పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ద్వితీయాశ్వాసము)/శమంతకపంచకమున కరుగుట
శమంతకపంచకమునకరుగుట
| ←అటుకు లారగించుట | తెలుగు భాగవతము (పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ద్వితీయాశ్వాసము)/శమంతకపంచకమున కరుగుట) రచయిత: పోతన |
కుంతీదేవి దుఃఖంబు→ |
తెభా-10.2-1034-వ.
అనిన మఱియుం బరాశరపౌత్రున కర్జునపౌత్రుం డిట్లనియె.
టీక:- అనినన్ = అనగా; మఱియున్ = పిమ్మట; పరాశరపౌత్రున్ = శుకమహర్షి; కున్ = కి; అర్జునపౌత్రుండు = పరీక్షిన్మహారాజు {అర్జునపౌత్రుడు - అర్జునుని కొడుకు కొడుకు, పరీక్షిత్తు}; ఇట్లు = ఈ విధముగా; అనియె = పలికెను.
భావము:- అలా చెప్పిన శుకమహర్షితో పరీక్షిత్తు ఇలా అన్నాడు.
తెభా-10.2-1035-ఆ.
"దుష్టశిక్షణంబు దురితసంహరణంబు
శిష్టరక్షణంబుఁ జేయఁ దలఁచి
భువిని మనుజుఁ డగుచుఁ బుట్టిన శ్రీ కృష్ణు
విమలచరిత మెల్ల విస్తరింపు."
టీక:- దుష్ట = దుష్టులను; శిక్షణంబున్ = దండించుట; దురిత = పాపములను; సంహరణంబున్ = నశింపజేయుట; శిష్ట = సజ్జనుల; రక్షణంబున్ = పాలించుట; చేయన్ = చేయవలె నని; తలచి = భావించి; భువిని = భూలోకము నందు; మనుజుడున్ = మానవుడుగా; అగుచున్ = ఔతు; పుట్టిన = అవతరించిన; శ్రీకృష్ణున్ = శ్రీకృష్ణుని; విమల = నిర్మలమైన; చరితము = వృత్తాంతము; ఎల్లన్ = సమస్తము; విస్తరింపు = వివరముగా చెప్పుము.
భావము:- “పాపాన్ని నాశనం చేయడం కోసం, దుష్టుల్ని శిక్షించడం కోసం, శిష్టుల్ని రక్షించడం కోసం, మానవ రూపంతో అవతరించిన శ్రీకృష్ణుడి నిర్మల చరిత్ర సవిస్తరంగా ఇంకా నాకు వివరించు.”
తెభా-10.2-1036-వ.
అనిన శుకుం డిట్లనియె.
టీక:- అనినన్ = అని అడుగగా; శుకుండు = శుకుడు; ఇట్లు = ఈ విధముగా; అనియె = పలికెను.
భావము:- ఇలా అడిగిన పరీక్షిత్తుతో శుకుడు ఇలా అన్నాడు.
తెభా-10.2-1037-సీ.
ధరణీశ! బలుఁడును సరసిజోదరుఁడు న-
వోన్నతసుఖలీల నుండునంతఁ
జటులోగ్రకల్పాంత సమయమందునుఁ బో-
దృగసహ్యమై సముద్దీప్త మగుచు
రాజిల్లు సూర్యోపరాగంబు సనుదెంచు-
టెఱిఁగి భూజను లెల్ల వరుసఁ గదలి
మును జమదగ్ని రాముఁడు పూని ముయ్యేడు-
మాఱులు ఘనబలోదారుఁ డగుచు
తెభా-10.2-1037.1-తే.
నిజభుజాదండ మండిత నిబిడ నిశిత
చటుల దంభోళిరుచిరభాస్వత్కుఠార
మహితధారావినిర్భిన్న మనుజపాల
దేహనిర్ముక్త రుధిర ప్రవాహములను.
టీక:- ధరణీశ = రాజా; బలుండును = బలరాముడు; సరసిజోదరుడు = కృష్ణుడ; నవ = నూతనములైన; ఉన్నత = శ్రేష్ఠమైన; సుఖ = సుఖమైన; లీలన్ = విలాసముతో; ఉండునంతన్ = ఉండగా; చటుల = ముంచుకు వస్తున్న; ఉగ్ర = భయంకరమైన; కల్పాంత = ప్రళయకాల; సమయమున్ = సమయము; అందున్ = అందు; పోలెన్ = వలె; దృక్ = చూడ; అసహ్యము = సహింపరానిది; ఐ = అయ్యి; సమ = మిక్కిలి; ఉద్దీప్తము = కాంతివంత మైనది; అగుచున్ = ఔతు; రాజిల్లు = ప్రకాశించెడు; సూర్యోపరాగంబు = సూర్యగ్రహణము; చనుదెంచుటన్ = వచ్చుట; ఎఱిగి = తెలిసి; భూజనులు = ప్రజలు; ఎల్లన్ = అందరు; వరుసన్ = వరుసపెట్టి; కదలి = బయలుదేరి; మును = మునుపు; జమదగ్నిరాముడు = పరశురాముడు {జమదగ్నిరాముఁడు - జమదగ్ని యొక్క కొడుకైన రాముడు, పరశురాముడు}; పూని = పట్టుబట్టి; ముయ్యేడు = ఇరవైయొక్క (21) {ముయ్యేడు - మూడు ఏడులు, 21}; మాఱులు = సార్లు; ఘన = గొప్ప; బల = బలముచేత; ఉదారుడు = అధికముగా కలవాడు; అగుచున్ = ఔతు.
నిజ = తన; భుజాదండ = బాహులందు; మండిత = అలంకరింపబడిన; నిబిడ = దృఢమైన; నిశిత = వాడియైన; చటుల = భయంకరమైన; దంభోళి = వజ్రాయుధము; రుచిర = తేజస్సుకల; భాస్వత్ = ప్రకాశించుచున్న; కుఠార = గండ్రగొడ్డలి యొక్క; మహిత = గొప్ప; ధారా = పదునుచేత; వినిర్భిన్ = తీవ్రముగా నరకబడిన; మనుజపాల = రాజుల; దేహ = దేహములనుండి; నిర్ముక్త = విడువబడిన, స్రవిస్తున్న; రుధిర = రక్తపు; ప్రవాహములను = ఏరులచేత.
భావము:- “మహారాజా బలరామకృష్ణులు ద్వారకలో సుఖంగా ఉన్న రోజులలో కల్పాంత కాలంలో వలె చూడశక్యంగాని విధంగా సూర్యగ్రహణం రానున్నదని తెలుసుకున్నారు. ప్రజలందరూ తమ వెంట రాగా వారు శమంతపంచకం అనే మహా పుణ్యక్షేత్రానికి వెళ్ళారు. ఆ క్షేత్రం ఎంత గొప్పదంటే, పరశురాముడు అవక్రవిక్రమంతో అభిరాముడై ఇరవైఒక్క మార్లు దండెత్తి, వజ్రాయుధం లాంటి తన కఠోర కుఠారంతో రాజలోకం కుత్తుకలు తునిమాడు. లోకాన్ని నిఃక్షత్రం చేసాడు. ఆసమయంలో ఆ రాజుల శరీరాలనుండి స్రవించిన రక్తం ప్రవాహం కడితే....
తెభా-10.2-1038-తే.
ఏను మడువులు గావించె నెచటనేని
నట్టి పావనసుక్షేత్రమగు శమంత
పంచకంబున కపుడు సంభ్రమముతోడఁ
జనిరి బలకృష్ణులును సంతసం బెలర్ప.
టీక:- ఏను = ఐదు; మడువులు = చెరువులు; కావించెన్ = చేసెను; ఎచటనేనిన్ = ఎక్కడైతే; అట్టి = అలాంటి; పావన = పవిత్రమైన; సుక్షేత్రము = తీర్థములు; అగు = ఐన; శమంతపంచకంబున = శమంతపంచకమున; కున్ = కు; అపుడు = అప్పుడు; సంభ్రమము = వేగిరపాటు; తోడన్ = తోటి; చనిరి = వెళ్ళిరి; బల = బలరాముడు; కృష్ణులును = కృష్ణులు; సంతసంబు = సంతోషము; ఎలర్పన్ = అతిశయించగా.
భావము:- అలా ప్రవహించిన మహీపతుల రక్తప్రవాహాన్ని పరశురాముడు ఐదుమడుగులు కావించాడు. అవి శమంతపంచకం అనే పేరుతో పవిత్రక్షేత్రంగా రూపొందాయి. అట్టి శమంతకానికి శ్రీబలరామకృష్ణాది యాదవులు గ్రహణ సందర్భంగా చేరుకున్నారు.
తెభా-10.2-1039-వ.
ఇట్లు నిష్కర్ములైన రామకృష్ణులు లోక ధర్మానుపాలన ప్రవర్తనులై ద్వారకానగర రక్షణంబునకుం బ్రద్యుమ్న, గద, సాంబ, సుచంద్ర, శుక, సారణానిరుద్ధ, కృతవర్మాది యోధవరుల నియమించి తాము నక్రూర వసుదేవోగ్రసేనాది సకల యాదవులుం గాంతాసమేతులై స్రక్చంద నాభరణ వస్త్రాదులు ధరియించి, శోభనాకారంబులతోడం బుష్పక విమానంబులనం బొలుచు నరదంబులను, మేఘంబుల ననుకరించు గజంబులను, మనోవేగంబులైన తురగంబుల నెక్కి వియచ్చరులం బురుడించు పురుషులు దమ్ము సేవింపం జని య ప్పుణ్య తీర్థంబుల నవగాహనంబు సేసి యుపవసించి, యనంతరంబ.
టీక:- ఇట్లు = ఈ విధముగా; నిష్కర్ములు = కర్మాతీతులు; ఐన = అయిన; రామ = బలరాముడు; కృష్ణులున్ = కృష్ణులు; లోక = లోకము నందలి; ధర్మా = ఆచారములను; అనుపాలన = అనుసరించు టందు; ప్రవర్తనులు = మెలగువారు; ఐ = అయ్యి; ద్వారకానగర = ద్వారకాపట్టణము; రక్షణంబున్ = రక్షణ; కున్ = కొరకు; ప్రద్యుమ్న = ప్రద్యుమ్నుడు; గద = గదుడు; సాంబ = సాంబుడు; సుచంద్ర = సుచంద్రుడు; శుక = శుకుడు; సారణా = సారణుడు; అనిరుద్ధ = అనిరుద్ధుడు; కృతవర్మ = కృతవర్మ; ఆది = మున్నగు; యోధ = వీర; వరులన్ = ఉత్తములను; నియమించి = అనిపి; తామున్ = వారు; అక్రూర = అక్రూరుడు; వసుదేవ = వసుదేవుడు; ఉగ్రసేనా = ఉగ్రసేనుడు; ఆది = మొదలగు; సకల = సమస్తమైన; యాదవులున్ = యాదవులును; కాంతా = భార్యలతో; సమేతులు = కూడినవారు; ఐ = అయ్యి; స్రక్ = పూలదండలు; చందన = గంధము; ఆభరణ = భూషణములు; వస్త్ర = బట్టలు; ఆదులు = మున్నగునవి; ధరియించి = ధరించి; శోభన = శుభకరమైన; ఆకారంబులన్ = స్వరూపముల; తోడన్ = తోటి; పుష్పకవిమానంబుల = పుష్పకవిమానములను; అనన్ = అన్నట్లు; పొలుచు = ఉండెడి; అరదంబులను = రథములను; మేఘంబులన్ = మేఘములను; అనుకరించు = పోలెడి; గజంబులను = ఏనుగులను; మనః = మనసుతో సమానమైన; వేగంబులు = వేగములు కలవి; ఐన = అయిన; తురగంబులన్ = గుఱ్ఱములను; ఎక్కి = ఎక్కి; వియచ్చరులన్ = దేవతలను {వియచ్చరులు - వియత్ + చరులు (శ్చుత్వ సంధి), ఆకాశ గమనులు, దేవతలు}; పురుడించు = సరిపోలెడి; పురుషులున్ = పురుషులు; తమ్మున్ = వారిని; సేవింపన్ = కొలుచుచుండగా; చని = వెళ్ళి; ఆ = ఆ; పుణ్య = పవిత్రములైన; తీర్థంబులన్ = జలము లందు; అవగాహనంబు = స్నానములు; చేసి = చేసి; ఉపవసించి = ఉండి; అనంతరంబ = పిమ్మట.
భావము:- బలరామకృష్ణులు లోకధర్మపాలనకు పూనుకుని, ప్రద్యుమ్నుడు, గదుడు, సాంబుడు, సుచంద్రుడు, శుకుడు, సారణుడు, అనిరుద్ధుడు, కృతవర్మ మున్నగు యాదవ మహాయోధులను నగర రక్షణ కోసం ద్వారకలో నిలిపారు. అక్రూరుడు, వసుదేవుడు ఉగ్రసేనుడు మొదలైన యాదువులుతో కలిసి, వారు సర్వాలంకారశోభితులై కాంతాసమేతంగా బయలుదేరారు. పుష్పక విమానాల వంటి రథాలు, మేఘాలను పోలు ఏనుగులు, మనోజవములైన అశ్వాలు వంటి, వారివారికి తగిన వాహనాలలో శమంత పంచకానికి ప్రయాణం అయ్యారు. దేవతలకు సాటి వచ్చే సేవకులు వారిని సేవిస్తుండగా ఆ పుణ్యక్షేత్రం చేరారు. ఆ పుణ్యతీర్ధాలలో స్నానాలు చేసి ఉపవాసాలు చేశారు. పిమ్మట....
తెభా-10.2-1040-క.
భూసురవరులకు ననుపమ
వాసోలంకార ధేను వసు రత్న ధరి
త్రీ సుమహిత వస్తువు లు
ల్లాసంబున దాన మిచ్చి లాలితు లగుచున్.
టీక:- భూసుర = బ్రాహ్మణ; వరుల్ = ఉత్తముల; కున్ = కు; అనుపమ = సాటిలేని; వాసః = గృహములు; అలంకార = ఆభరణములు; ధేను = పాడి ఆవులు; వసు = బంగారము; రత్న = మణులు; ధరిత్రీ = భూములు; సు = మంచి; మహిత = గొప్ప; వస్తువులున్ = వస్తువులను; ఉల్లాసంబునన్ = సంతోషముతో; దానమున్ = దానముగా; ఇచ్చి = ఇచ్చి; లాలితులు = శ్లాఘింపబడినవారు; అగుచున్ = ఔతు.
భావము:- గృహ, భూషణ, భూ, సువర్ణ, రత్న, గోదానాలు చేసారు. మఱియు, అనేక గొప్ప వస్తువులు మున్నగువాటిని సాటిలేని దానాలు, మనోజ్ఞంగా బ్రాహ్మణోత్తములకు ఇచ్చారు.
తెభా-10.2-1041-క.
పునరవగాహనములు పెం
పొనరం గావించి బంధుయుక్తముగా భో
జనకృత్యంబులు దీర్చి స
దనురాగము లుల్లసిల్ల నచ్చోటఁ దగన్.
టీక:- పునరః = మరల; అవగాహనములు = స్నానములు; పెంపొనరంగా = ఉత్సహించి; కావించి = చేసి; బంధు = బంధువులతో; యుక్తముగా = కూడినవారై; భోజన = భోజనములు చేయు; కృత్యంబులున్ = పనులు; తీర్చి = పూర్తిచేసుకొని; సత్ = మిక్కిలి; అనురాగములున్ = అనురాగములు; ఉల్లసిల్లన్ = ప్రకాశించుచుండగా; ఆ = ఆ; చోటన్ = ప్రదేశము నందు; తగన్ = చక్కగా;
భావము:- దానాలు చేసాక, శమంతపంచకంలో మరల స్నానాలు చేసి, బలరామ కృష్ణులు బంధువులతో కలసి భోజనాలు చేసారు. ఘనమైన అన్యోన్యో ఆదరాభిమానలతో చక్కగా అక్కడ..
తెభా-10.2-1042-క.
ఘనశాఖాకీర్ణములై
యినరశ్ములు దూఱనీక యెసకం బెసఁగన్
ననిచిన పొన్నల నీడల
ననిచిన వేడుకల నందనందన ముఖ్యుల్.
టీక:- ఘన = పెద్ద; శాఖా = కొమ్మలచేత; ఆకీర్ణములు = వ్యాపించినవి; ఐ = అయ్యి; ఇన = సూర్య; రశ్ములు = కిరణములు; దూఱనీక = ప్రవేశించనీకుండ; ఎసకంబు = విజృంభణ; ఎసగన్ = అతిశయించగా; ననిచిన = పుష్పించిన; పొన్నల = పొన్నచెట్ల; నీడలన్ = నీడలలో; ననిచిన = విశేషించిన; వేడుకలన్ = వినోదములతో; నందనందన = కృష్ణడు; ముఖ్యుల్ = మొదలగువారు.
భావము:- సూర్యకిరణాలుకూడా ప్రవేశించడానికి వీలులేనంత దట్టంగా పెరిగి చిగురించిన పొన్నచెట్ల నీడలో వారు విశేషమైన సమ్మోదంతో కూర్చున్నారు.
తెభా-10.2-1043-క.
తనరిన పల్లవ రుచిరా
సనముల నాసీను లగుచు సత్సుఖగోష్ఠిం
బెనుపొందఁగ నట వసియిం
చినచోఁ దత్పుణ్యతీర్థ సేవారతులై.
టీక:- తనరిన = చక్కగా నున్న; పల్లవ = చిగుళ్ళచేత; రుచిర = అందమైన; ఆసనములన్ = ఆసనములమీద; ఆసీనులు = కూర్చున్నవారు; అగుచున్ = ఔతు; సత్ = మంచి; సుఖగోష్ఠిన్ = ఇష్టాగోష్టి యందు; పెనుపొందన్ = అతిశయించి; అటన్ = అక్కడ; వసియించి = ఉండిన; చోన్ = చోటునకు; తత్ = ఆ; పుణ్యతీర్థ = పుణ్యతీర్థమును; సేవారతులు = సేవించు ఆసక్తి కలవారు; ఐ = అయ్యి.
భావము:- ఆ పుణ్యక్షేత్రాన్ని సేవించే ఆసక్తిమీర, అక్కడ నందనందనుడు మున్నగు వారంతా, మెత్తని నవనవలాడే చిగురుటాకుల మెత్తలపై కుర్చొని సరససల్లాపాలు చేస్తూ ప్రొద్దుపుచ్చారు.
తెభా-10.2-1044-వ.
మున్న చనుదెంచి యున్న మత్స్యౌశీనర, కోసల, విదర్భ, కురు, సృంజయ, కాంభోజ, కేకయ, మద్ర, కుంత్యారట్ట, కేరళాది భూపతులును; మఱియుం దక్కిన రాజవరులును హితులును; నంద గోపాది గోపాలురును; గోపికాజనంబులును; ధర్మరాజానుగతులై వచ్చిన భీష్మ, ద్రోణ, ధృతరాష్ట్ర, గాంధారీ, కుంతీ, పాండవ, తద్దార నివహ, సంజయ, విదుర, కృప, కుంతిభోజ, విరాట, భీష్మక, నగ్నజి, ద్ద్రుపద, శైబ్య, ధృష్టకేతు, కాశిరాజ, దమఘోష, విశాలాక్ష, మైథిల, యుధామన్యు, సుశర్మలును, సపుత్త్రకుండైన బాహ్లికుండును మొదలుగాననేకులు నుగ్రసేనాది యాదవ ప్రకరంబులం బూజలం దృప్తులం జేసిన వారునుం బ్రముదితాత్ములై; రయ్యెడ.
టీక:- మున్న = అంతకు ముందు; చనుదెంచి = వచ్చి; ఉన్న = ఉన్నట్టి; మత్స్య = మత్స్యము; ఉశీనర = ఉశీనరము; కోసల = కోసలము; విదర్భ = విదర్భము; కురు = కురువు; సృంజయ = సృంజయము; కాంభోజ = కాంభోజము; కేకయ = కేకయము; మద్ర = మద్రము; కుంతి = కుంతి; ఆరట్ట = ఆరట్టము; కేరళ = కేరళము; ఆది = మున్నగు; భూపతులు = దేశాధిపులును; మఱియున్ = ఇంకను; తక్కిన = మిగిలిన; రాజ = రాజ; వరులును = ఉత్తములు; హితులును = ఆప్తులు; నంద = నందుడు అను; గోపా = గోపాలుడు; ఆది = మున్నగు; గోపాలురును = యాదవులు; గోపికా = గోపస్త్రీల; జనంబులును = సమూహములు; ధర్మరాజ = ధర్మరాజుతో; అనుగతులు = కూడవచ్చినవారు; ఐ = అయ్యి; వచ్చిన = వచ్చినట్టి; భీష్మ = భీష్ముడు; ద్రోణ = ద్రోణుడు; ధృతరాష్ట్ర = ధృతరాష్ట్రుడు; గాంధారీ = గాంధారీ; కుంతీ = కుంతీ; పాండవ = పాండవులు; తత్ = వారి; దార = భార్యల; నివహ = సమూహములు; సంజయ = సంజయుడు; విదుర = విదురుడు; కృప = కృపాచార్యుడు; కుంతిభోజ = కుంతిభోజుడు; విరాట = విరాటుడు; భీష్మక = భీష్మకుడు; నగ్నజిత్ = నగ్నజిత్తు; ద్రుపద = ద్రుపదుడు; శైబ్య = శైబ్యుడు; ధృష్టకేతు = ధృష్టకేతు; కాశిరాజ = కాశిరాజు; దమఘోష = దమఘోషుడు; విశాలాక్ష = విశాలాక్షుడు; మైథిల = మైథిలుడు; యుధామన్యు = యుధామన్యుడు; సుశర్మలును = సుశర్మలు; సపుత్రకుండు = పుత్రులతో కూడినవాడు; ఐన = అయిన; బాహ్లికుండును = బాహ్లికుడు; మొదలుగా = మొదలైన; అనేకులును = పెక్కుమంది; ఉగ్రసేన = ఉగ్రసేనుడు; ఆది = మున్నగు; యాదవ = యాదవవంశపు; ప్రకరంబులన్ = సమూహములను; పూజలన్ = సేవించుటలతో; తృప్తులన్ = సంతృప్తి చెందినవారిగా; చేసినన్ = చేయగా; వారునున్ = వారుకూడ; ప్రముదిత = మిక్కిలి సంతోషించిన; ఆత్ములు = మనస్సులు కలవారు; ఐరి = అయ్యారు; ఆ = ఆ; ఎడన్ = సమయము నందు.
భావము:- వీరికంటే ముందుగా ఎందరో క్షత్రియ ప్రముఖులు మున్నగు వారు ఆ పుణ్యతీర్థాన్ని సేవించడానికి వచ్చి ఉన్నారు. ఆ మత్స్య, ఉశీనర, కోసల, విదర్భ, కురు, సృంజయ, కాంభోజ, కేకయ, మద్ర, కుంతి, ఆరట్ట, కేరళ మున్నగు సకల దేశాధీశ్వరులూ; శ్రేయోభిలాషులు; నందగోపాది గోపాలకులూ; ధర్మరాజుతో కలసివచ్చిన భీష్ముడు, ద్రోణుడు, ధృతరాష్ట్రుడు, గాంధారి, కుంతి, సతీ సమేతులైన పాండవులు; సంజయుడు, విదురుడు, కృపాచార్యులు, కుంతిభోజుడు, విరాటుడు, భీష్మకుడు, నగ్నజిత్తు, ద్రుపదుడు, శైబ్యుడు, ధృష్టకేతుడు, కాశిరాజు, దమఘోషుడు, విశాలాక్షుడు, మైథిలుడు, యుధామన్యువు, సుశర్మలును; పుత్రసమేతంగా వచ్చిన బాహ్లికుడు; మొదలైన వారందరూ ఉగ్రసేనాది యాదవ ముఖ్యులచే పూజలందుకున్నారు. అందుకు వారంతా ఎంతో సంతోషించారు. ఆ సమయంలో....
తెభా-10.2-1045-క.
ఆ రాజులు గాంచిరి నిజ
నారీయుతు లగుచు నంగనాపరివారున్,
ధీరున్, దానవకులసం
హారున్, గోపీమనోవిహారు, నుదారున్.
టీక:- ఆ = ఆ; రాజులు = రాజులు; కాంచిరి = చూసారు; నిజ = తన; నారీ = భార్యలతో; యుతులు = కూడినవారు; అగుచున్ = ఔతు; అంగనా = భార్యలు; పరివారున్ = పరిజనులుతో నున్నవాని; ధీరున్ = ధైర్యవంతుని; దానవకులసంహారున్ = కృష్ణుని {దానవకుల సంహారుడు - రాక్షసులను సంహరించువాడు, కృష్ణుడు}; గోపీమనోవిహారున్ = కృష్ణుని {గోపీ మనోవిహారుడు - గోపికల మనస్సు లందు విహరించువాడు, కృష్ణుడు}; ఉదారున్ = గొప్పవానిని.
భావము:- ఆ రాజులు అందరూ సతీసమేతంగా వచ్చి, ప్రియకాంతా పరివారాలతో కూడి ఉన్న శ్రీకృష్ణుని, మహాధీశాలి, రాక్షస కులాంతకుని గోపికా మనోవిహారుని దర్శనం చేసుకున్నారు.
తెభా-10.2-1046-వ.
కని య మ్మాధవ బలదేవులు సేయు సముచిత పూజావిధానంబులం బరితృప్తులై, యమ్ముకుందు సాన్నిధ్యంబు గలిగి, తదీయ సంపద్విభవాభిరాము లై విలసిల్లుచున్న యుగ్రసేనాది యదు వృష్ణి పుంగవులం జూచి, వారలతోడ నా రాజవరులు మాధవుండు విన నిట్లనిరి.
టీక:- కని = చూసి; ఆ = ఆ; మాధవ = కృష్ణుడు; బలదేవులు = బలరాములు; చేయు = చేసెడి; సముచిత = యుక్తము లైన; పూజా = సన్మానించెడి; విధానంబులన్ = విధానము లందు; పరితృప్తులు = సంతృప్తులు; ఐ = అయ్యి; ఆ = ఆ; ముకుందు = కృష్ణుని; సాన్నిధ్యంబున్ = సన్నిధానము; కలిగి = పొంది; తదీయ = ఆయన యొక్క; సంపత్ = సంపదల; విభవ = వైభవములచే; అభిరాములు = ఒప్పినవారు; ఐ = అయ్యి; విలసిల్లుచున్న = ప్రకాశించుచున్న; ఉగ్రసేన = ఉగ్రసేనుడు; ఆది = మున్నగు; యదు = యదువంశపు; వృష్ణి = వృష్ణివంశపు; పుంగవులన్ = శ్రేష్ఠులను; చూచి = చూసి; వారల = వారి; తోడన్ = తోటి; ఆ = ఆ; రాజ = రాజ; వరులున్ = ఉత్తములు; మాధవుండు = కృష్ణుడు; వినన్ = వినుచుండగా; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనిరి = పలికిరి.
భావము:- అలా కృష్ణదర్శన కుశలులైన ఆ రాజశ్రేష్ఠులను బలకృష్ణులు కూడ సాదరంగా సత్కరించి వారికి ఎంతో ఆనందం కలిగించారు. అతని అనుగ్రహ లబ్ధ వైభవంతో ప్రకాశిస్తూ, శ్రీకృష్ణ సన్నిధిలో ఉన్న ఉగ్రసేనాది యాదవ ప్రముఖులను చూసి శ్రీకృష్ణుడికి వినపడేలా ఇలా అన్నారు.
తెభా-10.2-1047-మ.
"మనశాస్త్రంబులువాక్కులున్మనములున్మాంగల్యముంబొందిపా
వనమై యొప్పెడి నే రమావిభుని భాస్వత్పాదపంకేజ సే
చనతోయంబుల నే మహాత్ముని పదాబ్జాతంబు లెందేని సోఁ
కినచో టెల్లను ముక్తి హేతువగు, నీ కృష్ణుండె పో! చూడఁగన్.
టీక:- మన = మన యొక్క; శాస్త్రంబులున్ = శాస్త్రములు; వాక్కులున్ = వాక్కులు; మనములున్ = మనస్సులు; మాంగల్యమున్ = శుభకరము లగుట; పొంది = పొంది; పావనము = పరిశుద్ధము; ఐ = అయ్యి; ఒప్పెడిన్ = ఒప్పునో; ఏ = ఏ; రమావిభుని = కృష్ణుని; భాస్వత్ = ప్రకాశించుచున్న; పాద = పాదములు అను; పంకేజ = కమలముల యొక్క; సేచన = తడుపుటవలని; తోయంబులన్ = నీటిన్; ఏ = ఏ; మహాత్ముని = గొప్పవాని; పద = పాదములు అను; అబ్జాతంబులు = కమలములు; ఎందేని = ఎక్కడైనను; సోకినన్ = తగిలిన; చోటెల్లను = ప్రదేశములు; ఎల్లను = అన్నియును; ముక్తి = మోక్షమునకు; హేతువు = కారణము; అగున్ = అగనో వాడు; ఈ = ఈ; కృష్ణుండె = కృష్ణుడే; పో = సుమీ; చూడగన్ = విచారించినచో.
భావము:- ఈ శ్రీకృష్ణుడు సామాన్యుడు కాడు. తెలియండి. మన శాస్త్రాలు, మాటివ్వడాలు, మనసు పెట్టడాలు, శుభాకాంక్షలు అన్నీ ఈ పరంధాముని పాదపద్మతీర్ధం వలన పవిత్రములు అవుతున్నాయి; ఈ మహాత్ముడి పాదస్పర్శకు నోచుకున్న ప్రదేశాలు అన్నీ ముక్తిదాయకాలే. అంతటి మహానుభావుడు ఈయన.
తెభా-10.2-1048-చ.
సనక సనందనాది మునిసత్తము లంచిత యోగదృష్టిచేఁ
బనివడి యాత్మలన్ వెదకి పట్ట నగోచరమైన మూర్తి యి
ట్లనవరతంబు మాంస నయనాంచల గోచరుఁ డయ్యెనట్టె! యే
మన నగు? వీరిపుణ్యమున కాదట నెట్టితపంబు సేసిరో?
టీక:- సనకసనందనాది = సనకాదులు {సనకాదులు - 1సనకుడు 2సనందనుడు 3సనత్కుమారుడు 4సనత్సుజాతుడు అను బ్రహ్మకుమారులైన దేవర్షులు}; ముని = ముని; సత్తములు = శ్రేష్ఠులు; అంచిత = చక్కటి; యోగదృష్టి = యోగదృష్టి; చేన్ = చేత; పనిబడి = కష్టబడి; ఆత్మలన్ = మనస్సులలో; వెదకి = అన్వేషించినను; పట్టన్ = పట్టుకొనుటకు; అగోచరము = కనబడనిది; ఐన = అయిన; మూర్తిన్ = స్వరూపము; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనవరతంబు = ఎడతెగకుండ; మాంసనయన = భౌతికనేత్రముల; అంచల = కొన లందు; గోచరుండు = కనబడువాడు; అయ్యెనట్టె = అయ్యెనట; ఏమనవచ్చు = ఏమిచెప్పడానికి; అగున్ = అవుతుంది; వీరి = వీరి (ఈ యాదవుల); పుణ్యమున్ = అదృష్టమున; కున్ = కు; ఆదటన్ = ఆసక్తితో, అక్కరతో; ఎట్టి = ఎలాంటి; తపంబున్ = తపస్సును; చేసిరో = చేసారో.
భావము:- సనకసనందాది మహామునులు తమ యోగదృష్టితో ఆత్మసాక్షాత్కారం చేసుకోదలచినా గోచరంకాని మంగళమూర్తిని, ఇలా ఈ ఉగ్రసేనాది యాదవులు ఎల్లవేళలా భౌతిక నేత్రాలతో కన్నులారా చూస్తున్నారు. వీరి పుణ్యము ఎంతటిదో? వీరు ఎంత నిష్ఠతో తపస్సు చేసి ఇది పొందారో?
తెభా-10.2-1049-మ.
నిరయస్వర్గము లాత్మఁ గైకొనక తా నిర్వాణమూర్తైన యీ
హరిఁ జూడన్, హరితోడఁ బల్క, హరిమే నంటన్, హరిం బాడఁగా
హరితో నేఁగ, సహాసనాస్తరణ శయ్యావాసులై యుండఁగన్
హరి బంధుత్వసఖిత్వముల్ గలుగు భాగ్యం బెట్లు సిద్ధించెనో?"
టీక:- నిరయ = నరకము; స్వర్గములు = స్వర్గములను; ఆత్మన్ = మనస్సులలో; కైకొనక = లక్ష్యపెట్టకుండ; తాన్ = తాను; నిర్వాణ = మోక్షమే; మూర్తిన్ = స్వస్వరూపము; ఐన = అయినట్టి; ఈ = ఈ; హరిన్ = కృష్ణుని; చూడన్ = చూచుట; హరి = కృష్ణుని; తోడన్ = తోటి; పల్కన్ = మాట్లాడుట; హరి = కృష్ణుని; మేన్ = దేహమును; అంటగన్ = తాకుట; హరిన్ = కృష్ణుని; పాడగాన్ = కీర్తించగ; హరి = కృష్ణుని; తోన్ = కూడా; ఏగన్ = వెళ్ళుట; సహ = కూడ; ఆసన = ఆసీనులగుట; ఆస్తరణ = బొంతలపై; శయ్యావాసులు = పరుండువారు; ఐ = అయ్యి; ఉండగన్ = ఉండుట; హరి = కృష్ణుని; బంధుత్వ = బాంధవ్యములు; సఖిత్వముల్ = మిత్రత్వములు; కలుగు = కలిగెడి; భాగ్యంబు = అదృష్టము; ఎట్లు = ఏ విధముగ; సిద్ధించెనో = లభించెనో కదా.
భావము:- ఈ యాదవ పుంగవులు స్వర్గ నరకాలను లెక్కచేయక, ఈలాగున కృష్ణుడిని చూస్తూ; కృష్ణుని పొగుడుతూ; కృష్ణునితోకలసి ప్రయాణం చేస్తూ; కలసి కూర్చుంటూ; కలసి శయనిస్తూ; సాయుజ్యము పొందినట్లు ఉన్నారు. కృష్ణునితో ఈ బంధుత్వ మిత్రత్వాలు కలిగే భాగ్యం వీరికి ఎలా లభ్యము అయిందో?”
తెభా-10.2-1050-తే.
అనుచు యాదవ వృష్ణి భోజాంధకులును
హరిదయాలబ్ధనిఖిలార్థు లగుచు నున్న
మనికిఁ దమ చిత్తములఁ బలుమాఱుఁ బొగడి
పరిణమించిరి; యంత న ప్పాండుమహిషి.
టీక:- అనుచున్ = అంటు; యాదవ = యాదవవంశస్థులు; వృష్ణి = వృష్ణివంశపు; భోజ = భోజవంశస్థులు; అంధకులునున్ = అంధకవంశస్థులు; హరి = కృష్ణుని; దయా = కృప వలన; లబ్ధ = లభించిన; నిఖిల = సమస్తమైన; అర్థులు = కోరికలు కలవారు; అగుచున్ = అగుచు; ఉన్న = ఉన్నట్టి; మనికిన్ = జీవితమునకు; తమ = తమ; చిత్తములన్ = మనస్సు లందు; పలుమాఱు = అనేకమారులు; పొగిడి = స్తుతించి; పరిణమించిరి = సంతోషించిరి; అంతన్ = పిమ్మట; ఆ = ఆ; పాండుమహిషి = పాండురాజు యొక్కరాణి.
భావము:- అని ఆ రాజశ్రేష్ఠులంతా ఆశ్చర్యపడుతూ, శ్రీకృష్ణుడి దయవలన సిద్ధించిన సకల వైభవాలతో జీవిస్తున్న ఉగ్రసేనాది యదు వృష్ణి పుంగవులను ఆ రాజులు అందరూ అనేక సార్లు అభినందించారు. ఆ సమయంలో పాండురాజు పత్ని కుంతీదేవి....
తెభా-10.2-1051-వ.
అప్పుడు.
టీక:- అప్పుడు = అప్పుడు.
భావము:- అప్పుడు, ఆ శమంతకక్షేత్రంలో...
తెభా-10.2-1052-క.
తన సుతులకు గాంధారీ
తనయులు గావించు నపకృతంబుల కాత్మన్
ఘనముగ నెరియుచు నచ్చటఁ
గనుఁగొనె వసుదేవు విగతకల్మషభావున్.
టీక:- తన = తన యొక్క; సుతుల = కొడుకుల; కున్ = కు; గాంధారీ = గాంధారి యొక్క; తనయులు = కొడుకులు; కావించు = చేయు; అపకృతుల = అపకారముల; కున్ = కు; ఆత్మన్ = మనసు నందు; ఘనముగన్ = మిక్కిలి అధికముగా; ఎరియుచున్ = పరితపించుచు; అచ్చటన్ = అక్కడ; కనుగొనెన్ = చూసెను; వసుదేవున్ = వసుదేవుడిని; విగత = తొలగిన; కల్మష = పాపము; భావున్ = భావములు కలవానిని.
భావము:- తన కుమారులకు కౌరవులవలన కలిగిన అపకారాలకు మనస్సులో బాధపడుతూ స్మరించుకుంటుంటే తన అన్నగారు నిర్మలాత్ముడు అయిన వసుదేవుడు కనబడ్డాడు.
తెభా-10.2-1053-వ.
అట్లు గనుంగొని యతనితో నిట్లనియె.
టీక:- అట్లు = ఆ విధముగా; కనుంగొని = చూసి; అతని = అతని; తోన్ = తోటి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:- అలా శమంతకపంచకంలో తారసపడిన తన అన్న వసుదేవుడితో కుంతీదేవి ఇలా అన్నది.