పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ప్రథమాశ్వాసము)/కృష్ణుడు మథురనుగనుట
తెభా-10.1-1247-మ.
పరిఖల్ గోటలు కొమ్మలుం బడగలుం బ్రాసాదముల్ వీధులున్
హరులుం దేరులు వీరులున్ గజములున్ హర్మ్యంబులున్ వాద్యముల్
తరుణుల్ ధాన్యములున్ ధనంబులు మహోద్యానంబులున్ దీర్ఘికల్
గర మాశ్చర్యరుచిం దనర్చు మథురన్ గాంచెన్ విభుం డంతటన్.
టీక:- పరిఖల్ = అగడ్తలు, కందకములు; కోటలు = నగరప్రాకారము; కొమ్మలున్ = బురుజులు; పడగలున్ = ధ్వజములు; ప్రాసాదముల్ = భవనములు; వీధులున్ = మార్గములు {వీధులు - ఇండ్లవరుసల మధ్యనుండు దారులు, మార్గములు}; హరులున్ = గుఱ్ఱములు; తేరులున్ = రథములు; వీరులున్ = శూరులు; గజములున్ = ఏనుగులు; హర్మ్యంబులున్ = మేడలు; వాద్యముల్ = వాద్యవిశేషములు; తరుణుల్ = స్త్రీలు; ధాన్యములున్ = పండిన పంటలు; ధనంబులు = సంపదలు; మహా = గొప్ప; ఉద్యానంబులున్ = తోటలు; దీర్ఘికల్ = దిగుడు బావులు; కరము = మిక్కిలి; ఆశ్చర్య = అద్భుతమైన; రుచిన్ = ప్రకాశముతో; తనర్చు = చక్కగా ఉన్నట్టి; మథురన్ = మథురా పట్టణమును; కాంచెన్ = చూసెను; విభుండు = కృష్ణుడు; అంతటన్ = అప్పుడు.
భావము:- శ్రీకృష్ణుడు అల్లంతదూరంలో అగడ్తలు, కోటలు, బురుజులు, పతాకాలు, రాజభవనాలు, వీధులు, గుఱ్ఱాలు, రథాలు, వీరులు, ఏనుగులు, మేడలు, వాద్యాలు, యువతులు, ధాన్యాలు, ధనాలు, గొప్ప గొప్ప ఉద్యాన వనాలు, నడబావులు మున్నగు వాటి అత్యద్భుతమైన శోభతో ఒప్పునట్టి మధురను చూసాడు.
తెభా-10.1-1248-వ.
కని య ప్పురంబు ప్రవేశించి వచ్చు సమయంబున.
టీక:- కని = చూసి; ఆ = ఆ యొక్క; పురంబున్ = నగరములోనికి; ప్రవేశించి = చేరి; వచ్చు = వచ్చెడి; సమయంబున = వేళ.
భావము:- అలా చూసి, ఆ పట్టణంలో ప్రవేశించి సంచరిస్తున్న సమయంలో. . . .
తెభా-10.1-1249-ఉ.
"నంద తపఃఫలంబు సుగుణంబుల పుంజము; గోపకామినీ
బృందము నోముపంట; సిరివిందు దయాంబుధి యోగిబృందముల్
డెందము లందుఁ గోరెడు కడింది నిధానము చేరవచ్చె నో!
సుందరులార! రండు చని చూతము కన్నుల కోర్కిదీరఁగన్. "
టీక:- నందతపఃఫలంబు = కృష్ణుడు {నంద తపః ఫలము - నందుని యొక్క తపస్సునకు ఫలితముగ లభించినవాడు, కృష్ణుడు}; సు = మంచి; గుణంబుల = గుణముల; పుంజంబు = పోగు; గోప = గొల్ల; కామినీ = భామల; బృందము = సమూహము యొక్క; నోము = వ్రతముల; పంట = ఫలము; సిరి = లక్ష్మీదేవికి; విందు = చుట్టము, ప్రియుడు; దయాంబుధి = దయాసాగరుడు; యోగి = ఋషుల; బృందముల్ = సమూహములు; డెందముల్ = మనసుల; అందున్ = లో; కోరెడు = అపేక్షించునట్టి; కడింది = అసాధ్యమైన; నిధానము = నిధి; చేరన్ = దగ్గరకు; వచ్చెన్ = వచ్చెను; ఓ = ఓ; సుందరులార = అందగత్తెలు; రండు = రండి; చని = వెళ్ళి; చూతము = చూచెదము; కన్నుల = కళ్ళ యొక్క; కోర్కి = కోరికలు; తీరగన్ = నెరవేరునట్లుగా.
భావము:- “ఓ రమణులారా! నందుడి తపస్సుకు ఫలముగా కలిగిన వాడు, మేలిగుణాల ప్రోవు అయిన వాడు, గొల్ల పడచుల నోముల పంట ఐన వాడు, లక్ష్మీదేవి హృదయానికి ఆనందం కూర్చేవాడు, కరుణాసముద్రుడు, యోగులు అందరూ తమ మనస్సులో కోరుకునే అపురూపమైన పెన్నిధి వంటివాడు అయిన శ్రీకృష్ణుల వారు వస్తున్నారు. కన్నుల కాంక్ష తీరేలా వెళ్ళి వీక్షిద్దాము రండి”
తెభా-10.1-1250-వ.
అని మఱియు గోవింద సందర్శన కుతూహలంబునం బౌరసుందరులు పరస్పరాహూయమానలై భుంజానలై భోజన భాజనంబులు దలంగఁ ద్రోచియు, శయానలై లేచియు, నభ్యంజ్యమానలై జలంబులాడకయు, గురుజనశిక్ష్యమాణలై యోడకయు, గృహకార్య ప్రవర్తమానలై పరిభ్రమింపకయు, రమణరమమాణలై రమింపకయు, శిశుజన బిభ్రాణలై డించియు నలంకుర్వాణలై యన్యోన్య వస్త్రాభరణ మాల్యానులేపనంబులు వీడ్వడ ధరించియు నరిగి.
టీక:- అని = అని; మఱియున్ = మిక్కిలి; గోవింద = కృష్ణుని; సందర్శన = చూడవలెనని; కుతూహలంబునన్ = వేడుకతోటి; పౌర = పురములోని; సుందరులు = స్త్రీలు; పరస్పర = ఒకరిచే నొకరు; ఆహూయమానలు = పిలువబడినవారు; ఐ = అయ్యి; భుంజానలు = భోజనములు చేసినవారు; ఐ = అయ్యి; భోజనభాజనంబులు = తిన్నకంచములు; తలగ = తొలగ; త్రోచియున్ = తోసేసి; శయానలు = పండుకొన్నవారు; ఐ = అయ్యి; లేచియు = లేచిపోయి; అభ్యంజమానలు = తలంటుకొనువారు; ఐ = అయ్యి; జలంబు లాడకయు = స్నానములు చేయకుండ; గురు = పెద్ద; జన = వారిచేత; శిక్ష్యమాణలు = నిగ్రహింపబడినవారు; ఐ = అయ్యి; ఓడకయున్ = వెనుదీయకుండ; గృహకార్య = ఇంటిపను లందు; ప్రవర్తమానలు = చేయుచున్నవారు; ఐ = అయ్యి; పరిభ్రమింపకయున్ = మెదలకుండ; రమణు = భర్తలను; రమమాణలు = రమింపజేయుచున్నవారు; ఐ = అయ్యి; రమింపకయున్ = క్రీడింపకుండ; శిశుజన = చంటిబిడ్డలను; బిభ్రాణలు = ఎత్తుకొన్నవారు; ఐ = అయ్యి; డించియున్ = దింపేసి; అలంకుర్వాణలు = అలంకరించుకొనుచున్నవారు; ఐ = అయ్యి; అన్యోన్య = ఒకరినొకరు, ఒండొరుల; వస్త్ర = బట్టలు; ఆభరణ = భూషణములు; మాల్య = పూలదండలు; అనులేపనంబులున్ = గంధములు; వీడ్వడన్ = జారిపోవునట్లు; ధరించియున్ = ధరించి; అరిగి = వెళ్ళి.
భావము:- అంటూ ఆ మథురానగర కాంతలు శ్రీకృష్ణుని చూడాలనే ఆసక్తి తోకూడిన తొందరలో ఒకరినొకరు పిలుచుకుంటూ, భోజనాలు చేసి, భోజనపాత్రలను మూలకి తోసేసి, పడుకుని లేచి, తలంటుస్నానాలుచేసి చేయక, పెద్దలు వారిస్తున్నా వినిపించుకోకుండా, ఇంటి పనులలో నిమగ్నలై మెసలకుండా, భర్తలను సేవించడంలో మనసు లగ్నం చేయకుండా, ఎత్తుకున్న బిడ్డలను దింపేసి, ఒండొరుల బట్టలు, ఆభరణాలు, పువ్వులు, గంధాలు అలంకారాలు చేసేసుకుని, అవి జారిపోతున్నా లెక్కచేయకుండా బయలుదేరిపోయారు.
తెభా-10.1-1251-క.
వీటఁ గల చేడె లెల్లను
హాటకమణిఘటిత తుంగ హర్మ్యాగ్రములం
గూటువలు గొనుచుఁ జూచిరి
పాటించి విశాలవక్షుఁ బద్మదళాక్షున్.
టీక:- వీటన్ = పురములో; కల = ఉన్నట్టి; చేడెలు = స్త్రీలు; ఎల్లను = అందరును; హాటక = బంగారపు; మణి = రత్నాలు; ఘటిత = పొదిగిన; తుంగ = ఎత్తైన; హర్మ్య = భవనముల; అగ్రములన్ = మీద భాగము లందు; కూటువల్ = గుంపులు; కొనుచున్ = కూడుచు; చూచిరి = చూసారు; పాటించి = ఆదరించి; విశాలవక్షున్ = కృష్ణుని {విశాలవక్షుడు - విశాలమైన వక్షస్థలము కలవాడు, కృష్ణుడు}; పద్మదళాక్షున్ = కృష్ణుని {పద్మదళాక్షుడు - తామరరేకులవంటి కన్నులు కలవాడు, కృష్ణుడు}.
భావము:- అలా కృష్ణసందర్శన వాంఛా తొందరలలో, ఆ పట్టణంలో ఉండే పడతులు అందరూ రత్నాలు, కూర్చిన ఎత్తయిన బంగారు మేడలపై గుంపులు గూడి, విశాలమైన వక్షము కలవాడూ తామరరేకుల వంటి కన్నులు కలవాడూ అయిన శ్రీకృష్ణుణ్ణి వీక్షించారు.
తెభా-10.1-1252-సీ.
"వీఁడఁటే రక్కసి విగతజీవగఁ జన్నుఁ-
బాలు ద్రావిన మేటిబాలకుండు;
వీఁడఁటే నందుని వెలఁదికి జగమెల్ల-
ముఖమందుఁ జూపిన ముద్దులాఁడు;
వీఁడఁటే మందలో వెన్నలు దొంగిలి-
దర్పించి మెక్కిన దాఁపరీఁడు;
వీఁడఁటే యెలయించి వ్రేతల మానంబు-
చూఱలాడిన లోకసుందరుండు;
తెభా-10.1-1252.1-తే.
వీఁడు లేకున్న పుర మటవీస్థలంబు
వీనిఁ బొందని జన్మంబు విగత ఫలము
వీనిఁ బలుకని వచనంబు విహగ రుతము
వీనిఁ జూడని చూడ్కులు వృథలు వృథలు;
టీక:- వీడటే = ఇతనేను; అటే = అట {అటే - అట (స్త్రీల నుద్దేశించి చెప్పుట)}; రక్కసి = రాక్షసిని (పూతనను); విగతజీవ = మరణించినది; కన్ = అగునట్లు; చన్నుబాలు = స్తన్యము; త్రావిన = తాగినట్టి; మేటి = గొప్ప; బాలకుండు = పిల్లవాడు; వీడు = ఇతనేను; అటే = అట; నందుని = నందుడి; వెలది = భార్య {వెలది - నిర్మలమైన స్త్రీ, భార్య}; కిన్ = కు; జగము = భువనము; ఎల్లన్ = అంతటిని; ముఖమున్ = నోటి; అందున్ = లో; చూపిన = చూపించినట్టి; ముద్దులాడు = ముద్దుగానున్నవాడు; వీడు = ఇతనేను; అటే = అట; మంద = గొల్లపల్లె; లోన్ = అందు; వెన్నలున్ = వెన్నలను; దొంగిలి = దొంగిలించి; దర్పించి = విజృంభించి; మెక్కిన = అధికముగా తిన్న; దాపరీడు = దొంగ, చోరుడు; వీడు = ఇతనేను; అటే = అట; ఎలయించి = ఆసక్తిగొలిపి; వ్రేతల = గోపస్త్రీల; మానంబున్ = మానమును; చూఱలాడిన = కొల్లగొట్టిన, దొంగిలించిన; లోక = లోకము మొత్తము మీద; సుందరుండు = అందగాడు.
వీడు = ఇతను; లేకున్న = లేకపోయినచో; పురము = ఊరు; అటవీ = అడవి; స్థలంబు = ప్రాంతము; వీనిన్ = ఇతనిని; పొందని = కలియని; జన్మంబు = పుట్టుక; విగతఫలము = పనికిరానిది; వీనిన్ = ఇతనితో; పలుకని = మాట్లాడని; వచనంబు = మాటలు; విహగ = పక్షుల; రుతము = కూతలు; వీనిన్ = ఇతనిని; చూడని = చూడనట్టి; చూడ్కులు = చూపులు; వృథలువృథలు = మిక్కిలివ్యర్థములు.
భావము:- “రాకాసి పూతన ప్రాణాలు తోడేసేలా స్తన్యపానం చేసిన అసాధ్యపు అర్భకుడు వీడేనటే; నందుని ఇల్లాలికి తన నోట్లో విశ్వమంతా చూపించిన ముద్దుబిడ్డడు వీడేనటే; మందలో వెన్నలు అన్నీ దర్పంగా దొంగిలించి భక్షించిన దొంగ వీడే నటే; గొల్లకన్నెల మనసుల ఆసక్తి రగిల్చి మానాలను కొల్లగొట్టిన భువనైక సుందరుడు వీడేనటే; ఇతడు లేని ఊరు ఉత్త అరణ్యమేలే; ఇతడిని కలియని జన్మ మెందుకూ పనికిరానిదేనే; ఇతడిని పలకరించని పలుకు పక్షి కూతలేనే; ఇతడిని దర్శంచని చూపులు వట్టి వ్యర్ధములేనే.
తెభా-10.1-1253-మ.
చెలియా! గోపిక లీ కుమారతిలకుం జింతించుచుం బాడుచుం
గలయం బల్కుచు నంటుచున్ నగుచు నాకర్షించుచున్ హస్తగా
మలకక్రీడకుఁ దెచ్చి నిచ్చలును సమ్మానంబులం బొందఁగాఁ
దొలి జన్మంబుల నేమి నోఁచిరొ కదే దుర్గప్రదేశంబులన్?"
టీక:- చెలియా = స్నేహితురాల; గోపికలు = గోపస్త్రీలు; ఈ = ఈ ప్రసిద్ధమైన; కుమార = బాలకులలో {కుమారుడు – కుచ్ఛితం స్వేతర బుద్ధిం మారయతి మాశయతీతి కుమారః (వ్యు)}; తిలకున్ = శ్రేష్ఠుని; చింతించుచున్ = స్మరించుచు; పాడుచున్ = కీర్తించుచు; కలయన్ = కలగలపుగా; పల్కుచున్ = మాట్లాడుతు; అంటుచున్ = తాకుతు; నగుచున్ = నవ్వుతు; ఆకర్షించుచున్ = చేరదీయుచు; హస్తగామలక = చేతిలోఉసిరికాయ; క్రీడ = ఆటల; కున్ = కి; తెచ్చి = తీసుకు వచ్చి; నిచ్చలున్ = ఎల్లప్పుడు; సమ్మానంబులు = మన్ననలు; పొందగాన్ = పొందుటకు; తొలి = ముందటి; జన్మంబులన్ = పుట్టుకలలో; ఏమి = ఏ విధముగ; నోచిరో = నోములు నోచినారో; కదే = కదా; దుర్గ = చేరరాని; ప్రదేశంబులన్ = చోటు లందు.
భావము:- ఓ చెలీ! బాలక శ్రేష్ఠుడైన ఈ కృష్ణుడిని గోపకన్యలు నిత్యం ధ్యానిస్తూ, కీర్తిస్తూ, చేతిలో ఉసిరికాయ ఆట వంకతో పిలిచి తాకుతూ, పిలుస్తూ, సంభాషిస్తూ, నవ్వుతూ, లాలిస్తూ ఆనందిస్తుంటారు. ఇంతటి ఆదరాన్ని అందుకోడానికి పూర్వజన్మలలో చేరలేని ఏ చోటులకు చేరి, ఎంతటి నోములు నోచారో కదా”
తెభా-10.1-1254-క.
అని మఱియుఁ బౌరకాంతలు
మునుకొని హరిరూపు నేత్రముల వెంటను లోఁ
గొని తాల్చిరి హృదయములను
జనితప్రమదమున విరులు సల్లుచు నధిపా!
టీక:- అని = అని; మఱియున్ = మిక్కిలిగా; పౌర = నగర; కాంతలు = స్త్రీలు; మునుకొని = పూనుకొని; హరి = కృష్ణుని; రూపున్ = స్వరూపమును; నేత్రములన్ = కళ్ళ; వెంటన్ = ద్వారా; లోగొని = గ్రహించి; తాల్చిరి = ధరించిరి; హృదయములను = మనసు లందు; జనిత = కలిగిన; ప్రమదమునన్ = సంతోషముతో; విరులు = పూలు; చల్లుచున్ = చల్లుతు; అధిప = రాజా.
భావము:- అంటూ ఓ పరీక్షన్మహారాజా! ఆ నగర వనితలు సంతోషంతో పూలు జల్లుతూ, అదేపనిగా ఆయన రూపాన్ని కళ్ళతో ఆస్వాదిస్తూ, తమ హృదయములలో కృష్ణుడి రూపాన్ని ప్రతిష్ఠించుకున్నారు.
తెభా-10.1-1255-వ.
మఱియును.
టీక:- మఱియును = అప్పుడు.
భావము:- ఇంకా. . . .
తెభా-10.1-1256-క.
నానావిధ గంధములు ప్ర
సూనఫలాదులును హరితశుభలాజములుం
గానుక లిచ్చుచు విప్రులు
మానుగఁ బూజించి రా కుమారోత్తములన్.
టీక:- నానా = పెక్కు; విధ = రకములైన; గంధములున్ = సువాసన ద్రవ్యములు; ప్రసూన = పూలు; ఫల = పండ్లు; ఆదులును = మున్నగువానిని; హరిత = పచ్చని; శుభ = శుభ సూచకములైన; లాజములున్ = అక్షింతలను; కానుకలు = బహుమతులుగా; ఇచ్చుచు = ఇస్తు; విప్రులు = బ్రాహ్మణులు; మానుగన్ = చక్కగా; పూజించిరి = అర్చించిరి; ఆ = ఆ ప్రసిద్ధులైన; కుమార = బాలకులలో; ఉత్తములన్ = ఉత్తమమైన వారిని.
భావము:- ఆ మధురానగరంలోని బ్రాహ్మణులు అనేక రకాల సువాసన ద్రవ్యాలు, పూలు, పండ్లు మున్నగువాటిని; శుభకరములైన పచ్చని అక్షతలనూ కానుకలుగా ఇస్తూ ఉత్తములైన ఆ వసుదేవకుమారులను ఉత్సాహంగా పూజించారు.