పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ద్వితీయాశ్వాసము)/ద్వివిదుని వధించుట
ద్వివిదునివధించుట
| ←కాశీరాజు వధ | తెలుగు భాగవతము (పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ద్వితీయాశ్వాసము)/ద్వివిదుని వధించుట) రచయిత: పోతన |
సాంబుడు లక్షణ నెత్తకొచ్చుట→ |
తెభా-10.2-538-క.
“బలభద్రుఁ డప్రమేయుం
డలఘుఁ డనంతుండు నతని యద్భుతకర్మం
బులు వినియు, దనియ దింకనుఁ
దెలియఁగ నా కానతిమ్ము దివ్యమునీంద్రా!”
టీక:- బలభద్రుడు = బలరాముడు; అప్రమేయుండు = పరిమితి చేయ శక్యము కానివాడు, నిరూపింప రానివాడు, సరిగా తెలుసుకొన వలను పడనివాడు; అలఘుడు = గొప్పవాడు; అనంతుండు = అంతము లేనివాడు; అతని = అతని యొక్క; అద్భుత = అపురూపమైన; కర్మంబులు = పనులు; వినియున్ = ఎంతవినినను; తనియదు = తనవితీరదు; ఇంకనున్ = ఇంకను; తెలియగన్ = తెలియునట్లు; నాకున్ = నాకు; ఆనతిమ్ము = చెప్పుము; దివ్య = శ్రేష్ఠమైన; ముని = ఋషి; ఇంద్రా = ఉత్తముడా.
భావము:- “ఓ మునీశ్వరా! మహాత్ముడు బలరాముడు చేసిన ఆశ్చర్యకరమైన పనులను గురించి విని కూడ నాకు తృప్తి కలగటం లేదు. ఇంకా వివరంగా ఆయనను గురించి నాకు చెప్పండి”
తెభా-10.2-539-వ.
అనిన రాజునకు శుకుం డిట్లనియె.
టీక:- అనినన్ = అని అడుగగా; రాజున్ = రాజున; కున్ = కు; శుకుండు = శుకుడు; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:- అనగా రాజుతో శుకమహర్షి ఇలా అన్నాడు.
తెభా-10.2-540-క.
“జననాయక! విను సుగ్రీ
వుని సచివుఁడు మైందునకు సహోదరుఁ డనఁగా
వినుతికి నెక్కిన ద్వివిదుం
డను ప్లవగుఁడు నరకసఖ్యుఁ డతిదర్పితుఁడై.
టీక:- జననాయక = రాజా; విను = విను; సుగ్రీవుని = సుగ్రీవుడి యొక్క; సచివుడు = మంత్రి; మైందున్ = మైందుని; కున్ = కి; సహోదరుడు = తోడబుట్టినవాడు; అనగా = అనబడుతూ; వినుతికిన్ = ప్రసిద్ధి; ఎక్కిన = చెందిన; ద్వివిధుండు = ద్వివిధుడు; అను = అను పేరు కలవాడు; ప్లవగుడు = వానరుడు; నరక = నరకుని; సఖ్యుడు = స్నేహితుడు; అతి = మిక్కిలి; దర్పితుడు = అహంకారము కలవాడు; ఐ = అయ్యి.
భావము:- “ఓ పరీక్షిన్మహారాజా! విను. సుగ్రీవుడి మంత్రి మైందుడు. వాని తమ్ము డంతటి వాడని పేరుపడ్డ వాడు, నరకాసురుడి స్నేహితుడు “ద్వివిదు” డనే పేరుకల వానరుడు ఒకడు ఉన్నాడు. వాడు మహాగర్విష్టి అయి......
తెభా-10.2-541-సీ.
చెలికానిపగఁ దీర్పఁ దలఁచి కృష్ణుం డేలు-
పురములు జనపదంబులు దహించి
సరి దుపవన సరోవరములు గోరాడి-
మందలఁ గొందలమందఁ జేసి
ప్రాసాదములు ద్రొబ్బి పరిఖలు మాయించి-
చతురంగబలముల సమయఁ జేసి
పురుషుల సతులను భూధరగుహలలోఁ-
బెట్టి వాకిలి గట్టి బిట్టు నొంచి
తెభా-10.2-541.1-తే.
ఫలిత తరువులఁ ద్రుంచి సాధుల నలంచి
కోట లగలించి పడుచుల నీట ముంచి
ధరణి నిబ్భంగిఁ బెక్కుబాధలఁ జలంబు
పరఁగఁజేయుచు నొకనాఁడు ప్లవగవరుఁడు.
టీక:- చెలికాని = మిత్రుని; పగన్ = పగను; తీర్చన్ = తీర్చవలెనని; తలచి = ఎంచి; కృష్ణుండు = కృష్ణుడు; ఏలు = పరిపాలించెడి; పురములు = పట్టణములు; జనపదంబులు = ఊర్లు; దహించి = కాల్చి; సరిత్ = సెలయేర్లు; ఉపవన = ఉద్యానవనములు; సరోవరములున్ = సరోవరములు; కోరాడి = చిందరవందరచేసి; మందలన్ = ఆవులమందలు; కొందలము = కలత; అందన్ = పొందునట్లు; చేసి = చేసి; ప్రాసాదములున్ = రాజగృహములు; ద్రొబ్భి = పడదోసి; పరిఖలు = అగడ్తలను; మాయించి = పూడ్చి; చతురంగబలములన్ = చతురంగబలములన్ {చతురంగబలములు - 1రథ 2గజ 3తురగ 4పదాతి దళములు అను 4 రంగములు కల సైన్యము}; సమయజేసి = చంపేసి; పురుషులన్ = పురుషులను; సతులనున్ = స్త్రీలను; భూధర = కొండ; గుహల్ = బిలములు; లోన్ = లోపల; పెట్టి = పెట్టి; వాకిలిన్ = ప్రవేశములను; కట్టి = మూసేసి; బిట్టు = గట్టిగా; నొంచి = బాధించి; ఫలిత = పండ్లతోనున్న; తరువులన్ = చెట్లను; త్రుంచి = విరిచి; సాధులన్ = సజ్జనులను; అలంచి = శ్రమపెట్టి; కోటలున్ = కోటగోడలను; అగలించి = పెల్లగించి; పడుచులన్ = యువతులను; నీటన్ = నీళ్ళలో; ముంచి = ముంచి; ధరణిన్ = రాజ్యంలో; ఈ = ఈ; భంగిన్ = విధముగా; పెక్కు = అనేకమైన; బాధలన్ = బాధలచేత; చలంబున్ = మాత్సర్యమును (తన); పరగన్ = ప్రసరించుట; చేయుచున్ = చేస్తూ; ఒక = ఒకానొక; నాడు = రోజు; ప్లవగ = వానర {ప్లవంగము - దాటుచు పోవునది, కోతి}; వరుడు = శ్రేష్ఠుడు.
భావము:- ఆ వానరుడు తన మిత్రుడైన నరకుడి పగను తీర్చదలచి, శ్రీకృష్ణుడు పరిపాలించే పట్టణాలనీ పల్లెలనీ తగలపెట్టడం; వనాలనీ, సరస్సులనూ నాశనం చేయటం; ఆవుల మందలను బెదిరించడం; సౌధాలను పడత్రోయడం; అగడ్తలను పూడ్చివేయడం; చతురంగబలాలను సంహరించడం; స్త్రీ పురుషులను కొండగుహల్లో బంధించి బాధించడం; పండిన చెట్లను విరిచివేయడం; సాధువులను చీకాకులు పెట్టటం; కోటలను పడగొట్టడం; యువతులను నీళ్ళలో ముంచటం వంటి పనులతో అందరినీ బాధిస్తూ ఉండే వాడు.
తెభా-10.2-542-క.
చతుర మృదు గీతరవ ము
న్నతి వీతెంచినఁ జెలంగి నగచరుఁ డా రై
వతగిరి కందరమున కా
యతిగతిఁ జని యందు నెత్తమాడెడు వానిన్.
టీక:- చతుర = నేర్పుగలది; మృదు = మెత్తని; గీత = పాటపాడెడి; రవము = శబ్దము; ఉన్నతిన్ = మేలిమిగా; వీతెంచినన్ = వినిపించగా; చెలంగి = చెలరేగి; నగచరుడు = కోతి {నగచరుడు - కొండలమీద చరించువాడు, వానరుడు}; ఆ = ఆ; రైవత = రైవతమను; గిరి = పర్వతము యొక్క; కందరమున్ = గుహ; కున్ = కు; ఆయత = వడిగల; గతిన్ = గమనముతో; చని = వెళ్ళి; అందున్ = అక్కడ; నెత్తమున్ = పాచికలాట; ఆడెడు = ఆడుతున్న; వానిన్ = వాడిని.
భావము:- ద్వివిదుడు ఒకనాడు తనకు మనోహరమైన సంగీతం వినబడగా, రైవత పర్వతం గుహకు వచ్చి అక్కడ పాచికలు ఆడుతూ ఉన్న బలరాముడిని చూసాడు.
తెభా-10.2-543-చ.
లలితవినీలవస్త్రుని విలాసవతీయుతుఁ జంద్రచంద్రికా
కలితమహోన్నతాంగు మణికాంచనదివ్యవిభూషణోన్నతున్
విలసితవారుణీసమదవిహ్వలలోచనుఁ గాంచె సీరని
ర్దళితరిపుక్షితీశనిజధాముని రాముని కామపాలునిన్.
టీక:- లలిత = మనోజ్ఞమైన; వినీల = మిక్కిలి నీలముగా నున్న; వస్త్రునిన్ = వస్త్రములు ధరించినవానిని; విలాసవతీ = స్త్రీలతో {విలాసవతి - విలాసవంతమైన స్త్రీ}; యుతున్ = కూడి ఉన్నవానిని; చంద్ర = చంద్రుని యొక్క; చంద్రికా = వెన్నెల వంటి రుచి; కలిత = కలిగిన; మహా = గొప్ప; ఉన్నత = ఎత్తైన; అంగున్ = దేహము కలవానిని; మణి = రత్నాల; కాంచన = బంగారపు; దివ్య = గొప్ప; విభూషణ = విశిష్ఠమైన ఆభరణములతో ఉన్న; ఉన్నతున్ = గొప్పవానిని; విలసిత = చక్కటి; వారుణీ = మద్యము వలన; సమద = మత్తుకల; విహ్వల = చలించుచున్న; లోచనున్ = కన్నులు కలవానిని; కాంచెన్ = చూసెను; సీర = నాగేటి ఆయుధముతో; నిర్దళిత = పడగొట్టబడిన; రిపు = శత్రుపక్షపు; క్షితీశ = రాజుల యొక్క; నిజ = స్వంత; ధామునిన్ = నివాసములు కలవానిని; రాముని = బలరాముని; కామపాలునిన్ = బలరాముని {కామపాలుడు - వ్యు. కామాన్ పాలయతి, కామ+పాల+అణ్, కృ.ప్ర., భక్తుల కోరికలను తీర్చి పాలించువాడు, బలరాముడు}.
భావము:- అలా ద్వివిదుడు చూసిన సమయంలో శత్రురాజుల పట్టణాలను ధ్వంసం చేసినవాడూ, కామపాలుడూ అయిన బలరాముడు నల్లని వస్త్రం ధరించి; యువతుల మధ్యలో, పండువెన్నెలలాగా చల్లని తెల్లని ఉన్నతమైన అవయవాలు కలిగి; రత్నాల బంగారు దివ్యాభరణాలను ధరించి ఉన్నాడు. అతని కన్నులు మత్తుపానీయం త్రాగిన మైకంలో చంచలంగా ఉన్నాయి.
తెభా-10.2-544-సీ.
కనుఁగొని తత్పురోగమభూమిరుహశాఖ;
లెక్కి యూఁచుచుఁ జాల వెక్కిరించుఁ;
గికురించుచును బం డ్లిగిల్చి చూపుచు వెసఁ-
గొమ్మకొమ్మకు నుఱుకుచు నదల్చుఁ;
దోఁక నూరక మేను సోఁకఁగ నులివెట్టు-
వెడవెడ నాలుక వెడలఁబెట్టుఁ;
బరుల నఖంబుల గిరగిర గోఁకుచుఁ-
బొరిఁబొరి ఫలములు గఱచి వైచు;
తెభా-10.2-544.1-తే.
గోళ్ళు తెగ గొర్కి యుమియును; గుదము సూపు;
బలసి మర్కటజాతి యిప్పగిదిఁ జేయఁ
గోపమున హలధరుఁ డొక గుండు వైవ
దానిఁ దప్పించుకొని ప్రల్లదమున నతని.
టీక:- కనుగొని = చూసి; తత్ = అతని; పురోగమ = ఎదుటనున్న; భూమిరుహ = చెట్టు {భూమిరుహము - భూమి యందు పుట్టునది, చెట్టు}; శాఖలున్ = కొమ్మలను; ఎక్కి = ఎక్కి; ఊచుచున్ = ఊపుచు; చాలన్ = ఎక్కువగా; వెక్కిరించుచున్ = వెక్కిరిస్తు {వెక్కిరించు - వికారపు చేష్టలతో అపహాస్యము చేయుట}; కికురించుచున్ = ఏమార్చుచు; పండ్లు = నోటిలోని పళ్ళను; ఇగిల్చి = వెలిపెట్టి, బయటపెట్టి; చూపుచున్ = చూపిస్తు; వెసన్ = వేగముగా; కొమ్మకొమ్మకున్ = ఆకొమ్మనుండి ఆకొమ్మకు; ఉఱుకుచున్ = దూకుతు; అదల్చున్ = అదలించును; తోకన్ = తోకను, వాలమును; ఊరక = కారణములేక, ఉత్తినే; మేనున్ = దేహమును; సోకగన్ = తాకునట్లు; నులిపెట్టున్ = మెలితిప్పును; వెడవెడన్ = కొద్ధికొద్దిగా; నాలుకన్ = నాలుకను; వెడలన్ = బయట; పెట్టున్ = పెట్టును; పరులన్ = దేహపార్శము, పక్కలను; నఖంబులన్ = గోళ్ళతో; గిరగిర = గిరగిర అని చప్పుడయ్యేలా; గోకుచున్ = గీరుకొనుచు; పొరిపొరిన్ = మాటిమాటికి; ఫలములున్ = పండ్లు కాయలు; కఱచి = కొరికి; వైచున్ = విసురును; గోళ్ళు = గోళ్ళను; తెగన్ = మిక్కిలిగా; కొర్కి = కొరికి; ఉమియునున్ = ఉమ్మును; గుదము = ముడ్డిని; చూపున్ = చూపించును; బలసి = కొవ్వి, అహంకరించి; మర్కటజాతి = కోతిపుట్టుకకలది; ఈ = ఈ; పగిదిన్ = విధముగా; చేయన్ = చేయగా; కోపమున = కోపముతో; హలధరుండు = బలరాముడు; ఒక = ఒకానోక; గుండు = గుండ్రని రాయిని; వైవన్ = విసరగా; దానిన్ = దానిని; తప్పించుకొని = తప్పించుకొని; ప్రల్లదమునన్ = దుష్టత్వమున; అతనిన్ = అతనిని.
భావము:- అలా చూసిన ఆ వానరుడు ద్వివిదుడు బలరాముడి ఎదురుగా ఉన్న చెట్ల కొమ్మలను ఊపుతూ, వెక్కిరిస్తూ, దృష్టి ఏమారుస్తూ, ఒక కొమ్మ మీద నుండి మరొక కొమ్మ మీదకు దుముకుతూ, తన తోకను బలరాముడికి తాకిస్తూ, నాలుక బైటపెడుతూ, గోళ్ళతో గోకుతూ, పండిన పండ్లను కొరికి పారవేస్తూ, ఇలా రకరకాల వెకిలి చేష్టలు చాలా చేస్తూ ఉన్నాడు. అవి చూసి బలరాముడికి కోపం వచ్చి వాణ్ణి ఒక రాయి పెట్టి కొట్టాడు. దానిని తప్పించుకొని దుష్టత్వంతో...
తెభా-10.2-545-క.
నగి యాసవకలశముఁ గొని
జగతీరుహశాఖ యెక్కి చాపలమున న
జ్జగతిపయి వైచెఁ దద్ఘట
మగలగఁ; నది చూచి కోప మగ్గల మొదవన్.
టీక:- నగి = నవ్వి; ఆసవ = మద్యపు; కలశమున్ = కుండను; కొని = తీసుకొని; జగతీరుహ = చెట్టు {జగతీరుహము - భూమిపై పుట్టునది, చెట్టు}; శాఖన్ = కొమ్మను; ఎక్కి = ఎక్కి; చాపలమున = చపలత్వముతో; ఆ = ఆ; జగతి = నేల; పయిన్ = పైన; వైచెన్ = విసరివేసెను; తత్ = ఆ; ఘటమున్ = కుండను; అగలగన్ = పగిలిపోవునట్లు; అది = దానిని; చూచి = చూసి; కోపమున్ = కోపము; అగ్గలము = అధికముగా; ఒదవన్ = కలుగగా.
భావము:- ఆ రాతిదెబ్బను తప్పించుకొన్న ద్వివిదుడు నవ్వుతూ, పానపాత్ర తీసుకు వెళ్ళి, చెట్టు కొమ్మ మీదకి ఎక్కి, నేల మీదకి విసిరి కొట్టాడు. అది పగిలిపోయింది. ఆ కోతి చేష్టలు చూసి బలరాముడి కోపం బాగా పెరిగిపోయింది.
తెభా-10.2-546-వ.
మఱియును.
టీక:- మఱియును = ఇంకను.
భావము:- అంతేకాకుండా.....
తెభా-10.2-547-క.
సీరినిఁ దన మనమున నొక
చీరికిఁ గైకొనక కదిసి చీరలు చింపన్
వారకతఁడు భువిజనములఁ
గారించుట మాన్పఁ దలఁచి ఘనకుపితుం డై.
టీక:- సీరినిన్ = బలరాముని; తన = తన; మనమునన్ = మనస్సులో; ఒక = ఒక్క; చీరి = పూతికపుల్ల; కిన్ = కు సమానముగ నైనను; కైకొనక = లెక్కపెట్టకుండ; కదిసి = సమీపించి; చీరలున్ = బట్టలను; చింపన్ = చింపగా; వారక = తప్పకుండ; అతడు = అతను; భువి = దేశంలోని; జనములన్ = ప్రజలను; కారించుట = బాధించుట, వేపుకుతినుట; మాన్పన్ = మానిపించవలె నని; తలచి = అనుకొని; ఘన = మిక్కుటమైన; కుపితుండు = కోపము కలవాడు; ఐ = అయ్యి.
భావము:- బలరాముడిని ఏమాత్రం లక్ష్యపెట్టకుండా, ఆ వానరుడు అక్కడ ఉన్నవారి దగ్గరకు వెళ్లి, వారి వస్త్రాలను చించివేశాడు. అప్పుడు బలరాముడు కోపంతో ఆ వానరుడు ప్రజలని బాధించడం మాన్పించాలని అనుకున్నాడు.
తెభా-10.2-548-వ.
ఇట్లు కోపోద్దీపితమానసుండై కనుంగొని హలాయుధుం డప్పుడు
టీక:- ఇట్లు = ఈ విధముగ; కోప = కోపముచేత; ఉద్దీపిత = మండిపడుతున్న; మానసుండు = మనసు కలవాడు; ఐ = అయ్యి; కనుంగొని = చూసి; హలాయుధుండు = బలరాముడు; అప్పుడు = అప్పుడు.
భావము:- హాలాయుధుడు బలరాముడు మహా కోపంతో చూసి.
తెభా-10.2-549-చ.
ముసలముఁ దీవ్రశాతహలమున్ ధరియించి సమస్తచేతన
గ్రసనమునాఁడు పొంగు లయకాలునిభంగి నదల్చి నిల్వ; వా
డసదృశవిక్రమక్రమవిహార మెలర్ప సమీపభూజమున్
వెసఁ బెకలించి మస్తకము వ్రేసెఁ జలంబు బలంబు చొప్పడన్.
టీక:- ముసలమున్ = రోకలి ఆయుధమును; తీవ్ర = క్రూరమైన; శాత = వాడియైన; హలమున్ = నాగలి ఆయుధమును; ధరియించి = పూని; సమస్త = ఎల్ల; చేతన = ప్రాణులను; గ్రసనము = మింగునట్టి; నాడు = కాలమున; పొంగు = విజృంభించు; లయ = ప్రళయకాలపు; కాలుని = యముని; భంగిన్ = వలె; అదల్చి = అదలించి; నిల్వన్ = నిలబడగా; వాడు = అతడు, ద్వివిదుడు; అసదృశ = సాటిలేని; విక్రమ = పరాక్రమ; క్రమ = పద్ధతిలో; విహారమున్ = మెలగుటందు; ఎలర్పన్ = ప్రకాశింపజేయగా; సమీప = దగ్గరలోని; భూజమున్ = చెట్టును {భూజము - భూమి యందు పుట్టునది, చెట్టు}; వెసన్ = వడిగా; పెకలించి = పీకి; మస్తకమున్ = తలమీద; వ్రేసెన్ = కొట్టెను; చలంబు = మచ్చరము; బలంబున్ = శక్తి; చొప్పడన్ = తెలియునట్లు.
భావము:- ముసలాన్ని, బాగా వాడి అయిన హలాన్ని ధరించి, ప్రళయకాలం నాడు విజృంభించే కాలయముడి లాగ బలరాముడు ద్వివిదుడిని అదిలించి నిలబడ్డాడు. వానరుడు కూడ మహాపరాక్రమంతో అక్కడ ఉన్న చెట్టును పెకలించి బలరాముడి తల మీద బలంగా కొట్టాడు.
తెభా-10.2-550-వ.
ఇట్లు వ్రేయ బలుం డప్పుడు.
టీక:- ఇట్లు = ఈ విధముగ; వ్రేయన్ = కొట్టగా; బలుండు = బలరాముడు; అప్పుడు = అప్పుడు.
భావము:- అలా ద్వివిద వానరుడు కొట్టడంతో, బలరాముడు అప్పుడు...
తెభా-10.2-551-చ.
ఉరవడి దండతాడితమహోరగుభంగిఁ గడంగి వీర సా
గరమున నేఁచి హేమకటకంబుల నొప్పు సునందనామ భీ
కర ముసలంబునన్ ద్వివిదుకంఠము వ్రేసినఁ బొల్చె వాఁడు జే
గురుగల కొండచందమునఁ గోయని యార్చి సురల్ నుతింపఁగన్
టీక:- ఉరవడిన్ = మిక్కుటమైన వేగముగా; దండ = కఱ్ఱచే; తాడిత = కొట్టబడిన; మహా = గొప్ప; ఉరగున్ = సర్పము; భంగిన్ = వలె; కడంగి = పూని; వీర = వీరరసము అను; సాగరమునన్ = సముద్రమువలె; ఏచి = విజృంభించి; హేమ = బంగారు; కటకంబులన్ = కట్లతో; ఒప్పు = ఒప్పుచున్న; సునంద = సునంద అను {సునందము - బలరాముని ముసలాయుధము పేరు}; నామ = పేరుగల; భీకర = భయము కలిగించెడి; ముసలంబునన్ = ముసలముతో; ద్వివిదు = ద్వివిదుని; కంఠమున్ = మెడకాయను; వ్రేసినన్ = కొట్టగా; పొల్చెన్ = కనబడెను; వాడు = అతడు; జేగురు = జేగురుమన్ను (ఎఱ్ఱచారలు); కల = ఉన్నట్టి; కొండ = పర్వతము; చందమునన్ = వలె; కో = కో; అని = అని; ఆర్చి = అరిచి; సురల్ = దేవతలు; నుతింపగన్ = స్తుతించగా.
భావము:- బలరాముడు కఱ్ఱదెబ్బతిన్న కాలసర్పంలాగ చెలరేగి, బంగారుకట్లు వేసిన “సునంద” అనే పేరు గల తన రోకలితో ద్వివిదుడిని మెడ మీద కొట్టాడు. ఆ దెబ్బకు చిమ్మిన రక్తంతో వాడు “కో” అని అరుస్తూ ఎఱ్ఱని కొండలా కనపడ్డాడు. ఇది చూసి దేవతలు ఎంతో సంతోషించారు.
తెభా-10.2-552-మత్త.
అంత వాఁ డొక యింత మూర్ఛిలి యంతలోఁ దెలివొంది దు
ర్దాంతభూరిభుజావిజృంభణుఁడై మహీజము పూన్చి దై
త్యాంతకాగ్రజు వ్రేసె; వ్రేసిన నాగ్రహంబున దాని నిం
తింతలై ధర రాలఁ జేసె నహీనవిక్రమశాలియై.
టీక:- అంతన్ = అంతట; వాడు = అతడు; ఒకయింత = కొద్దిగా; మూర్ఛిలి = మూర్ఛపోయి, తెలివితప్పి; అంతలోన్ = వెంటనే; తెలివొంది = తేరుకొని; దుర్దాంత = అణపరాని; భూరి = మిక్కుటమైన {భూరి - సంఖ్యలలో భూరి వలె పెద్దదైన}; భుజా = భుజబలము యొక్క; విజృంభణుడు = విజృంభించినవాడు; ఐ = అయ్యి; మహీజము = చెట్టును {మహీజము - మహిన్ (నేలపై) పుట్టునది, చెట్టు}; పూన్చి = ధరించి, ఊచిపెట్టి; దైత్యాంతకాగ్రజున్ = బలరాముని; వ్రేసెన్ = దెబ్బవేయగా; వ్రేసినన్ = వేయగా; ఆగ్రహమునన్ = కోపముతో; దానినిన్ = దానిని; ఇంతింతలు = చిన్న చిన్న ముక్కలు; ఐ = అయ్యి; ధరన్ = నేలమీద; రాలన్ = రాలిపడునట్లు; చేసెన్ = చేసెను; అహీన = మిక్కిలి; విక్రమశాలి = పరాక్రమవంతుడు; ఐ = అయ్యి.
భావము:- అలా బలరాముడు కొట్టిన దెబ్బకు కొద్దిగా మూర్ఛపోయిన ద్వివిదుడు, కొంతసేపటికి తేరుకొని అతిశయించిన భుజబలంతో ఒక పెద్ద చెట్టును పెరికి, దానితో బలరాముడిని గట్టిగా కొట్టాడు. ఆ వృక్షాన్నిమిక్కిలి ఆగ్రహంతో మొక్కవోని పరాక్రమంతో బలరాముడు ముక్కలు ముక్కలు చేసి పారేసాడు.
తెభా-10.2-553-క.
మఱియునుఁ జల ముడుగక వెసఁ
దరుచరుఁ డొకతరువు వ్రేయఁ దాలాంకుఁ డనా
దరమునఁ దునిమిన వెండియుఁ
దొరఁగించెఁ గుజంబు లతఁడు దోడ్తోఁ దునుమన్.
టీక:- మఱియునున్ = ఇంకను; చలము = మచ్చరము; ఉడుగక = తగ్గక; వెసన్ = వడిగా; తరుచరుడు = కోతిగాడు {తరుచరము - తరువుల (చెట్లపై) చరించునది, కోతి}; ఒక = ఒకానొక; తరువున్ = వృక్షమును; వ్రేయన్ = వేయగా; తాలంకుడున్ = బలరాముడు; అనాదరమునన్ = తిరస్కారముతో; తునిమునన్ = ముక్కలు చేయగా; వెండియున్ = మరల; తొరగించెన్ = త్వర త్వరగా వేసెను; కుజంబులన్ = చెట్లను; అతడు = వాడు, ద్వివిదుడు; తోడ్తోడన్ = వెంటవెంటనే; తునుమన్ = ముక్కలు చేయగా;
భావము:- వానరుడు ఇంకా పట్టువిడవకుండా ఒక్కొక్క చెట్టు పెళ్ళగించి బలరాముడి మీదకి విసరసాగాడు. వాడు విసిరిన వృక్షాలు అన్నింటినీ బలరాముడు వెంటవెంటనే ముక్కలు చేసేసాడు.
తెభా-10.2-554-క.
ఆ చందంబున వనచరుఁ
డేచి మహీరుహచయంబు లెల్లను హలిపై
వైచి యవి శూన్య మగుటయుఁ
జూచి శిలావృష్టిఁ గురిసె సుర లగ్గింపన్.
టీక:- ఆ = ఆ; చందంబునన్ = విధముగ; వనచరుడు = కోతిగాడు; ఏచి = విజృంభించి; మహీరుహ = చెట్ల; చయంబులు = సమూహములు; ఎల్లనున్ = అన్నిటిని; హలి = బలరాముని {హలి – హలాయుధము గలవాడు, బలరాముడు}; పైన్ = మీద; వైచి = వేసి; అవి = అవన్ని; శూన్యము = వ్యర్థము; అగుటయున్ = కాగా; చూచి = చూసి; శిలా = రాళ్ళను; వృష్టిన్ = వానగా; కురిసెన్ = కురిపించెను; సురలు = దేవతలు; అగ్గింపన్ = శ్లాఘించగా.
భావము:- అలా ద్వివిద వానరుడు రెచ్చిపోయి సమీపంలో ఉన్న చెట్లన్నీ పెరికి బలరాముడి మీదకు విసిరాడు. అవన్నీ వృధా కావడంతో, దేవతలు పొగిడేలా రాళ్ళవర్షం కురిపించాడు.
తెభా-10.2-555-క.
బలుఁ డపుడు ఱాలు తుమురై
యిల రాలఁగఁ జేసి యార్వ నే నుడుగక యా
వలిముఖుఁడు తాలసన్నిభ
ము లయిన నిజబాహుదండముల నుగ్రుండై.
టీక:- బలుడు = బలరాముడు; అపుడు = అప్పుడు; ఱాలు = రాళ్ళు; తుమురు = పొడిపొడిగా; ఐ = అయ్యి; ఇలన్ = నేలపై; రాలగన్ = రాలునట్లు; చేసి = చేసి; ఆర్వన్ = సింహనాదము చేయగా; ఏన్ = ఏమాత్రము; ఉడుగక = వెనుదీయకుండ; ఆ = ఆ; వలిముఖుడు = కోతిగాడు {వలీముఖము - ముడుతలతో కూడిన ముఖము కలది, కోతి}; తాల = తాడిచెట్టు; సన్నిభములు = వంటి; అయిన = ఐన; నిజ = తన యొక్క; బాహుదండములన్ = చేతులు అను కఱ్ఱలతో; ఉగ్రుండు = భయంకరుడు; ఐ = అయ్యి.
భావము:- వాడు వేసే రాళ్ళు అన్నింటినీ బలరాముడు పొడి పొడి చేసేసాడు. దానితో ద్వివిదుడు కోపం మితిమీరడంతో తాటిచెట్లవంటి తన బాహువులతో బలరాముడి మీద ముష్టియుద్ధానికి తలపడ్డాడు.
తెభా-10.2-556-క.
వడిఁ బిడుగుఁ బోని పిడికిటఁ
బొడిచిన వడి సెడక బలుఁడు ముసలము హలమున్
విడిచి ప్లవంగుని మెడఁ గడు
వెడవెడ బిగియించె గ్రుడ్లు వెలి కుఱుకంగన్.
టీక:- వడిన్ = వేగముగా; పిడుగున్ = పిడుగును; పోని = పోలిన; పిడికిటన్ = ముష్టితో; పొడిచినన్ = గుద్దగా; వడిన్ = వేగము; చెడక = తగ్గకుండా; బలుడు = బలరాముడు; ముసలమున్ = రొకలిని; హలమున్ = నాగలిని; విడిచి = వదలిపెట్టి; ప్లవంగుని = వానరుని; మెడన్ = కంఠమును; కడు = మిక్కిలి; వెడవెడ = అలవోకగా; బిగియించెన్ = బిగించెను; గ్రుడ్లు = కనుగుడ్లు; వెలి = బయట; కున్ = కు; ఉఱుకంగన్ = ఉబుకునట్లుగా.
భావము:- ద్వివిదుడు బలరాముడిని పిడుగులాంటి పిడికిటి పోటు పొడిచాడు. అప్పుడు, బలరాముడు తన చేతిలో ఉన్న రోకలినీ, నాగలినీ ప్రక్కన పెట్టి, వాడి కనుగుడ్లు బయటికి వచ్చేలా, రెండు చేతులతో ద్వివిదుడి మెడను అలవోకగా పట్టి గట్టిగా బిగించాడు.
తెభా-10.2-557-క.
వదనమునఁ జెవుల రుధిరము
మెదడును దొరఁగంగ వాఁడు మేదినిమీఁదం
జదికిలఁబడి యొక యింతయు
మెదలక మిడుకంగ లేక మృతిఁ బొందె నృపా!
టీక:- వదనమునన్ = నోటినుండి; చెవులన్ = చెవులనుండి; రుధిరము = రక్తము; మెదడును = కొవ్వు; తొరగంగన్ = కారుతుండగా; వాడు = వాడు; మేదిని = నేల; మీదన్ = పైన; చతికిలబడి = కూర్చుండిపోయి; ఒకయింతయున్ = కొంచెముకూడ; మెదలక = కదలకుండగ; మిడుకంగలేక = లేవలేక; మృతిన్ = చావును; పొందెన్ = పొందెను; నృపా = రాజా.
భావము:- ఓ రాజా! బలరాముడు అలా ద్వివిదుడి గొంతు గట్టిగా నులుమడంతో వాడి నోటిలో నుంచి, చెవుల్లో నుంచి రక్తం స్రవించింది; మెదడు చెదరిపడింది; ధబీలు మని భూమి మీద పడ్డాడు; చలనం ఆగిపోయింది; మరణించాడు.
తెభా-10.2-558-తే.
వానిపాటున కప్పుడు వనసమేత
మగుచు నా శైలరాజ మల్లల్ల నాడె;
సురగణంబులు రాముపై సురభి కుసుమ
వృష్టి గురియించి రతుల సంతుష్టి మెఱసి.
టీక:- వాని = వాడి యొక్క; పాటు = పడిపోవుట; నకు = కు; అప్పుడు = ఆ సమయము నందు; వన = అడవితో; సమేతము = కూడినది; అగుచున్ = ఔతు; ఆ = ఆ; శైలరాజము = పర్వతము, రైవతము; అల్లల్లాడెన్ = చలించెను; సురలు = దేవతా; గణంబులున్ = సమూహములు; రాము = బలరాముని; పైన్ = మీద; సురభి = మంచి సువాసన గల; కుసుమ = పూల; వృష్టిన్ = వానను; కురియించిరి = కురిపించిరి; అతుల = మిక్కిలి; సంతుష్టిన్ = తృప్తితో; మెఱసి = ప్రకాశింపజేసి.
భావము:- అలా ద్వివిదుడు పడిన పాటుకు ఆ అడవితోపాటు రైవతపర్వతం వణికిపోయింది. దేవతలు ఆనందంతో బలరాముడి మీద పుష్పవర్షం కురిపించారు.
తెభా-10.2-559-వ.
ఇవ్విధంబున భువనకంటకుండైన దుష్టశాఖామృగేంద్రుని వసుంధరకుం బలిచేసి సకల జనంబులుఁ బరమానందకందళిత హృదయారవిందులై తన్ను నందింప నయ్యదునందనుండు నిజ నగరంబున కరుదెంచె"నని శుకుండు వెండియు నమ్మనుజ పతి కిట్లనియె.
టీక:- ఈ = ఈ; విధంబునన్ = విధముగా; భువన = లోకములకు; కంటకుడు = బాధించు, ముల్లువలె బాధించు వానిని; ఐన = అయిన; దుష్ట = చెడ్డ; శాఖామృగ = వానర; ఇంద్రుని = శ్రేష్ఠుని; వసుంధర = భూదేవి; కున్ = కి; బలిచేసి = సంహరించి; సకల = ఎల్ల; జనంబులు = ప్రజలు; పరమ = మిక్కిలి; ఆనంద = సంతోషముచేత; కందళిత = వికసించిన; హృత్ = హృదయము అను; అరవిందలు = పద్మములు కలవారు; ఐ = అయ్యి; తన్ను = తనను; నందింప న్ = సంతోషింపజేయగా; ఆ = ఆ; యదు = యాదవ; నందనుండు = కుమారుడు; నిజ = తన; నగరంబున్ = పట్టణమున; కున్ = కు; అరుగుదెంచెను = వచ్చెను; అని = అని; శుకుండు = శుకుడు; వెండియున్ = ఇంకను; ఆ = ఆ; మనుజపతి = రాజున; కిన్ = కు; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను;
భావము:- ఈవిధంగా లోకకంటకుడైన ఆ ద్వివిద వానరుడిని సంహరించిన బలరాముడిని ప్రజలు అందరూ ఆనందంతో పొగిడారు. అంతట, అతను తన నగరానికి వచ్చేసాడు.” అని చెప్పి, శుకుడు తిరిగి పరీక్షిత్తుతో ఇలా అన్నాడు.