనిత లేఁగఁ
బుష్ప గంధాంబర భూషణ కలితలై-
పాడుచు భూసురభార్య లరుగఁ
బణవ మర్దళ శంఖ పటహ కాహళ వేణు-
భేరీధ్వనుల మిన్ను పిక్కటిలఁగఁ
తెభా-10.1-1742.1-ఆ.
దగిలి సఖులు గొల్వఁ దల్లులు బాంధవ
సతులు దోడ రాఁగ సవినయముగ
నగరు వెడలి నడచె నగజాతకును మ్రొక్క
బాల చికుర పిహిత ఫాల యగుచు.
టీక:- సన్నద్ధులు = పోరుటకు సిద్ధపడినవారు; ఐ = అయ్యి; బహు = అనేకమైన; శస్త్ర = శస్త్రములుతో; సమేతులు = కూడినవారు; ఐ = అయ్యి; బలిసి = ఆవరించి; చుట్టును = నాలుగువైపులా; వీర = శూరులైన; భటులు = సైనికులు; కొలువన్ = సేవించుచుండగా; ముందఱన్ = ముందువైపు; ఉపాహారములు = నైవేద్య వస్తువులను; కానుకలు = మొక్కులు; కొంచున్ = తీసుకొని; వర్గంబులు = గుంపులుగ; ఐ = కూడి; వారవనితలు = వేశ్యాస్త్రీలు; ఏగన్ = పోవుచుండగా; పుష్ప = పూలు; గంధ = గంధముపూతలు; అంబర = వస్త్రములు; భూషణ = ఆభకణములు; కలితలు = కలిగినవారు; ఐ = అయ్యి; పాడుచున్ = పాటలు పాడుతు; భూసుర = విప్రుల; భార్యలు = ఇల్లాళ్ళు; అరుగన్ = పోతుండగా; పణవ = తప్పెట్లు, ఉడుకలు; మర్దళ = మద్దెలలు; శంఖ = శంఖములు; పటహ = ఢంకాలు; కాహళ = తుతారలు, బాకాలు; వేణు = పిల్లనగ్రోవులు; భేరీ = పెద్దనగారాలు యొక్క; ధ్వనులన్ = శబ్దములవలన; మిన్ను = ఆకాశము; పిక్కటిలగన్ = నిండిపోగా; తగిలి = కూడా.
సఖులున్ = పరిచారికలు; కొల్వన్ = సేవించుచుండగా; తల్లులున్ = తల్లులు; బాంధవ = బంధువుల; సతులు = స్త్రీలు; తోడన్ = కూడా; రాగ = కూడా వస్తుండగా; సవినయముగన్ = వినయపూర్వకముగా; నగరున్ = అంతఃపురమునుండి; వెడలి = బయలుదేరి; నడచెన్ = వెళ్ళను; నగజాత = పార్వతీదేవి {నగజాత - నగ (పర్వతుని) జాత (పుట్టినామె), పార్వతి}; కున్ = కి; బాల = యువతి; చికుర = ముంగురులచేత; పిహిత = కప్పబడిన; ఫాల = నుదురుకలామె; అగుచున్ = అగుచు.
భావము:- అప్పుడు, రుక్మిణి గౌరీ పూజ చేయడానికి నగరం బయటకి బయలు దేరింది; ఆమె నుదిటి మీద ముంగురులు ఆవరించాయి; సర్వాయుధాలతో సర్వసన్నద్ధంగా ఉన్న శూరులు చుట్టు కొలుస్తున్నారు; వారవనితలు ఫలహారాలు కానుకలు పట్టుకొని వరసలు కట్టి ముందర నడుస్తున్నారు; సర్వాలంకార శోభిత లైన విప్రుల భార్యలు పాటలు పాడుతు వస్తున్నారు; మద్దెలలు, తప్పెట్లు, శంఖాలు, బాకాలు, వేణువులు, భేరీలు మొదలైన మంగళవాయిద్యాల చప్పుళ్ళు మిన్నంటుతున్నాయి; చెలికత్తెలు చేరి కొలుస్తున్నారు; తల్లులు, బంధువులు, అంతఃపుర స్త్రీలు కూడా వస్తున్నారు;
తెభా-10.1-1743-వ.
మఱియు, సూత మాగధ వంది గాయక పాఠక జను లంతంత నభినందించుచుఁ జనుదేర మందగమనంబున, ముకుంద చరణారవిందంబులు డెందంబునం దలంచుచు నిందుధరసుందరీ మందిరంబు చేరి సలిల ధారా ధౌత చరణ కరారవింద యై వార్చి శుచియై, గౌరీసమీపంబునకుం జనియె నంత ముత్తైదువలగు భూసురోత్తముల భార్యలు భవసహితయైన భవానికి మజ్జనంబు గావించి, గంధాక్షత లిడి, వస్త్రమాల్యాది భూషణంబుల నలంకరించి ధూపదీపంబు లొసంగి నానావిధోపహారంబులు సమర్పించి, కానుకలిచ్చి, దీపమాలికల నివాళించి రుక్మిణీదేవిని మ్రొక్కించి; రప్పుడు.
టీక:- మఱియున్ = ఇంకను; సూత = కీర్తించువారు; మాగధ = ప్రతాపము వర్ణించువారు; వంది = స్తోత్రములు చేయువారు; గాయక = పాటలు పాడువారు; పాఠక = వంశావళి చదువువారు; జనులు = ప్రజలు; అంతంతన్ = అక్కడక్కడ; అభినందించుచున్ = పొగడుతు; చనుదేర = రాగా; మంద = మెల్లని; గమనంబునన్ = నడకలతో; ముకుంద = శ్రీకృష్ణుని; చరణ = పాదము లనెడి; అరవిందంబులున్ = పద్మములను; డెందంబునన్ = మనసునందు; తలచుచు = స్మరించుతు; ఇందుధరసుందరీ = పార్వతీదేవి యొక్క {ఇందుధర సుందరి - ఇందుధరుని (శివుని) యొక్క సుందరి (భార్య), పార్వతి}; మందిరంబున్ = గుడిని; చేరి = దగ్గరకు వెళ్ళి; సలిల = నీటితో; ధౌత = కడగబడిన; చరణ = కాళ్ళు; కర = చేతులు అనెడి; అరవింద = పద్మములు కలామె; ఐ = అయ్యి; వార్చి = ఆచమనము చేసి; శుచి = పరిశుద్ధురాలు; ఐ = అయ్యి; గౌరీ = పార్వతీదేవి; సమీపంబున్ = దగ్గర; కున్ = కు; చనియె = వెళ్ళెను; అంతన్ = అంతట; ముత్తైదువలు = పునిస్త్రీలు {ముత్తైదువ - భర్త జీవించి ఉన్న వృద్దురాలు , పునిస్త్రీ}; అగు = ఐన; భూసుర = బ్రాహ్మణ; ఉత్తముల = శ్రేష్ఠుల; భార్యలు = స్త్రీలు; భవ = శివునితో {భవుడు - సమస్తము తానే అగువాడు, శివుడు}; సహిత = కలిసి ఉన్నామె; ఐన = అయిన; భవాని = పార్వతీదేవి {భవాని - భవుని భార్య, పార్వతి}; కిన్ = కి; మజ్జనంబు = అభిషేకము; కావించి = చేసి; గంధ = సుగంధ ద్రవ్యములు; అక్షతలు = అక్షింతలు {అక్షతలు - పసుపు కలిపిన బియ్యము గింజలు}; ఇడి = వేసి; వస్త్ర = బట్టలు; మాల్య = పూలదండలు; ఆది = మున్నగు; భూషణంబులన్ = ఆలంకారములచేత; అలంకరించి = అలంకారము చేసి; ధూప = ధూపము; దీపంబులు = దీపములను; ఒసంగి = ఇచ్చి; నానా = అనేక; విధ = రకములైన; ఉపహారంబులున్ = నైవేద్యములను; సమర్పించి = ఇచ్చి; కానుకలు = కానికలు; ఇచ్చి = ఇచ్చి; దీప = దీపముల; మాలికలన్ = వరుసలను; నివాళించి = హారతులిచ్చి; రుక్మిణీదేవిని = రుక్మిణీదేవిచేత; మ్రొక్కించిరి = నమస్కరింపజేసిరి; అప్పుడు = అప్పుడు.
భావము:- అక్కడక్కడ సూత వంది మాగధులు వంశకీర్తి, పరాక్రమం వర్ణిస్తున్నారు స్తోత్రాలు చేస్తున్నారు, గీతాలు పాడేవాళ్ళు పాడుతున్నారు, పద్యాలు చదివేవాళ్ళు చదువుతున్నారు. స్వయంవర పెళ్ళికూతురు, రుక్మిణి మెల్లగా నడుస్తూ చక్రి పాదాలు స్మరిస్తూ ఉమాసతి గుడికి చేరింది. కాళ్ళు చేతులు శుభ్రంగా కడుక్కొని, గౌరీదేవి దగ్గరకు వెళ్ళింది. బ్రాహ్మణ ముత్తైదువలు శివపార్వతులకు అభిషేకం చేసి, అక్షతలు పూలమాలలు వస్త్రాభరణాలు అలంకరించారు. కానుకలు దీపాలు నివేదించారు. రుక్మిణిచేత మొక్కించారు, అప్పుడు.
తెభా-10.1-1744-ఉ.
"నమ్మితి నా మనంబున సనాతను లైన యుమామహేశులన్
మిమ్ముఁ బురాణదంపతుల మేలు భజింతుఁ గదమ్మ! మేటి పె
ద్దమ్మ! దయాంబురాశివి గదమ్మ! హరిం బతిఁ జేయుమమ్మ! ని
న్నమ్మినవారి కెన్నటికి నాశము లేదు గదమ్మ! యీశ్వరీ!"
టీక:- నమ్మితిన్ = నమ్మినాను; నా = నా యొక్క; మనంబునన్ = మనసునందు; సనాతనులు = శాశ్వతులు; ఉమా = పార్వతీ {ఉమ - అనత్యీత్యుమా అవసంరక్షణే (వ్యుత్పత్తి), రక్షించునామె, పార్వతి}; మహేశులన్ = పరమేశ్వరులను {మహేశుడు - మహాంశ్ఛాసావీశ్వరశ్చ మహేశ్వరః (వ్యుత్పత్తి), దేవతలలో శ్రేష్ఠుడు, శివుడు}; మిమ్మున్ = మిమ్ములను; పురాణదంపతులన్ = పురాతనమైన దంపతుల; మేలు = చక్కగా; భజింతున్ = పూజించెదను; కదా = కదా; అమ్మ = తల్లీ; మేటి = గొప్ప; పెద్దమ్మ = గొప్పతల్లీ; దయా = దయకు; అంబురాశివి = సముద్రమువంటి ఆమెవు; కదా = కదా; అమ్మ = తల్లీ; హరిన్ = కృష్ణుని; పతిన్ = భర్తగా; చేయుము = కావింపుము; అమ్మ = తల్లీ; నిన్నున్ = నిన్ను; నమ్మిన = నమ్ముకొన్న; వారి = వారల; కిన్ = కి; ఎన్నటికిన్ = ఎప్పటికి; నాశము = చెరుపు; లేదు = లేదు; కద = కదా; అమ్మ = తల్లి; ఈశ్వరీ = పార్వతీదేవి.
భావము:- “తల్లుల కెల్ల పెద్దమ్మ! పార్వతీదేవి! ఆదిదంపతులు పురాణదంపతులు ఐన ఉమామహేశ్వరులను మిమ్మల్ని మనస్ఫూర్తిగా నమ్మి భక్తిగా పూజిస్తున్నా కదమ్మ. ఎంతో దయామయివి కదమ్మా. నిన్ను నమ్మినవారికి ఎప్పటికి హాని కలుగదు కదమ్మ. నాకు ఈ వాసుదేవుణ్ణి భర్తని చెయ్యి తల్లీ!” అంటు గౌరీపూజచేసిన రుక్మిణీదేవి ప్రార్థించుకుంటోంది. (గమనిక: రుక్మిణికి కృష్ణుడు వచ్చేడని తెలుసు కాని ఇంకా కలవలేదు.)
తెభా-10.1-1745-వ.
అని గౌరీదేవికి మ్రొక్కి పతులతోడం గూడిన బ్రాహ్మణభార్యలకు లవణాపూపంబులును, తాంబూల కంఠసూత్రంబులును, ఫలంబులు, నిక్షుదండంబులు నిచ్చి రుక్మిణీదేవి వారలం బూజించిన.
టీక:- అని = అని; గౌరీదేవి = పార్వతీదేవి; కిన్ = కి; మ్రొక్కి = నమస్కరించి; పతుల = భర్తల; తోడన్ = తోటి; కూడిన = కలసి ఉన్న; బ్రాహ్మణ = బ్రాహ్మణుల; భార్యలు = భార్యల; కున్ = కు; లవణ = ఉప్పు; అపూపంబులున్ = అప్పములను; తాంబూల = తాంబూలములు {తాంబూలము - తమలపాకులు వక్కలు ఆదులు కూడినది}; కంఠసూత్రంబులును = మెడనూళ్ళు; ఫలంబులున్ = పండ్లు; ఇక్షు = చెరకు; దండంబులున్ = గెడలు; ఇచ్చి = ఇచ్చి; రుక్మిణీదేవి = రుక్మిణీదేవి; వారలన్ = వారిని; పూజించినన్ = ఆర్చించగా.
భావము:- రుక్మిణిదేవి దుర్గమ్మకు అలా మొక్కింది. బ్రాహ్మణదంపతులకు ఉప్పు, అప్పాలు, తాంబూలాలు, మెడలో వేసుకొనే తాళ్ళు, పళ్ళు, చెరకు గడలు దానం చేసి పూజించింది.
తెభా-10.1-1746-ఆ.
వార లుత్సహించి వలనొప్ప దీవించి
సేస లిడిరి యువతి శిరమునందు;
సేస లెల్లఁ దాల్చి శివవల్లభకు మ్రొక్కి
మౌననియతి మాని మగువ వెడలె.
టీక:- వారలు = వారు; ఉత్సహించి = సంతోషించి; వలనొప్పన్ = బహుచక్కగా; దీవించి = ఆశీర్వదించి; సేసలు = అక్షింతలు; ఇడిరి = వేసిరి; యువతి = బాల; శిరమున్ = తల; అందున్ = మీద; సేసలు = అక్షింతలు; ఎల్లన్ = అన్నిటిని; తాల్చి = ధరించి; శివవల్లభ = పార్వతీదేవి {శివవల్లభ - శివుని భార్య, పార్వతి}; కున్ = కి; మ్రొక్కి = నమస్కరించి; మౌననియతిన్ = మౌనవ్రతమును; మాని = విడిచిపెట్టి; మగువ = యువతి; వెడలెన్ = బయలుదేరెను.
భావము:- వారు ఉత్సాహంతో చక్కగా దీవించి, ఆమె తల మీద అక్షతలు వేసారు. రుక్మణి ఆ ఆశీర్వచనాలు ధరించి పార్వతీదేవికి నమస్కారాలు పెట్టింది. మౌనవ్రతం వదలి బయటకు వచ్చింది.
తెభా-10.1-1747-వ.
ఇట్లు మేఘమధ్యంబు వెలువడి విలసించు క్రొక్కారు మెఱుంగు తెఱంగున, మృగధరమండలంబు నిర్గమించి చరించు మృగంబు చందంబునఁ, గమలభవ నర్తకుం డెత్తిన జవనిక మఱుఁగు దెరలి పొడచూపిన మోహినీదేవత కైవడి, దేవదానవ సంఘాత కరతల సవ్యాపసవ్య సమాకృష్యమాణ పన్నగేంద్ర పాశ పరివలయిత పర్యాయ పరిభ్రాంత మందరాచల మంథాన మథ్యమాన ఘూర్ణిత ఘుమఘుమాయిత మహార్ణవమధ్యంబున నుండి చనుదెంచు నిందిరాసుందరీ వైభవంబున, బహువిధ ప్రభాభాసమానయై యిందుధరసుందరీ మందిరంబు వెడలి మానసకాసార హేమకమల కానన విహరమాణ మత్తమరాళంబు భంగి మందగమనంబునఁ గనకకలశ యుగళ సంకాశ కర్కశ పయోధరభార పరికంప్యమాన మధ్యయై, రత్నముద్రికాలంకృతంబైన కెంగేల నొక్క సఖీలలామంబు కైదండఁ గొని, రత్ననివహ సమంచిత కాంచన కర్ణపత్ర మయూఖంబులు గండభాగంబుల నర్తనంబులు సలుప నరవింద పరిమళ కుతూహలావతీర్ణ మత్తమధుకరంబుల మాడ్కి నరాళంబులైన కుంతలజాలంబులు ముఖమండలంబునఁ గ్రందుకొన, సుందర మందహాస రోచులు దిశలందు బాలచంద్రికా సౌందర్యంబు నావహింప నధర బింబఫలారుణ మరీచిమాలికలు రదనకుంద కుట్మంబుల కనురాగంబు సంపాదింప, మనోజాతకేతన సన్నిభంబైన పయ్యెదకొంగు దూఁగ; సువర్ణమేఖలాఘటిత మణి కిరణపటలంబు లకాల శక్రచాప జనకంబులై మెఱయఁ జెఱుకువిలుతుం డొరఁ బెఱికి వాఁడి యిడి జళిపించిన ధగద్ధగాయానంబులగు బాణంబుల పగిది, సురుచిర విలోకన నికరంబులు రాజవీరుల హృదయంబులు భేదింప, శింజాన మంజు మంజీర నినదంబులు చెవుల పండువులు సేయఁ, బాద సంచారంబున హరిరాక కెదురుచూచుచు వీరమోహినియై చనుదెంచుచున్న సమయంబున.
టీక:- ఇట్లు = ఈ విధముగ; మేఘ = మబ్బుల; మధ్యంబున్ = నడుమనుండి; వెలువడి = బయటపడి; విలసించు = ప్రకాశించునట్టి; క్రొక్కారు =తొలకరి; మెఱుంగు = మెరుపుల; తెఱంగున = వలె; మృగధర = చంద్ర {మృగధరుడు - లేడి రూపును బింబమున ధరించినవాడు, చంద్రుడు}; మండలంబున్ = మండలమునుండి; నిర్గమించి = వెలువడి; చరించు = తిరుగుచున్నట్టి; మృగంబు = లేడి; చందంబునన్ = వలె; కమలభవ = బ్రహ్మదేవుడు అనెడి; నర్తకుండు = నాటకము లాడించువాడు; ఎత్తిన = పైకెత్తిన; జవనిక = తెర {యవనిక (ప్ర) - జవనిక (వి)}; మఱుగు = చాటునుండి; తెరలి = బయటకు వచ్చి; పొడచూపిన = కనబడిన; మోహినీదేవత = మోహినీదేవత {మోహినీదేవత - లోకమును మోహింపజేసెడి దేవత}; కైవడిన్ = వలె; దేవ = దేవతల; దానవ = రాక్షసుల; సంఘాత = సమూహము యొక్క; కరతల = అరచేతులచేత; సవ్యాపసవ్య = కుడిఎడమల తిరుగునట్లు; సమాకృష్యమాణ = లాగబడుచున్న; పన్నగేంద్ర = వాసుకిసర్పరాజు అను {పన్నగేంద్రుడు - పన్నగ (సర్పము)లకు రాజు, వాసుకి}; పాశ = తాడుచేత; పరివలయిత = చుట్టబడుటచేత; పర్యాయ = క్రమముగా; పరిభ్రాంత = తిరుగుచున్నట్టి; మందర = మందర అను; అచల = పర్వతము అను; మంథాన = కవ్వముచేత; మథ్యమాన = చిలుకబడుతున్న; ఘూర్ణిత = తిరుగుటలువలన; ఘమఘమ = ఘమఘమ అనెడి ధ్వని; ఆయిత = చేయుచున్న; మహార్ణవ = మహాసముద్రము; మధ్యంబునన్ = నడిమి; నుండి = ముండి; చనుదెంచు = వచ్చుచున్న; ఇందిరాసుందరీ = లక్మీదేవివంటి; వైభవంబునన్ = వైభవముతో; బహు = అనేక; విధ = రకముల; ప్రభా = కాంతులచేత; ప్రభాసమాన = మిక్కిలి ప్రకాశించునది; ఐ = అయ్యి; ఇందుధరసుందరీ = పార్వతీదేవి {ఇందుధర సుందరి - ఇందుధర (శివుని) సుందరి, పార్వతి}; మందిరంబున్ = గుడినుండి; వెడలి = బయలుదేరి; మానసకాసార = మానససరోవరములోని; హేమ = బంగారు; కమల = పద్మముల; కానన =నివాసము లందు; విహారమాణ = విహరించుచున్న; మత్త = మదించిన; మరాళంబు = హంస; భంగిన్ = వలె; మంద = మెల్లని; గమనంబునన్ = నడకతో; కనక = బంగారు; కలశ = కలశముల; యుగళ = జంటతో; సంకాశ = సరిపోలునట్టి; కర్కశ = కఠినములైన; పయోధర = స్తనముల {పయోధరము - పయః (పాలను) ధరించునది, కుచము}; భార = బరువుచేత; పరికంప్యమాన = మిక్కిలి ఊపబడుతున్న; మధ్య = నడుము కలామె; ఐ = అయ్యి; రత్న = మణులు పొదిగిన; ముద్రికా = ఉంగరములుచే; అలంకృతంబు = అలకరింపబడినది; ఐన = అయిన; కెంపు = ఎఱ్ఱని; కేలన్ = చేతితో; ఒక్క = ఒక; సఖీ = చెలికత్తెలలో; లలామ = శ్రేష్ఠురాలు; కైన్ = చేతిని; దండగొని = అసరాతీసుకొని; రత్న = మణుల; నివహ = సమూహముల; సమంచిత = చక్కగా అలంకరించిన; కాంచన = బంగారు; కర్ణపత్ర = చెవికమ్మల; మయూఖంబులు = కాంతులు; గండభాగంబులన్ = చెక్కిళ్ళపై; నర్తనంబులు = నాట్యములు; సలుపన్ = చేయుచుండగా; అరవింద = పద్మములయొక్క; పరిమళ = సువాసనలందలి; కుతూహల = కౌతుకముచేత; అవతీర్ణ = వాలిన; మత్త = మదించిన; మధుకరంబులన్ = తుమ్మెదల; మాడ్కిన్ = వలె; అరాళంబులు = ఉంగరాలు తిరిగినవి; ఐన = అయిన; కుంతల = తలవెంట్రుకల; జాలంబులు = సమూహములు; ముఖ = ముఖము అను; మండలంబునన్ = బింబమునందు; క్రందుకొనన్ = కమ్ముకొనగా; సుందర = అందమైన; మందహాస = చిరునవ్వుల; రోచులు = కాంతులు; దిశలు = నలుదిక్కుల; అందున్ = అందు; బాల = లేత; చంద్రికా = వెన్నెలల; సౌందర్యంబున్ = అందమును; ఆవహింపన్ = కలుగజేయగా; అధర = కిందపెదవి అనెడి; బింబఫల = దొండపండు వంటి; అరుణ = ఎఱ్ఱనైన; మరీచి = కిరణ, కాంతి; మాలికలు = సమూహములు; రదన = పండ్లు అనెడి; కుంద = మల్లె; కుట్మంబుల్ = మొగ్గల; కున్ = కు; అనురాగంబున్ = అనురక్తి, ఎఱ్ఱదనము; సంపాదింపన్ = కలుగజేయగా; మనోజాత = మన్మథుని; కేతన = జండాను; సన్నింభంబు = సరిపోలునట్టిది; ఐన = అయిన; పయ్యెద = పైట; కొంగు = అంచు; తూగన్ = వేలాడుచుండగా; సువర్ణ = బంగారు; మేఖలా = మొలనూలు యందు; ఘటిత = కూర్చబడిన; మణి = మణుల; కిరణ = కాంతుల; పటలంబులు = సమూహములు; అకాల = కాలము కాని కాలములోని; శక్రచాప = ఇంద్రధనుస్సు; జనకంబులు = పుట్టించునవి; ఐ = అయ్యి; మెఱయన్ = ప్రకాశించుచుండగా; చెఱకువిలుతుండు = మన్మథుడు {చెఱకు విలుతుడు - చెరకుగడ ధనుస్సుగా కలవాడు, మన్మథుడు}; ఒరన్ = ఒరనుండి; పెఱకి = దూసి; వాడి = పదును; ఇడి =ఉంచి; జళిపించినన్ = చలింపజేయగా; ధగద్ధగ = ధగద్ధగమనెడి మెరుపులు; ఆయమానంబులు = కలుగునవి; అగు = ఐన; బాణంబులన్ = బాణముల; పగిదిన్ = వలె; సు = మిక్కిలి; రుచిర = కాంతివంతమైన; విలోకన = చూపుల; నికరంబులున్ = సమూహములు; రాజ = రాజుల; వీరుల = శూరుల; హృదయంబులున్ = మనస్సులను; భేదింపన్ = బద్దలుకొడుతుండగా; శింజాన = శింజా అని (శింజ - అందెలధ్వని అందలి ధన్వన్యనుకరణ); మంజు = మనోజ్ఞములైన; మంజీర = కాలిఅందెల; నినదంబులు = శబ్దములు; చెవులన్ = చెవులకు; పండువులు = వేడుకలు; చేయన్ = కలిగించుచుండగా; పాదసంచారంబున = కాలినడకతో; హరి = కృష్ణుడు; రాక = వచ్చుటకు; ఎదురుచూచుచు = ఎదురుచూస్తు; వీర = వీరులను; మోహిని = మోహింపజేయునామె; ఐ = అయ్యి; చనుదెంచుచున్న = వస్తున్న; సమయంబునన్ = సమయమునందు.
భావము:- ఇలా రుక్మిణీదేవి ఉమామహేశ్వరుల గుడినుంచి బయటకు వస్తోంది. అప్పుడు ఆమె తొలకరిమేఘాల్లోంచి బయటకు వచ్చి మెరసే మేఘంలా, లేడి చిహ్నమున్న చంద్రమండలంలోంచి బయటకు వచ్చిన లేడిలా ఉంది. బ్రహ్మదేవుడనే దర్శకుడు ఎత్తిన నాటకాల తెర మరుగునుంచి బయటకు వచ్చి వేషం ధరించిన మోహినీదేవతలా ఉంది. సముద్రమథన సమయంలో దేవదానవులు చేతులు కలిపి వాసుకి అనే కవ్వం తాడు కట్టిన మందర పర్వతమనే కవ్వం చిలుకుతుండగా పాలసముద్రం లోంచి వెలువడ్డ లక్మీదేవి లాంటి వైభవంతో, మానస సరోవరంలోని బంగారు కమలాల సమూహంలో విహరిస్తున్న కలహంసలా మందగమనంతో వస్తోంది. బంగారు జంట కలశాల్లాంటి స్తనద్వయం బరువుకి నడుము ఊగుతూంది. రత్నాల ఉంగరాలు అలంకరించిన చెయ్యి ఒక చెలికత్తె భుజం మీద వేసింది. రత్నాల బంగారు కర్ణాభరణాల కాంతులు చెక్కిళ్ళపై పరచు కుంటున్నాయి. పద్మాల సువాసనలకి మత్తెక్కిన తుమ్మెదల్లా ముంగురులు మోముపై కదుల్తున్నాయి. అందమైన చిరునవ్వుల కాంతులు నల్దిక్కుల లేతవెన్నెలలా ప్రకాశిస్తున్నాయి. దొండపండు లాంటి పెదవి కాంతుల వల్ల తెల్లని మల్లెమొగ్గల్లాంటి దంతాలు ఎఱ్ఱబారాయి. మన్మథుని జండాలా పైటకొంగు ఊగుతుంది. బంగారపు వడ్డాణం లోని రత్నాల కాంతులు అకాల ఇంద్రధనుస్సు మెరుపులు పుట్టిస్తున్నాయి మన్మథుడి ఒరలోంచి దూసిన బాణముల మెరపులలా ఆమె మనోహరమైన చూపులు రాకుమారుల మనస్సులను ఛేదిస్తున్నాయి. మోగుతున్న కాలిగజ్జెల మనోజ్ఞమైన గలగలలు చెవులకు పండుగ చేస్తున్నాయి. అలా కృష్ణుడిరాక కోసం ఎదురు చూస్తూ వీరమోహినిలా రుక్మిణీదేవి వస్తోంది. అప్పుడు.
తెభా-10.1-1748-మ.
అళినీలాలకఁ బూర్ణచంద్రముఖి, నేణాక్షిం, బ్రవాళాధరం,
గలకంఠిన్, నవపల్లవాంఘ్రియుగళన్, గంధేభకుంభస్తనిం,
బులినశ్రోణి నిభేంద్రయాన, నరుణాంభోజాతహస్తన్, మహో
త్పల గంధిన్, మృగరాజమధ్యఁ గని విభ్రాంతాత్ములై రందఱున్.
టీక:- అళి = తుమ్మెదలవలె; నీల = నల్లని; అలక = ముంగురులు కలామెను; పూర్ణ = నిండు; చంద్ర = చంద్రుని వంటి; ముఖిన్ = ముఖము కలామెను; ఏణా = లేడివంటి; ఆక్షిన్ = కన్నులు కలామెను; ప్రవాళ = పగడమువంటి; అధరన్ = కిందిపెదవి కలామెను; కల = కోకిల వంటి; కంఠిన్ = కంఠస్వరము కలామెను; నవ = లేత; పల్లవ = చిగురు వంటి; అంఘ్రి = పాదముల; యుగళన్ = జంట కలామెను; గంధ = మద; ఇభ = గజము యొక్క; కుంభ = కుంభస్థలముల వంటి; స్తనిన్ = కుచములు కలామెను; పులిన = ఇసుక తిన్నెల వంటి; శ్రోణిన్ = పిరుదులు కలామెను; ఇభ = ఏనుగు; ఇంద్ర = శ్రేష్ఠము వంటి; యానన్ = నడక కలామెను; అరుణ = ఎఱ్ఱ; అంభోజాత = కమలముల వంటి; హస్తన్ = చేతులు కలామెను; మహా = గొప్ప; ఉత్పల = కలువల వంటి; గంధిన్ = సువాసన కలామెను; మృగరాజ = సింహము వంటి {మృగరాజు - మృగములలో రాజు, సింహము}; మధ్యన్ = నడుము కలామెను; కని = చూసి; విభ్రాంత = మిక్కిలి చలించిన; ఆత్ములు = మనసు కలవారు; ఐరి = అయిరి; అందఱున్ = ఎల్లరు.
భావము:- తుమ్మెదల వంటి నల్లని ముంగురులు, పూర్ణ చంద్రుడు వంటి గుండ్రటి ముఖము, లేడి కన్నులు, పగడాల లాంటి పెదవులు, కోకిల కంఠధ్వని, కొంజిగురుల వంటి పాదములు, మదగజాల కుంభస్థలాల లాంటి స్తనాలు, ఇసుక తిన్నెల లాంటి పిరుదులు, దిగ్గజాల నడక లాంటి నడక, క్రెందామరల లాంటి అరచేతులు, గొప్ప కలువల సువాసనలు, సింహం నడుము కల ఆ రుక్మిణిని చూసి అందరు విభ్రాంతి చెందారు.
తెభా-10.1-1749-వ.
మఱియు న య్యింతి దరహాస లజ్జావనోకంబులం జిత్తంబు లేమఱి ధైర్యంబులు దిగనాడి, గాంభీర్యంబులు విడిచి, గౌరవంబులు మఱచి, చేష్టలు మాని, యెఱుక లుడిగి, యాయుధంబులు దిగవైచి, గజ తురగ రథారోహణంబులు చేయనేరక, రాజులెల్ల నేలకు వ్రాలి; రా యేణీలోచన తన వామకర నఖంబుల నలకంబులు దలఁగం ద్రోయుచు నుత్తరీయంబు చక్కనొత్తుచుఁ గడకంటి చూపులం గ్రమంబున నా రాజలోకంబు నాలోకించుచు.
టీక:- మఱియున్ = అంతేకాకుండా; ఆ = ఆ యొక్క; ఇంతి = పడతి, స్త్రీ; దరహాస = చిరునవ్వులతో; లజ్జా = సిగ్గుతో కూడిన; అవలోకనంబులన్ = చూపులచేత; చిత్తంబులు = మనస్సులు; ఏమఱి = పరాకుపడి; ధైర్యంబులు = తాలుములు; దిగనాడి = విడిచి; గాంభీర్యంబులు = పెద్దరికములు; విడిచి = వదలి; గౌరవంబులు = గొప్పతనములు; మఱచి = మరిచిపోయి; చేష్టలు = అవయవముల కదలికలు; మాని = లేనివారై; ఎఱుకలు = తెలివిడి; ఉడిగి = నశించి; ఆయుధంబులున్ = ఆయుధములను; దిగవైచి = జారవిడిచి; గజ = ఏనుగులు; తురగ = గుఱ్ఱములు; రథా = రథములు; ఆరోహణంబులు = ఎక్కుటలు; చేయనేరక = చేయలేక; రాజులు = రాజులు; ఎల్లన్ = అందరు; నేల = భూమి; కున్ = మీదకి; వ్రాలిరి = ఒరగిరి; ఆ = ఆ యొక్క; ఏణీలోచన = సుందరి {ఏణీలోచన - లేడివంటి కన్నులు కలామె, స్త్రీ}; తన = ఆమె యొక్క; వామ = ఎడమ; కర = చేతి; నఖరంబులన్ = గోళ్ళతో; అలకంబులన్ = ముంగురులను; తలంగద్రోయుచున్ = ఎగదోసికొనుచు; ఉత్తరీయంబున్ = పైబట్ట, పైటను; చక్కన్ = చక్కగా; ఒత్తుచున్ = సవరించుకొనుచు; కడకంటి = కడకన్నుల; చూపులన్ = చూపులచేత; క్రమంబునన్ = క్రమముగా; ఆ = ఆ యొక్క; రాజ = రాజుల; లోకంబున్ = సమూహమును; ఆలోకించుచు = చూస్తు.
భావము:- అంతేకాదు. అలా గౌరీపూజ పూజచేసి దేవాలయం బయటకు వచ్చిన రుక్మిణీవనిత సౌందర్యానికి విభ్రాంతులైన అక్కడి రాజులందరు ఆమె చిరునవ్వులకి, సిగ్గులతో కూడిన ఓరచూపులకి మనసులు కరిగిపోయి, ధైర్యాలు వదిలారు; గాంభీర్యాలు విడిచిపెట్టి. గౌరవమర్యాదలు మరిచారు; చేష్టలుదక్కి మైమరచారు; ఆయుధాలు జారవిడిచారు; ఏనుగులు గుఱ్ఱాలు రథాలు ఎక్కలేక నేలకు వాలారు; ఆ లేడి కన్నుల చిన్నదేమో తన ఎడంచేతి గోరుతో ముంగురులు సరిచేసుకుంటోంది; పైట సర్దుకుంటోంది; కడగంటి చూపులతో ఆ రాజ సమూహాన్ని పరిశీలిస్తోంది.