పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ప్రథమాశ్వాసము)/దేవకి కృష్ణుని కనుట
తెభా-10.1-105-క.
పంకజముఖి నీ ళ్ళాడఁను
సంకటపడ ఖలులమానసంబుల నెల్లన్
సంకటము దోఁచె; మెల్లన
సంకటములు లేమి తోఁచె సత్పురుషులకున్.
టీక:- పంకజముఖి = సౌందర్యవతి; నీళ్ళాడను = ప్రసవించుటకు; సంకటబడన్ = నెప్పులు పడుతుండగా; ఖలుల = దుష్టుల; మానసంబులు = మనసులు; ఎల్లన్ = సమస్తమును; సంకటము = కీడులు; తోచెన్ = కనబడెను; మెల్లనన్ = శాంతిగా; సంకటములు = బాధలు; లేమి = లేకపోవుటలు; తోచెన్ = కనబడెను; సత్పురుషుల్ = సజ్జనుల; కున్ = కు.
భావము:- పద్మం వంటి ముఖం గల దేవకి కృష్ణుని కనుటకు ప్రసవవేదనలు పడుతుంటే దుష్టుల మనస్సులలో ఏదో తెలియని ఆవేదన కలిగింది. మంచివారికి కష్టాలు నెమ్మదిగా తొలగిపోతున్న సూచనలు కనిపించాయి.
తెభా-10.1-106-సీ.
స్వచ్ఛంబులై పొంగె జలరాసు లేడును-
గలఘోషణముల మేఘంబు లుఱిమె;
గ్రహతారకలతోడ గగనంబు రాజిల్లె-
దిక్కులు మిక్కిలి తెలివిఁ దాల్చెఁ;
గమ్మని చల్లని గాలి మెల్లన వీఁచె-
హోమానలంబు చెన్నొంది వెలిఁగెఁ;
గొలఁకులు కమలాళికులములై సిరి నొప్పెఁ-
బ్రవిమలతోయలై పాఱె నదులు;
తెభా-10.1-106.1-తే.
వర పుర గ్రామ ఘోష యై వసుధ యొప్పె;
విహగ రుత పుష్ప ఫలముల వెలసె వనము;
లలరుసోనలు గురిసి ర య్యమరవరులు;
దేవదేవుని దేవకీదేవి గనఁగ.
టీక:- స్వచ్ఛంబులు = నిర్మలములు; ఐ = అయ్యి; పొంగె = పోటెత్తినవి; జలరాసులేడును = సప్తసముద్రములు {సప్తసముద్రములు - 1లవణ 2ఇక్షు 3సురా 4సర్పి 5దథి 6క్షీర 7జల సముద్రములు ఏడు}; కల = అవ్యక్తమథురమైన; ఘోషణముల = మేఘధ్వనులతో; మేఘంబులున్ = మేఘములు; ఉఱిమెన్ = ఉఱిమినవి; గ్రహ = బుధాది గ్రహములతోటి; తారకల = అశ్వినాది చుక్కల; తోడన్ = తోటి; గగనంబున్ = ఆకాశము; రాజిల్లెన్ = ప్రకాశించెను; దిక్కులు = అష్టదిక్కులు; మిక్కిలి = అధికముగా; తెలివిన్ = తేటదనములను; తాల్చెన్ = ధరించెను; కమ్మని = సువాసనలు కల; చల్లని = చల్లగానున్న; గాలి = వాయువులు; మెల్లనన్ = మెత్తగా; వీచెన్ = వీచినవి; హోమానలంబున్ = హోమాగ్ని; చెన్నొంది = కాంతివంతమై; వెలిగెన్ = ప్రకాశించెను; కొలకులు = సరోవరములు; కమల = పద్మముల; అళి = తుమ్మెదల; కులములు = సమూహములుకలవి; ఐ = అయ్యి; సిరిన్ = కాంతిచేత; ఒప్పెన్ = చక్కగానుండెను; ప్ర = మిక్కిలి; విమల = నిర్మలములైన; తోయంబులు = నీరు కలవి; ఐ = అయ్యి; పాఱెన్ = ప్రవహించెను; నదులు = ఏరులు.
వర = శ్రేష్ఠములైన; పుర = పట్టణములు; గ్రామ = గ్రామములు; ఘోషన్ = గొల్లపల్లెలుగలది; ఐ = అయ్యి; వసుధ = భూమండలము; ఒప్పెన్ = అందగించెను; విహగ = పక్షుల; రుత = కూతలతో; పుష్ప = పూలతో; ఫలముల = పండ్లతో; వెలసెను = విలసిల్లెను; వనములున్ = తోటలు; అలరు = పూల; సోనలు = జల్లులు; కురిసిరి = వర్షించిరి; ఆ = ఆ; అమర = దేవతా; వరులు = శ్రేష్ఠులు; దేవదేవుని = విష్ణుమూర్తిని; దేవకీ = దేవకి అనెడి {దేవదేవుడు - బ్రహ్మేంద్రాది దేవతలందరకు దేవుడైనవాడు, విష్ణువు}; దేవి = ఉత్తమురాలు; కనగ = ప్రసవించునప్పుడు.
భావము:- దేవకీదేవి శ్రీకృష్ణభగవానుని ప్రసవిస్తున్నట్టి ఆ సమయంలో ఏడు సముద్రాలు ఉప్పొంగాయి. మేఘాలు ఆనందంతో ఉరుముల చాటింపు వేసాయి. ఆకాశం గ్రహాలతో తారకలతో ప్రకాశించింది. దిక్కులన్ని దివ్యకాంతులతో నిండిపోయాయి. చల్లగాలి కమ్మని వాసనలతో మెల్లగా వీచింది. హోమగుండాలలోని అగ్ని జాజ్వల్యమానంగా వెలిగింది. తుమ్మెదలతో కూడిన పద్మాల గుంపులతో సరోవరాలు కళకళ లాడాయి. నదులు నిర్మలమైన నీటితో ప్రవహించాయి. శ్రేష్ఠమైన నగరాలు, గ్రామాలు, గొల్లపల్లెలుతో భూదేవి వెలిగి పోయింది. పక్షుల కిలకిలారావాలతో, పూలతో పండ్లతో ఉద్యానవనాలు, అరణ్యాలు విలసిల్లాయి. దేవతలు పుష్పవర్షాలు కురిపించారు.
తెభా-10.1-107-క.
పాడిరి గంధర్వోత్తము;
లాడిరి రంభాది కాంత; లానందమునన్
గూడిరి సిద్ధులు; భయముల
వీడిరి చారణులు; మొరసె వేల్పుల భేరుల్.
టీక:- పాడిరి = గానములు చేసిరి; గంధర్వ = గంధర్వులలో {గంధర్వోత్తములు - చిత్రసేనాదులు}; ఉత్తములు = శ్రేష్ఠులు; ఆడిరి = నాట్యము లాడిరి; రంభాదికాంతలు = అప్సరసలు {రంభాదికాంతలు - అప్సరసలు (రంభ ఊర్వశి తిలోత్తమ అలంబుస మున్నగువారు )}; ఆనందమునన్ = ఆనందముతో; కూడిరి = చేరి ఆనందించిరి; సిద్ధులు = సిద్ధులు {సిద్ధులు - విశ్వావసువు పరావసువు మొదలైనవారు}; భయములన్ = బెదురుటను; వీడిరి = వదలివేసిరి; చారణులు = దేవయోని విశేషము {చారణులు – దేవగాయకజాతి వారు, వ్యు. కీర్తిని నలుదిశల వ్యాపింపజేయువారు}; మొరసెన్ = మోగినవి; వేల్పుల = దేవతల యొక్క; భేరుల్ = నగారాలు, పెద్దడోళ్ళు.
భావము:- శ్రేష్ఠులైన గంధర్వులు (నారద, చిత్రసేనాదులు) దివ్యగానాలు చేసారు; రంభ మొదలైన అప్సరసలు నృత్యాలు చేసారు; సిద్ధులు అనే దేవతలు ఆనందంతో గుంపులు గుంపులుగా చేరారు; చారణులు అనే దేవతలకు భయం తీరి ఆనందించారు; దేవతలు ఉత్సవంగా భేరీలు మోగించారు;
తెభా-10.1-108-వ.
అ య్యవసరంబున.
టీక:- ఆ = ఆ; అవసరంబునన్ = సమయమునందు.
భావము:- అలాంటి సమయంలో:
తెభా-10.1-109-క.
సుతుఁ గనె దేవకి నడురే
యతి శుభగతిఁ దారలును గ్రహంబులు నుండన్
దితిసుతనిరాకరిష్ణున్
శ్రితవదనాలంకరిష్ణు జిష్ణున్ విష్ణున్.
టీక:- సుతున్ = పుత్రుని; కనెన్ = ప్రసవించెను; దేవకి = దేవకీదేవి; నడురేయి = అర్థరాత్రి; అతి = మిక్కిలి; శుభ = శుభ ఫలితముల నిచ్చెడి; గతిన్ = విధముగ; తారలును = నక్షత్రములు; గ్రహంబులున్ = గ్రహములు; ఉండన్ = ఉండగా; దితిసుతనిరాకరిష్ణున్ = శ్రీకృష్ణుని {దితి సుత నిరాకరిష్ణుడు - దితియొక్క పుత్రులైన రాక్షసులను తిరస్కరించువాడు, విష్ణువు}; శ్రితవదనాలంకరిష్ణు = శ్రీకృష్ణుని {శ్రిత వదనాలంకరిష్ణుడు - శ్రిత (ఆశ్రయిచినవారి) వదన (మోములను) అలంకరిష్ణుడు (వికాసవంతము చేయు శీలముగల వాడు, ఆనందింపజేయు శీలముగల వాడు), విష్ణువు}; జిష్ణున్ = శ్రీకృష్ణుని {జిష్ణుడు - జయశీలుడు, విష్ణువు}; విష్ణున్ = శ్రీకృష్ణుని {విష్ణుడు - విశ్వమునకు వెలుపల లోపల వ్యాపించి యుండువాడు, హరి}.
భావము:- దేవకీదేవి అర్థరాత్రి వేళ నక్షత్రాలు గ్రహాలు అత్యంత శుభస్థానాలలో ఉండగా, రాక్షసులను శిక్షించేవాడు; ఆశ్రయించినవారి ముఖాలలో ఆనందం నింపేవాడు; జయశీలము గలవాడు; విశ్వం అంతా వ్యాపించి ఉండువాడు అయిన శ్రీమహావిష్ణువును ప్రసవించింది.
తెభా-10.1-110-క.
వెన్నుని నతిప్రసన్నునిఁ
గ్రన్నన గని మెఱుఁగుఁబోఁడి గడు నొప్పారెం
బున్నమనాఁడు కళానిధిఁ
గన్న మహేంద్రాశ చెలువు గలిగి నరేంద్రా!
టీక:- వెన్నుని = విష్ణుమూర్తిని; అతి = మిక్కిలి; ప్రసన్నునిన్ = అనుగ్రహము కలవానిని; క్రన్ననన్ = గబుక్కున; కని = చూసి; మెఱుగుబోడి = సుందరి {మెఱుగు బోడి - మెఱుగు (కాంతివంత మైన) పోడి (పడతి), అందగత్తె}; కడున్ = మిక్కిలి; ఒప్పారెన్ = అందగించెను; పున్నమ = పౌర్ణమి; నాడు = దినమున; కళానిధిన్ = పూర్ణ చంద్రుని {కళానిధి - కళలు సమృద్ధిగా కలవాడు, చంద్రుడు}; కన్న = ప్రసవించెడి; మహేంద్రాశ = తూర్పుదిక్కు {మహేంద్రాశ - మహేంద్రుని యొక్క ఆశ (దిక్కు), తూర్పు}; చెలువు = అందము; కలిగి = ఉండి; నరేంద్రా = రాజా {నరేంద్రుడు - నరులకు ప్రభువు, రాజు}.
భావము:- ఓ పరీక్షిన్నరేంద్రా! శ్రీ మన్నారాయణుని ప్రసవించి దేవకి మెరుపు తీగలా మెరిసి పోతూ మిక్కిలి అందంగా ఉన్నది; ఆ సమయంలో, దేవకి నిండు పౌర్ణమినాటి పదహారు కళలతో నిండిన చంద్రుని కన్న తూర్పు దిక్కు అంత అందంగా ఉంది.
తెభా-10.1-111-వ.
అప్పుడు.
టీక:- అప్పుడు = ఆ సమయమునందు.
భావము:- అప్పుడు.
తెభా-10.1-112-సీ.
జలధరదేహు నాజానుచతుర్బాహు-
సరసీరుహాక్షు విశాలవక్షుఁ
జారు గదా శంఖ చక్ర పద్మ విలాసుఁ-
గంఠకౌస్తుభమణికాంతి భాసుఁ
గమనీయ కటిసూత్ర కంకణ కేయూరు-
శ్రీవత్సలాంఛనాంచిత విహారు
నురుకుండలప్రభాయుత కుంతలలలాటు-
వైడూర్యమణిగణ వరకిరీటు
తెభా-10.1-112.1-తే.
బాలుఁ బూర్ణేందురుచిజాలు భక్తలోక
పాలు సుగుణాలవాలుఁ గృపావిశాలుఁ
జూచి తిలకించి పులకించి చోద్య మంది
యుబ్బి చెలరేఁగి వసుదేవుఁ డుత్సహించె.
టీక:- జలధర = మేఘములవంటి {జరధరము - నీటిని ధరించునది, మేఘము}; దేహున్ = శరీరపురంగు కలవానిని; ఆజాను = మోకళ్ళదాకా (పొడవుగా) ఉండెడి; చతుర్ = నాలుగు (4); బాహున్ = చేతులు కలవానిని; సరసీరుహ = పద్మములవంటి; అక్షున్ = కన్నుల కలవానిని; విశాల = మిక్కిలి వైశాల్యము కల; వక్షున్ = వక్షస్థలము కలవానిని; చారు = అందమైన; గద = గద (కౌమోదకి); శంఖ = శంఖం (పాంచజన్యుము); చక్ర = చక్రము (సుదర్శనము); పద్మ = తామర పుష్పములతో; విలాసున్ = విలసిల్లువానిని; కంఠ = కంఠమునందు; కౌస్తుభమణి = కౌస్తుభము అనెడి రత్నం; కాంతి = వెలుగులుతో; భాసున్ = ప్రకాశించువానిని; కమనీయ = చూడచక్కని; కటి = మొల; సూత్ర = నూలు; కంకణ = కంకణములు; కేయూరున్ = దండకడియాలు గలవానిని; శ్రీవత్స = శ్రీవత్సము అనెడి; లాంఛన = గురుతు, పుట్టుమచ్చ; అంచిత = మనోహరమైన; విహారున్ = క్రీడించువానిని; ఉరు = అధికమైన; కుండల = చెవికుండలముల; ప్రభా = కాంతులతో; యుత = కూడిన; కుంతల = ముంగురులుగల; లలాటున్ = నుదురు కలవానిని; వైడూర్య = వైడూర్యము మున్నగు; మణి = రత్నములు; గణ = అనేకములతో; నర = శ్రేష్ఠమైన; కిరీటున్ = కిరీటము గలవానిని.
బాలున్ = చిన్నపిల్లవానిని; పూర్ణ = నిండు; ఇందు = జాబిల్లి; రుచి = మెరుపులు; చాలు = చాలాకలవానిని; భక్త = భక్తులు; లోక = అందరను; పాలున్ = కాపాడువానిని; సుగుణ = మంచిగుణములకు {సుగుణములు - శమము దమము శాంతము సర్వజ్ఞత్వము మున్నగు మంచిగుణములు}; అలవాలము = ఉనికిపట్టైనవానిని; చూచి = కనుగొని; తిలకించి = చూసి; పులకించి = సంతోషించి; చోద్యమంది = అబ్బురపడి; ఉబ్బి = ఉప్పొంగి; చెలరేగి = విజృంభించి; వసుదేవుడు = వసుదేవుడు; ఉత్సహించెన్ = ఉత్సాహముచెందెను.
భావము:- ఆ బాలుడు దివ్యరూపంతో వసుదేవునికి దర్శనమిచ్చాడు. అతడు నీలమేఘ వర్ణ దేహం కలిగి ఉన్నాడు; (మోకాళ్ళ వరకు) పొడవైన నాలుగు చేతులలో గద శంఖం చక్రం పద్మం వెలుగొందుతున్నాయి; తామరరేకుల వంటి కళ్ళు, విశాలమైన వక్షం ఉన్నాయి; కంఠంలో కౌస్తుభమణి కాంతులు వెలుగుతున్నాయి; అందమైన మొలతాడు, కంకణాలు, భుజకీర్తులు ధరించి ఉన్నాడు; శ్రీవత్సము అనే పుట్టుమచ్చ వక్షం మీద మెరుస్తున్నది; చెవికుండలాల కాంతితో ముంగురులు వెలిగిపోతున్నాయి; వైడూర్య మణులు పొదగిన కిరీటం ధరించి ఉన్నాడు; పూర్ణచంద్రుని కాంతులీనుతున్నాడు.; అతడు భక్తులందరిని రక్షించే వాడు; సృష్టిలోని సగుణాల పోగు; అతి విశాలమైన కరుణ కలవాడు; వసుదేవుడు ఆ హరిని కనుగొని చూసి పులకించి, ఆశ్చర్యంతో మైమరచి ఉప్పొంగి, ఉబ్బితబ్బిబయ్యాడు.
తెభా-10.1-113-క.
స్నానముచేయఁగ రామిని
నానందరసాబ్ధిమగ్నుఁడై విప్రులకున్
ధేనువులం బదివేలను
మానసమున ధారవోసె మఱి యిచ్చుటకున్.
టీక:- స్నానము = స్నానము, నీళ్ళుపోసుకొనుట; చేయగరామిని = చేయలేకపోవుటచేత; ఆనంద = ఆనందమనెడి; రస = రసమునందు; మగ్నుడు = మునిగినవాడు; ఐ = అయ్యి; విప్రుల్ = బ్రాహ్మణుల; కున్ = కు; ధేనువులన్ = గోవులను; పదివేలను = పదివేలింటిని (10,000); మానసమునన్ = మనసునందు; ధారపోసెన్ = ధారాదత్తముచేసెను; మఱి = మరి; ఇచ్చుట = దానముచేయుట; కున్ = కు.
భావము:- స్నానం చేయడం వీలుకాకపోవుట చేత ఆనంద రసమనే సముద్రంలో మునిగి తేలుతున్న వసుదేవుడు బ్రాహ్మణులకు "పదివేల ఆవులు దానం చేస్తున్నాను"అని మానసికంగా ధారపోసాడు.
తెభా-10.1-114-వ.
మఱియు వసుదేవుండు.
టీక:- మఱియున్ = ఇంకను; వసుదేవుండు = వసుదేవుడు.
భావము:- ఇంకా వసుదేవుడు.
తెభా-10.1-115-క.
"ఈ పురిటియింటి కుద్య
ద్దీపంబును బోలి చాల దీపించె నిజం
బీ పాపఁడు నలు మొగముల
యా పాపని గనిన మేటి యగు"నని భక్తిన్.
టీక:- ఈ = ఇక్కడి; పురిటి = ప్రసవ; ఇంటి = గృహమున; కున్ = కు; ఉద్యత్ = మిక్కిలి ప్రకాశించెడి; దీపంబున్ = దీపమును; పోలి = వలె; చాల = అధికముగ; దీపించెన్ = ప్రకాశించెను; నిజంబున్ = తథ్యముగా; ఈ = ఈ; పాపడు = శిశువు; నలు = నాలుగు (4); మొగముల = ముఖములు కలిగిన; ఆ = ఆ; పాపనిన్ = పుత్రుడైన బ్రహ్మదేవుని; కనిన = పుట్టించిన; మేటి = గొప్పవాడు; అగును = అయ్యే ఉండును; అని = అని; భక్తిన్ = భక్తితో.
భావము:- ఇంకా వసుదేవుడు “పురిటింటికి దీపంలా వెలుగొందుచున్న ఈ పాపడు నిజానికి చతుర్ముఖ బ్రహ్మని కన్న మహానుభావుడు అయిన విష్ణుమూర్తే.” అని అనుకొన్నాడు.