పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ప్రథమాశ్వాసము)/చల్దులు గుడుచుట
తెభా-10.1-455-వ.
అంత నొక్కనాఁడు రామకృష్ణులు కాంతారంబున బంతిచల్దులు గుడువ నుద్యోగించి ప్రొద్దున లేచి, గ్రద్దనం దమ యింటి లేఁగకదుపులం గదలించి, సురంగంబులగు శృంగంబులు పూరించిన విని, మేలుకని, సంరంభంబున గోపడింభకులు చలిది కావడులు మూఁపున వహించి, సజ్జంబులగు కజ్జంబులు గట్టుకొని పదత్రాణ వేత్రదండంధరులయి, లెక్కకు వెక్కసంబైన తమతమ క్రేపుకదుపులం జప్పుడించి రొప్పుకొనుచు, గాననంబు జొచ్చి, కాంచనమణి పుంజగుంజాది భూషణ భూషితులయ్యును, ఫల కుసుమ కోరక పల్లవ వల్లరులు తొడవులుగా నిడుకొని, కొమ్ములి మ్ముగఁ బూరించుచు వేణువు లూఁదుచుఁ, దుమ్మెదలం గూడి పాడుచు, మయూరంబులతోడం గూడి యాడుచుఁ, బికంబులం గలసి కూయుచు, శుకంబులం జేరి రొదలు జేయుచుఁ, బులుగుల నీడలం బాఱుచుఁ, బొదరిండ్లం దూఱుచు సరాళంబులగు వాఁగులు గడచుచు, మరాళంబుల చెంత నడచుచు, బకమ్ములం గని నిలుచుచు, సారసంబులం జోపి యలంచుచు, నదీజలంబులం దోఁగుచుఁ, దీగె యుయ్యెలల నూఁగుచు, బల్లంబులం డాఁగుచు, దూరంబుల కేగుచుఁ, గపుల సంగడిఁ దరువులెక్కుచు ఫలంబులు మెక్కుచు రసంబులకుంజొక్కుచు నింగికి న్నిక్కుచు నీడలు చూచి నవ్వుచుఁ, గయ్యంబులకుం గాలుదువ్వుచు, చెలంగుచు, మెలంగుచు, వ్రాలుచు, సోలుచు బహుప్రకారంబుల శరీర వికారంబులు జేయుచు మఱియును.
టీక:- అంతన్ = అటుపిమ్మట; ఒక్క = ఒకానొక; నాడున్ = దినమున; రామ = బలరాముడు; కృష్ణులున్ = కృష్ణులు; కాంతారంబునన్ = అడవిలో; బంతి = సామూహిక; చల్దులు = చద్దితినుటలు; కుడువన్ = తినవలెనని; ఉద్యోగించి = అనుకొని; ప్రొద్దునన్ = ఉదయమే; లేచి = నిద్రలేచి; క్రద్దనన్ = శ్రీఘ్రముగా; తమ = వారి; ఇంటి = ఇంటికి చెందిన; లేగ = ఆవుదూడల; కదుపులన్ = గుంపులను; కదలించి = వెడలదోలి; సురంగంబులు = మనోహరము లైనవి, సొరంగము వంటివి; అగు = ఐన; శృంగంబులున్ = కొమ్ముబూరాలను; పూరించినన్ = ఊదగా; విని = విని; మేలుకని = నిద్రలు లేచి; సంరంభంబునన్ = సంబరముగా; గోప = యాదవుల; డింభకులు = పిల్లలు; చలిది = చద్ది; కావిడులున్ = కావిళ్ళను {కావిడి - రెండు కొసలలోను వస్తువు లుంచుకొనెడి చిక్కములు కల భుజమున మోపుకొన వీలగు అడ్డకఱ్ఱ ఉండే పరికరము}; మూపునన = భుజము లందు; వహించి = ధరించి; సజ్జంబులు = మంచి రుచి గలవి; అగు = ఐన; కజ్జంబులు = భక్ష్యములను; కట్టుకొని = కట్టలు కట్టుకొని; పదత్రాణ = చెప్పులు; వేత్రదండ = బెత్తములు; ధరులు = ధరించినవారు; అయి = ఐ; లెక్క = లెక్కపెట్టుట; కున్ = కు; వెక్కసంబు = వీలుకానివి; ఐన = అయిన; తమతమ = వారివారి; క్రేపు = ఆవుదూడల; కదుపులన్ = గుంపులను; చప్పుడించి = అరచుచు; రొప్పుకొనుచు = తోలుకొనుచు; కాననంబున్ = అడవిని; చొచ్చి = చేరి; కాంచన = బంగారు; మణి = రత్నాల; పుంజ = సమూహముల; గుంజ = గురువింద; ఆది = మున్నగువాని; భూషణ = ఆభరణములచే; భూషితులు = అలంకరింపబడినవారు; అయ్యును = అయినప్పటికిని; ఫల = పళ్ళు; కుసుమ = పూలు; కోరక = మొగ్గలు; పల్లవ = చిగుళ్ళు; వల్లరులు = గుత్తులను; తొడవులు = అలంకారములు; కాన్ = అగునట్లు; ఇడుకొని = పెట్టుకొని; కొమ్ములు = కొమ్ముబూరాలను; ఇమ్ముగా = గట్టిగా; పూరించుచున్ = ఊదుతూ; వేణువులున్ = పిల్లనగ్రోవులను; ఊదుచున్ = ఊదుతూ; తుమ్మెదలన్ = తుమ్మెదలతో; కూడి = పాటు; పాడుచున్ = పాడుతు; మయూరంబుల్ = నెమళ్ళ; తోడన్ = తోటి; కూడి = కలిసి; ఆడుచున్ = నాట్యములాడుతూ; పికంబులన్ = కోయలలతో; కలసి = కూడి; కూయుచు = కూయచు; శుకంబులన్ = చిలుకలతో; చేరి = పాటు; రొదలుజేయుచు = అరచుచు; పులుగుల = (ఎగురుతున్న) పక్షుల; నీడలన్ = నీడలతోపాటు; పాఱుచున్ = పరుగెడుతు; పొదరిండ్ల = పొదరిళ్ళలో; దూఱుచున్ = చొరబడుతూ; సరాళంబులు = దారాళమైనవి, తిన్ననివి; అగు = ఐన; వాగులున్ = ఏరులను; కడచుచున్ = దాటుతూ; మరాళంబుల = హంసల; చెంతన్ = పక్కలను; నడచుచున్ = నడుస్తూ; బకమ్ములన్ = కొంగలను; కని = చూసి; నిలుచుచున్ = నిలబడుతు; సారసంబులన్ = బెగ్గురుపక్షులను; జోపి = తరమి; అలంచుచు = బెదరించుచు; నదీ = ఏరులలోని; జలంబులన్ = నీటిలో; తోగుచున్ = మునుగుతూ; తీగె = లతల; ఉయ్యెలలన్ = ఉయ్యాల లందు; ఊగుచున్ = ఊగుతూ; పల్లంబులన్ = గోతులలో; డాగుచున్ = దాగికొనుచు; దూరంబులు = ఎక్కువ దూరములు; ఏగుచున్ = వెళ్ళుతు; కపుల = కోతుల; సంగడిన్ = తోపాటు; తరువులు = చెట్లు; ఎక్కుచున్ = ఎక్కుతు; ఫలంబులున్ = పళ్ళు; మెక్కుచు = ఎక్కువగా తినుచు; రసంబులు = రుచుల; కున్ = కు; చొక్కుచున్ = పరవశించిపోతూ; నింగి = ఆకాశమున; కున్ = కు; నిక్కుచు = గెంతుతు; నీడలున్ = నీడలను; చూచి = చూసి; నవ్వుచున్ = నవ్వుతు; కయ్యంబులు = కలహముల; కున్ = కు; కాలుదువ్వుచు = ఉరుకుచు; చెలంగుచున్ = చెలరేగిపోతూ; మెలంగుచున్ = తిరుగుతూ; వ్రాలుచు = వంగుతూ; సోలుచున్ = తూగుతూ; బహు = అనేక; ప్రకారంబులన్ = రీతుల; శరీర = అవయవములు; వికారంబులున్ = తిప్పుటలు; చేయుచున్ = చేస్తూ; మఱియును = అంతేకాకుండా.
భావము:- ఒకరోజు బలరామకృష్ణులు గోపబాలురు అందరూ కలసి వనభోజనాలు చేయాలని సరదాపడ్డారు. ప్రొద్దుటే లేచి గబగబ తమ ఇంటి లేగదూడలను బయటకి తొలుకుని వచ్చారు. అందమైన కొమ్మూబూరలను పూరించి ఊదగానే మిగిలిన గోపకుమారులు అందరూ మేల్కొన్నారు. చల్దిఅన్నం కావడులను భుజాలకు తగిలించుకున్నారు. తల్లులు సిద్ధం చేసి ఉంచిన రకరకాల పిండివంటలు మూటలు కట్టుకున్నారు. కాళ్లకు చెప్పులు చేతికి కఱ్ఱలు ధరించారు. లెక్కపెట్టడానికికూడా కష్టం అనిపించే తమతమ లేగల మందలను “హెహెయ్” అనే కేకలతో తోలుకుంటూ బయలుదేరారు. పరుగులతో ఆయాసపడుతూ అడవిలో ప్రవేశించారు. బంగారు మణిభూషణాలు ధరించి ఉన్నా పూలను చివుళ్ళను చిన్నచిన్న పండ్లను అలంకారాలుగా ధరించారు. కొమ్ముబూరాలు పూరిస్తూ; పిల్లనగ్రోవులు ఊదుతూ; తుమ్మెదల తోపాటు ఝమ్మని పాడుతూ; నెమళ్ళతో సమానంగా నాట్యంచేస్తూ; కోకిలలను మిగిలిన పక్షులను అనుకరిస్తూ; చిలుకల తోపాటు అరుస్తూ కేరింతలు కొట్టారు; పైన పక్షులు ఎగురుతుంటే వాటి నీడల తోపాటు తామూ పరిగెత్తారు; జలజలపారే సెలయేళ్ళను చెంగున దూకారు; హంసలను అనుసరిస్తూ వెళ్ళారు; కొంగల తోపాటు ఒంటికాలిపై నిలపడ్డారు; బెగ్గురు పక్షులను తరమితరిమి కొట్టారు; గోతులలో దాక్కున్నారు; తీగల ఊయలు లూగేరు; దూరాలకు పరుగు పందాలు వేసుకున్నారు; కోతులతో చెట్లు ఎక్కారు; పండ్లుతిని వాటి రసాలకు పరవశించిపోయారు; కుప్పించి దూకి తమ నీడలను చూసి నవ్వుకున్నారు; ఒకరితో ఒకరు పోట్లాడుకున్నారు; అలా కేరింతలు కొడుతూ ఎన్నో రకాల ఆటలు ఆడుకున్నారు.
తెభా-10.1-456-క.
ఒకనొకని చల్దికావిడి
నొకఁ డొకఁ డడకించి దాఁచు; నొకఁ డొకఁ డది వే
ఱొక డొకని మొఱఁగికొని చను
నొక డొకఁ డది దెచ్చి యిచ్చు నుర్వీనాథా!
టీక:- ఒకనొకని = ఒకానొకని యొక్క; చల్ది = చద్ది; కావిడిన్ = కావిడిని; ఒకడొకడు = ఒకానొకడు; అడకించి = వంచించి; దాచున్ = దాచివేయును; ఒకడొకడు = ఒకానొకడు; అది = దానిని; వేఱొకడొకని = మరింకొకని; మొఱఁగికొని = చాటుచేసుకొని; చనున్ = పారిపోవును; ఒకడొకడు = ఒకానొకడు; అది = దానిని; తెచ్చి = తీసుకొనివచ్చి; ఇచ్చున్ = ఇచ్చును; ఉర్వీనాథా = రాజా {ఉర్వీనాథుడు - ఉర్వి (భూమి)కి నాథుడు, రాజు}.
భావము:- ఓరాజా! ఒకతని చల్ది కావిడి మరొకతను అదిలించి లాక్కొని దాచేసాడు. ఇంకొకతను మరొకని అడ్డుపెట్టుకొని తీసుకుపోయాడు. మరింకొకతను ఆ కావిడిని తీసుకొని వచ్చి యిచ్చేసాడు.
అలతిపొలతి పదాలతో కళ్ళకు కట్టినట్టు చెప్పటంలో చెప్పుకొదగ్గ పోతన, తన భాగవతంలో అద్భుతంగా ఆవిష్కరించిన ఘట్టాలలో చల్దులు గుడుచుట ఒకటి. అలా మిక్కిలి ప్రసిద్దమైన యీ పద్యం ఆ ఘట్టంలోది.
తెభా-10.1-457-క.
ఒక్కఁడు ము న్నేమఱి చన
నొక్కఁడు బలుబొబ్బ వెట్టు నులికిపడన్; వే
ఱొక్కఁడు మిట్టి తటాలున
నొక్కని కనుదోయి మూయు నొక్కఁడు నగఁగన్.
టీక:- ఒక్కడు = ఒకానొకడు; మున్ను = ముందుకి; ఏమఱి = పరాకుపడి; చనన్ = పోగా; ఒక్కడున్ = ఒకానొకడు; పలు = పెద్ద; బొబ్బన్ = కేకలు; పెట్టున్ = వేయును; ఉలికిపడన్ = ఉలికిపడునట్లుగా; వేఱొక్కడు = మరింకొకడు; మిట్టి = అతిశయించి; తటాలున = చటుక్కున; ఒక్కని = ఒకానొకని; కను = కళ్ళు; దోయి = రెంటిని (2); మూయున్ = చేతులతో కప్పివేయును; ఒక్కడున్ = ఒకానొకడు; నగగన్ = నవ్వుతుండగా.
భావము:- పరధ్యానంగా ఒక గోపకుమారుడు ముందు నడుస్తుంటే గమనించినవాడు, అత నులిక్కిపడేలా పెనుబొబ్బ పెట్టాడు. ఒక గోపడు మరొకని కళ్ళు వెనకనించి తటాలున మూసాడు. అది చూసి ఇంకొకడు పకపక నవ్వుతున్నాడు.
తెభా-10.1-458-క.
తీపుగల కజ్జ మన్యుఁడు
కోపింపఁగ నొడిసి పుచ్చుకొని త్రోపాడం
బైపడి యది గొని యొక్కఁడు
క్రేపులలో నిట్టునట్టుఁ గికురించు నృపా!
టీక:- తీపు = తియ్యదనము; కల = ఉన్న; కజ్జమున్ = భక్ష్యమును, తీపిపిండివంట {కజ్జికాయలు – తీపితినుబండారము (కొబ్బరి కోరు బెల్లం పాకంలో పట్టించినది లస్కోరా, లౌజు అంటారు. పిండి పూరీలా గుండ్రంగా వత్తి ముందు చేసుకున్న లస్కోరా మధ్యలో పెట్టి సగానికి మడుస్తారు. రెండు పొరలు కలవటానికి అందంగా నొక్కులు నొక్కుతారు. అప్పుడు కాగుతున్న నూనెలో వేయిస్తారు. కొద్దిగా పొంగుతాయి. వాటిని కజ్జికాయలు అంటారు)}; అన్యుడు = ఇంకొకడు; కోపింపన్ = కోపపడునట్లుగా; ఒడిసి = లాగి; పుచ్చుకొని = తీసుకొని; త్రోపాడన్ = తోయగా; పైపడి = మీదపడి; అది = దానిని; కొని = తీసుకొని; ఒక్కడు = ఒకానొకడు; క్రేపుల = ఆవుదూడల; లోన్ = మధ్యలో; ఇట్టునట్టు = ఇటునటు; కికురించున్ = తప్పించుకొంటు తిరుగును; నృపా = రాజా.
భావము:- ఓ పరీక్షిన్మహారాజా! తియ్యటి పిండివంట ఒకడి చేతిలోంచి మరొకడు లాక్కుని పారిపోతున్నాడు. మొదటి వాడు ఉడుక్కున్నాడు. ఇంతలో ఇంకొకడు దానిని లాక్కుని పోయి, దూడల మధ్య అటు యిటు పరిగెడుతు ఏడిపించసాగాడు.
తెభా-10.1-459-క.
వనజాక్షుఁడు ము న్నరిగిన
మునుపడఁగా నతని నేనె ముట్టెద ననుచుం
జని మునుముట్టనివానిన్
మునుముట్టినవాఁడు నవ్వు మొనసి నరేంద్రా!
టీక:- వనజాక్షుడు = కృష్ణుడు; మున్ను = ముందుకు; అరిగినన్ = పోగా; మునుపడన్ = ముందుగా; అతనిన్ = అతనిని; నేనె = నేనే; ముట్టెదన్ = ముట్టుకొనెదను; అనుచున్ = అంటూ; చని = వెళ్ళి; మును = ముందుగా; ముట్టని = ముట్టుకొనని; వానిన్ = అతనిని; మును = ముందుగా; ముట్టిన = ముట్టుకొన్న; వాడు = అతను; నవ్వున్ = ఎగతాళిచేయును; మొనసి = పూని; నరేంద్రా = రాజా {నరేంద్రుడు - నరులకు ఇంద్రుని వంటి వాడు, రాజు}.
భావము:- మహారాజా! కృష్ణుడు ముందు వెళ్తుంటే, ఇద్దరు బాలకులు కృష్ణుణ్ణి “నేనే అంటే నేనే ముందు ముట్టుకుంటాను” అంటూ పరుగు లెత్తారు. ముందు ముట్టుకోగలిగినవాడు ముట్టుకోలేనివాడిని చూసి పకపక నవ్వాడు.
తెభా-10.1-460-వ.
ఇ వ్విధంబున.
టీక:- ఈ = ఈ; విధంబునన్ = విధముగ.
భావము:- ఇలా కృష్ణుని సహచర్యంతో గోపబాలలు. . .
తెభా-10.1-461-ఉ.
ఎన్నఁడునైన యోగివిభు లెవ్వని పాదపరాగ మింతయుం
గన్నులఁ గాన రట్టి హరిఁ గౌఁగిఁటఁ జేర్చుచుఁ జెట్టఁ బట్టుచుం
దన్నుచు గ్రుద్దుచున్ నగుచుఁ దద్దయుఁ బైఁపడి కూడి యాడుచుం
మన్నన జేయు వల్లవకుమారుల భాగ్యము లింత యొప్పునే?
టీక:- ఎన్నడున్ = ఎప్పుడు; ఐనన్ = కూడా; యోగి = ఋషులలో; విభులు = శ్రేష్ఠులు ఐనను; ఎవ్వని = ఎవరి యొక్క; పాద = కాలి; పరాగమున్ = దుమ్మురేణువులు; ఇంతయున్ = కొంచెముకూడ; కన్నులన్ = కళ్ళతో; కానరు = చూడలేరో; అట్టి = అటువంటి; హరిన్ = విష్ణుమూర్తిని; కౌగిటన్ = ఆలింగనము; చేర్చుచున్ = చేసికొనుచు; చెట్టపట్టుచున్ = కలిసి తిరుగుతూ; తన్నుచున్ = సరదాగా తన్నుకొనుచు; గ్రుద్దుచున్ = సరదాగా కొట్టుకొనుచు; నగుచున్ = నవ్వుకొనుచు; తద్దయున్ = అస్తమాను; పైపడుచున్ = మీదపడుతు; కూడి = కలిసి; ఆడుచున్ = ఆడుకొనుచు; మన్ననజేయు = మన్నించెడి; వల్లవ = యాదవ; కుమారుల = పిల్లల; భాగ్యములు = అదృష్టములు; ఇంత = ఎంత ఎక్కువగా; ఒప్పునే = చక్కగా కలిగెనవో కదా.
భావము:- మహాయోగులు కూడా ఏ పరమపురుషుని పాదపద్మాల ధూళి కొంచెం కూడా చూడను కూడా చూడలేరో, అంతటి వాడు అయిన కృష్ణునితో గోపబాలకులు కలిసి మెలసి ఆడుకున్నారు. అతడిని కౌగిలించుకుంటూ, అతనితో చెట్టపట్టాలు పట్టి తిరుగుతూ, తన్నుతూ, గ్రుద్దుతూ, హాస్యాలాడుతూ, మీదపడుతూ, కలసి ఆడుకుంటూ ప్రేమిస్తున్నారు. చెప్పలే నంతటిది కదా ఈ గోపబాలకుల భాగ్యం.
తెభా-10.1-462-క.
విందులకును బ్రహ్మసుఖా
నందం బై భక్తగణమునకు దైవత మై
మందులకు బాలుఁ డగు హరి
పొందుఁ గనిరి గొల్ల; లిట్టి పుణ్యులు గలరే?"
టీక:- విందుల్ = చుట్టములు, జ్ఞానులు; కును = కు; బ్రహ్మ = అత్యధికమైన; సుఖ = సౌఖ్యము; ఆనందంబున్ = ఆనందము కలిగించునది; ఐ = అయ్యి; భక్త = భక్తుల; గణమున్ = సమూహముల; కున్ = కు; దైవతము = మిక్కిలి సేవింపదగినవాడు {దైవము - దైవతరము - దైవతమము}; ఐ = అయ్యి; మందులు = అజ్ఞానుల; కున్ = కు; బాలుడు = చిన్నపిల్లవాడు; అగు = ఐన; హరిన్ = శ్రీకృష్ణుని; పొందు = చేరిక; కనిరి = పొందిరి; గొల్లలు = యాదవులు; ఇట్టి = ఇంతటి; పుణ్యులు = పుణ్యాత్ములు; కలరే = ఉన్నారా, ఉండరు.
భావము:- జ్ఞానులకు బ్రహ్మానంద స్వరూపుడూ, భక్తులకు ఆరాధ్య దైవమూ అయిన ఆ భగవంతుడు; అజ్ఞానులకు బాలుని వలె కనిపిస్తున్నాడు. ఆయన ఎవరు ఏ విధంగా భావిస్తే ఆ విధంగా అనుగ్రహించేవాడు. అటువంటి కృష్ణుని సాన్నిధ్యాన్ని ఆ గోపాలకులు పొందారు. ఆహ! ఇంతటి పుణ్యాత్ములు ఎక్కడైనా ఉన్నారా!”