పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ద్వితీయాశ్వాసము)/చిత్రరేఖ పటంబున చూపుట

చిత్రరేఖ పటంబున చూపుట

←ఉషాకన్య స్వప్నంబు

తెలుగు భాగవతము (పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ద్వితీయాశ్వాసము)/చిత్రరేఖ పటంబున చూపుట) రచయిత: పోతన

చిత్రరేఖ అనిరుద్ధుని దెచ్చుట→

తెభా-10.2-346-వ.
అని యొడంబఱిచి మిలమిలని మంచుతోడం బురుడించు ధళధళ మను మెఱుంగులు దుఱంగలిగొను పటంబు నావటంబు సేసి, వజ్రంబున మేదించి, పంచవన్నియలు వేఱువేఱ కనక రజత పాత్రంబుల నించి కేలం దూలిక ధరించి యొక్క విజనస్థలంబునకుం జని ముల్లోకంబులం బేరు గలిగి వయో రూప సంపన్నులైన పురుషముఖ్యుల నన్వయ గోత్ర నామధేయంబులతోడ వ్రాసి, యాయితంబయిన యప్పటంబు దన ముందటఁ దెచ్చి పెట్టి, “యిప్పటంబునం దగులని వారు లేరు; వారిం జెప్పెద, సావధానంబుగ నాకర్ణింపు” మని యిట్లనియె.
టీక:- అని = అని; ఒడంబఱచి = ఒప్పించి; మిలమిల = మిలమిల; అని = అని మెరుస్తు; మంచు = మంచు; తోడన్ = తోటి; పురుడించు = సరిపోలునట్టి; ధళధళ = తళతళ; అను = అనెడి; మెఱుంగులు = మెరుపులు; తుఱంగలిగొను = అతిశయించెడి; పటంబున్ = పటమును; ఆవటంబు = సిద్ధము; చేసి = పరచి; వజ్రంబునన్ = వజ్రము అను ద్రవ్యమున; మేదించి = కలిపి; పంచ = ఐదు {పంచవన్నెలు - 1శుక్లము (తెలుపు) 2కృష్ణము (నలుపు) 3పీతము (పసుపు పచ్చ) 4హరితము (ఆకుపచ్చ) 5రక్తము (ఎరుపు)}; వన్నియలున్ = రంగులు; వేఱువేఱ = విడివిడిగా; కనక = బంగారు; రజత = వెండి; పాత్రంబులన్ = పాత్రలలో; నించి = నింపి; కేలన్ = చేతిలో; తూలిక = చిత్తరవు రాసెడు కుంచెను; ధరించి = పట్టుకొని; ఒక్క = ఒకానొక; విజన = నిర్జనమైన; స్థలంబునన్ = ప్రదేశమున; కున్ = కు; చని = వెళ్ళి; ముల్లోకంబులన్ = ముల్లోకము లందు {ముల్లోకములు - స్వర్గ మర్త్య పాతాళములను మూడు లోకములు}; పేరుకలిగి = ప్రసిద్ధి నొందిన; వయస్ = వయస్సు యొక్క; రూప = అందముల; సంపన్నులు = కలిగినవారు; ఐన = అయిన; పురుష = పురుషులలో; ముఖ్యులన్ = శ్రేష్ఠులను; అన్వయ = వంశము; గోత్ర = గోత్రము; నామధేయంబుల = పేరుల; తోడన్ = తోటి; వ్రాసి = గీసి; ఆయితంబు = సిద్ధము; అయిన = ఐనట్టి; ఆ = ఆ; పటంబున్ = చిత్ర పటమును; ముందటన్ = ఎదురుగా; తెచ్చి = తీసుకువచ్చి; పెట్టి = ఉంచి; ఇ = ఈ యొక్క; పటంబునన్ = పటము నందు; తగులని = చిక్కని; వారు = వాళ్ళు; లేరు = లేరు; వారిన్ = వారందరను; చెప్పెద = తెలియజెప్పెదను; సావధానంబుగన్ = స్థిమితముగా; ఆకర్ణింపుము = వినుము; అని = అని; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:- ఈ మాదిరిగా ఉషాకన్యకు చెప్పి ఒప్పించిన చిత్రరేఖ, మంచువలె కాంతివంతమైన తెల్లని పటాన్ని పొందుపరచింది. ఐదు రంగులను బంగారు వెండి పాత్రలలో నింపుకున్నది. కుంచెను చేత పట్టి, ఏకాంతప్రదేశానికి వెళ్ళి ముల్లోకాలలో ప్రసిద్ధిగాంచిన సౌందర్యవంతుల చిత్రాలను, వారి వారి గోత్రనామాలతోపాటు సిద్ధం చేసింది. ఆ పటాన్ని ఉషకు తెచ్చి చూపించి "ఈ చిత్రపటంలో లేనివాడు ఈ లోకంలో లేడు వీరిని గూర్చి వివరిస్తాను విను". అని చిత్రరేఖ ఇలా చెప్పనారంభించింది.

తెభా-10.2-347-సీ.
"కమనీయ సంగీత కలిత కోవిదులు కిం-
  పురుష గంధర్వ కిన్నరులు వీరె
సతత యౌవన యదృచ్ఛావిహారులు సిద్ధ-
  సాధ్య చారణ నభశ్చరులు వీరె
ప్రవిమల సౌఖ్య సంపద్వైభవులు సుధా-
  శన మరు ద్యక్ష రాక్షసులు వీరె
నిరుపమ రుచి కళాన్విత కామరూపులై-
  పొగడొందునట్టి పన్నగులు వీరె

తెభా-10.2-347.1-తే.
చూడు"మని నేర్పుఁ దీపింపఁ జూపుటయునుఁ
జిత్తము నిజమనోరథసిద్ధి వడయఁ
జాలకుండిన మధ్యమ క్ష్మాతలాధి
పతులఁ జూపుచు వచ్చె న ప్పద్మనయన.
టీక:- కమనీయ = చూడచక్కని; సంగీత = సంగీతజ్ఞానము; కలిత = కలిగిన; కోవిదులు = పండితులు; కింపురుష = కింపురుషుల; గంధర్వ = గంధర్వులు; కిన్నరులు = కిన్నరులు; వీరె = ఇక్కడున్నవారే; సతత = ఎప్పుడు; యౌవన = యౌవనము కలవారు; అదృశ్య = కంటికికనబడని; విహారులు = విహరించుటలు కలవారు; సిద్ధ = సిద్ధులు; సాధ్య = సాధ్యులు; చారణ = చారణులు; నభశ్చరులు = ఆకాశగమనులు; వీరె = ఇదిగో వీరె; ప్రవిమల = మిక్కిలి పరిశుద్ధమైన; సౌఖ్య = సుఖములు; సంపత్ = సంపదలు; వైభవులు = వైభవములు కలవారు; సుధాశన = దేవతలు {సుధాశనులు - అమృతము భుజించువారు, దేవతలు}; మరుత్ = మరుత్తులు; యక్ష = యక్షులు; రాక్షసులు = రాక్షసులు; వీరె = ఇదిగో వీరె; నిరుపమ = సాటిలేని; రుచి = కాంతి; కళా = కళతో; ఆన్విత = కూడిన; కామరూపులు = కోరినరూపముపొందువారు; ఐ = అయ్యి; పొగడొందునట్టి = కీర్తింపబడునట్టి; పన్నగులు = నాగులు; వీరె = వీరె; చూడుము = చూడుము; అని = అని; నేర్పు = నైపుణ్యము; దీపింపన్ = ప్రస్ఫుటమగునట్లు; చూపుటయును = చూపగా; చిత్తము = మనస్సు; నిజ = తన; మనోరథ = కోరిక; సిద్ధి = తీరుట; పడయజాలక = పొందలేక; ఉండినన్ = ఉండగా; మధ్యమ = మధ్యలోది అగు {మధ్యమ - లోకత్రయము (స్వర్గ భూ నరక లోకముల)లో నడుమది, భూలోకము}; క్ష్మాతల = భూమండల; అధిపతులన్ = రాజులను; చూపుచున్ = చూపించుచు; వచ్చెను = ఉండెను; ఆ = ఆ; పద్మనయన = పద్మాక్షి, చిత్రరేఖ.
భావము:- “వీరు కమనీయ సంగీత విద్య యందు విశారదులైన గంధర్వ, కిన్నర. కింపురుషులు; వీరు నిత్యయౌవనులూ, స్వేచ్ఛావిహారులూ అయిన సిద్ధ, సాధ్య, చారణులు; ఇదిగో వీరు అమితమైన సౌఖ్యాలలో తేలియాడే అమరులు, మరుత్తులు, యక్షులు, రాక్షసులు; వీరు కామరూపులై గణుతిగాంచిన కళానిధులు నాగకుమారులు; వీరిని చూడు” అని చిత్రరేఖ చూపగా, ఉషాకన్యకు వారిలో ఆమె ప్రియుడు కనిపించ లేదు. అప్పుడు చిత్రరేఖ భూలోకవాసు లైన రాకుమారులను చూపించడం మొదలు పెట్టింది.

తెభా-10.2-348-ఉ.
"మాళవ కొంకణ ద్రవిడ మత్స్య పుళింద కళింగ భోజ నే
పాళ విదేహ పాండ్య కురు బర్బర సింధు యుగంధ రాంధ్ర బం
గాళ కరూశ టేంకణ త్రిగర్త సుధేష్ణ మరాట లాట పాం
చాల నిషాద ఘూర్జరక సాళ్వ మహీశులు వీరె కోమలీ!
టీక:- మాళవ = మాళవ; కొంకణ = కొంకణ; ద్రవిడ = ద్రవిడ; మత్స్య = మత్స్య; పుళింద = పుళింద; కళింగ = కళింగ; భోజ = భోజ; నేపాళ = నేపాళ; విదేహ = విదేహ; పాండ్య = పాండ్య; కురు = కురు; బర్బర = బర్బర; సింధు = సింధు; యుగంధర = యుగంధర; ఆంధ్ర = ఆంధ్ర; బంగాళ = బంగాళ; కరూశ = కరూశ; టేంకణ = టేంకణ; త్రిగర్త = త్రిగర్త; సుధేష్ణ = సుధేష్ణ; మరాట = మరాట; లాట = లాట; పాంచాల = పాంచాల; నిషాద = నిషాద; ఘూర్జరక = ఘూర్జరక; సాళ్వ = సాళ్వ; మహీశులు = దేశపు ప్రభువులు; వీరె = ఇదిగో వీరె; కోమలీ = ఇంతి.
భావము:- “ఓ కోమలీ! వీరిని చూడు మాళవ, కొంకణ, ద్రవిడ, మత్స్య, పుళింద, కళింగ, భోజ, నేపాల, విదేహ, పాండ్య, కురు, బర్బర, సింధు, యుగంధర, ఆంధ్ర, బంగాళ, కరూశ, టేంకణ, త్రిగర్త, సుధేష్ణ, మరాట, లాట, పాంచాల, నిషాద, ఘూర్జర, సాళ్వ దేశాధీశ్వరులు వీరు.

తెభా-10.2-349-ఉ.
సింధురవైరివిక్రముఁడు, శీతమయూఖ మరాళికా పయ
స్సింధుపటీర నిర్మలవిశేష యశోవిభవుండు, శౌర్య ద
ర్పాంధ రిపుక్షితీశ నికరాంధతమః పటలార్కుఁ డీ జరా
సంధునిఁ జూడు మాగధుని సద్బృహదశ్వసుతుం గృశోదరీ!
టీక:- సింధురవైరి = సింహము వంటి {సింధురవైరి - సింధుర (ఏనుగు)కు వైరి (శత్రువు), సింహము}; విక్రముడు = పరాక్రమము కలవాడు; శీతమయూఖ = చంద్రుని వలె; మరాళికా = హంసపిల్లల వలె; పయస్సింధు = పాలసముద్రము వలె; పటీర = చందనము వలె; నిర్మల = స్వచ్ఛమైన; విశేష = అధికమైన; యశః = కీర్తి యొక్క; విభవుండు = వైభవము కలవాడు; శౌర్య = పరాక్రము చేత; దర్పా = మదము చేత; అంధ = కన్నులు కానని; రిపు = శత్రు; క్షితీశ = రాజుల; నికర = సమూహము అను; అంధ = గుడ్డి; తమః = చీకటి యొక్క; పటల = సమూహమునకు; అర్కుడు = సూర్యుడు; ఈ = ఈ; జరాసంధునిన్ = జరాసంధుడిని; చూడు = చూడుము; మాగధుని = మగధదేశపు వానిని; సత్ = మంచి; బృహదశ్వ = బృహదశ్వుని; సుతున్ = కుమారుని; కృశోదరి = సుందరి {కృశోదరి - అణగిన కడుపు కల స్త్రీ}.
భావము:- ఓ తలోదరీ! ఇడుగో ఇతడు బృహదశ్వుని పుత్రుడు మగధరాజైన జరాసంధుడు; ఈ జరాసంధుడు సింహపరాక్రముడు; నిర్మల కీర్తిమంతుడు; శత్రు భయంకరుడు.

తెభా-10.2-350-మ.
సకలోర్వీతలనాథ సన్నుతుఁడు, శశ్వద్భూరి బాహాబలా
ధికుఁ, డుగ్రాహవకోవిదుండు, త్రిజగద్విఖ్యాతచారిత్రకుం,
డకలంకోజ్జ్వల దివ్యభూషుఁడు విదర్భాధీశ్వరుండైన భీ
ష్మక భూపాలకుమారుఁ జూడు మితనిన్ మత్తద్విరేఫాలకా!
టీక:- సకల = ఎల్ల; ఉర్వీతలనాథ = రాజులచే; సన్నుతుడు = పొగడబడువాడు; శశ్వత్ = ఊర్జితమైన; భూరి = మిక్కిలి అధికమైన; బాహాబల = భుజబలముచేత; అధికుండు = గొప్పవాడు; ఉగ్ర = భయంకరమైన; ఆహవ = యుద్ధము చేయు టందు; కోవిదుడు = నేర్పరి; త్రిజగత్ = ముల్లోకములలోను; విఖ్యాత = ప్రసిద్ధమైన; చారిత్రకుండు = వర్తన కలవాడు; అకలంక = కళంకములేని; ఉజ్జ్వల = ప్రకాశవంతమైన; దివ్య = గొప్ప; భూషుడు = ఆభరణములు కలవాడు; విదర్భా = విదర్భ దేశము యొక్క; అధీశ్వరుండు = రాజు; ఐన = అయిన; భీష్మకభూపాల కుమారున్ = రుక్మిని; చూడుము = చూడుము; ఇతనిన్ = ఇతనిని; మత్తద్విరేఫాలకా = ఉషాకన్య {మత్తద్విరేఫాలక - మత్తుగొన్న తుమ్మెదలవంటి ముంగురులు కల స్త్రీ}.
భావము:- ఓ అలికులనీలవేణీ! ఇతడు భీష్మకమహారాజు కుమారుడు రుక్మి; ఈ విదర్భరాజు సమస్త రాజలోక సన్నుతుడు; భుజబలసంపన్నుడు; రణకోవిదుడు; ప్రఖ్యాతచరిత్రుడు; దివ్యాలంకారభూషితుడు;

తెభా-10.2-351-ఉ.
సంగరరంగ నిర్దళిత చండవిరోధి వరూధినీశ మా
తంగ తురంగ సద్భట రథప్రకరైక భుజావిజృంభణా
భంగ పరాక్రమప్రకట భవ్యయశోమహనీయమూర్తి కా
ళింగుఁడు వీఁడె చూడు తరళీకృత చారుకురంగలోచనా!
టీక:- సంగరరంగ = యుద్ధభూమిలో; నిర్దళిత = నరకబడిన; చండ = భయంకరమైన; విరోధి = శత్రువుల; వరూధినీశ = సేనానాయకులు; మాతంగ = ఏనుగులు; తురంగ = గుఱ్ఱములు; సద్భట = మంచియోధులు; రథ = రథములు; ప్రకర = సమూహమును; ఏక = ఒంటి; భుజా = చేతి; విజృంభణా = ఆటోపముచేత; భంగ = భంగము నొందించిన; పరాక్రమ = శౌర్యమును; ప్రకట = ప్రదర్శించు; భవ్య = గొప్ప; యశః = కీర్తిచేత; మహనీయ = గొప్ప; మూర్తి = వ్యక్తి; కాళింగుడు = కళింగదేశపు వాడు; వీడె = ఇతడె; చూడు = చూడుము; తరళీకృత = చలింపజేయబడిన; చారు = అందమైన; కురంగలోచనా = లేడికన్నులు కలదానా.
భావము:- లేడికన్నుల ఉషా సుందరీ! ఇడుగో చూడుము. ఇతడు కళింగ భూపాలుడు యుద్ధరంగంలో శత్రువులను చీల్చిచెండాడేవాడు; వైరిసేనాపతులను చతురంగబలాలను తన అవక్రపరాక్రమంతో పరాజితులను గావించి అఖండ మైన కీర్తిగాంచిన వీరాధివీరుడు.

తెభా-10.2-352-మ.
సుగుణాంభోనిధి, ఫాలలోచను నుమేశున్నాత్మ మెప్పించి శ
క్తి గరిష్ఠంబగు శూలముం బడసె నక్షీణప్రతాపోన్నతిన్,
జగతిన్ మిక్కిలి మేటివీరుఁడు, రణోత్సాహుండు, భూపౌత్త్రుఁ డీ
భగదత్తుం గనుఁగొంటె! పంకజముఖీ! ప్రాగ్జ్యోతిషాధీశ్వరున్.
టీక:- సుగుణ = మంచి గుణములకు; అంభోనిధి = సముద్రము వంటివాడు; ఫాలలోచనున్ = శివుని {ఫాలలోచనుడు - నొసట కన్ను కలవాడు, శివుడు}; ఉమేశున్ = శివుని {ఉమేశుడు - పార్వతీదేవి భర్త, శివుడు}; ఆత్మన్ = మనస్సు; మెప్పించి = మెచ్చుకొనునట్లు చేసి; శక్తి = శక్తి చేత; గరిష్ఠంబు = గొప్పది; అగు = ఐన; శూలమున్ = శూలమును; పడసెన్ = పొందెను; అక్షీణ = అధికమైన; ప్రతాప = శౌర్యము యొక్క; ఉన్నతిన్ = గొప్పదనముతో; జగతిన్ = భూమండల మంతటికి; మిక్కిలి = మిక్కిలి; మేటి = గొప్ప; వీరుడు = వీరుడు; రణ = యుద్ధము చేయు టందు; ఉత్సాహుండు = ఉత్సాహము కలవాడు; భూ = భూదేవి {భూపౌత్రుడు - భూదేవి కొడుకైన నరకుని కొడుకు, భగదత్తుడు}; పౌత్రుడు = మనుమడు; ఈ = ఈ; భగదత్తున్ = భగదత్తుని; కనుగొంటె = చూచితివా; పంకజముఖీ = పద్మాముఖీ, ఉషా; ప్రాగ్జోతిష = ప్రాగ్జోతిషమునకు; అధీశ్వరున్ = రాజును.
భావము:- ఓ పద్మముఖీ! ఈతడు ప్రాగ్జ్యోతిషాధీశ్వరుడు భగదత్తుడు ఫాలలోచనుడైన పరమేశ్వరుణ్ణి మెప్పించి శక్తిమంత మైన శూలాన్ని ఆయుధంగా పొందాడు యుద్ధోత్సాహం గల సాటిలేని మేటివీరుడు.

తెభా-10.2-353-మ.
వికచాంభోరుహపత్రనేత్రుఁ డగు గోవిందుండు దాఁ బూను నం
దక చక్రాబ్జ గదాది చిహ్నములచేతన్ వాసుదేవాఖ్య ను
త్సుకుఁడై యెప్పుడు మచ్చరించు మదిఁ గృష్ణుండన్ననేమేటి పౌం
డ్రకుఁ గాశీశసఖుం గనుంగొనుము వేడ్కం జంద్రబింబాననా!
టీక:- వికచ = వికసించిన; అంభోరుహ = తామర; పత్ర = ఆకుల వంటి; నేత్రుడు = కన్నులు కలవాడు; అగు = ఐన; గోవిందుండు = కృష్ణుడు; తాన్ = అతను; పూను = ధరించునట్టి; నందక = నందకము అను ఖడ్గము; చక్ర = చక్రాయుధము; అబ్జ = పద్మము; గదా = గదాయుధము; ఆది = మున్నగు; చిహ్నముల = గుర్తుల; చేతన్ = వలన; వాసుదేవ = వాసుదేవుడు అను; ఆఖ్యన్ = పేరుతో; ఉత్సుకుడు = ఉత్సాహము కలవాడు; ఐ = అయ్యి; ఎప్పుడున్ = ఎల్లప్పుడు; మచ్చరించున్ = కోపించును; మదిన్ = మనస్సు నందు; కృష్ణుండు = కృష్ణుడు; అన్నన్ = అనిన పక్షమున; ఏన్= నేనే; మేటి = ఘనుడను; పౌండ్రకున్ = పౌండ్రకుని; కాశీశ = కాశీరాజునకు; సఖున్ = చెలికాని; కనుంగొనుము = చూడుము; వేడ్కన్ = కుతూహలముతో; చంద్రబింబాననా = చంద్రముఖీ.
భావము:- ఓ ఇందుముఖీ! ఇతడు పౌండ్రకుడు పద్మాక్షుడైన గోవిందుడు ధరించే నందకమనే ఖడ్గమూ; సుదర్శనమనే చక్రమూ; పాంచజన్యమనే శంఖమూ; కౌమోదకి అనే గదా మొదలైన వానిని ధరించి వాసుదేవు డనే పేరుపెట్టుకుని, శ్రీకృష్ణుని మీద మాత్సర్యం పెంపొందించుకున్నాడు; కాశీరాజుకు ఆప్తమిత్రుడు.

తెభా-10.2-354-మ.
ద్విజ శుశ్రూషయు, సూనృతవ్రతము, నుద్వృత్తిన్ భుజాగర్వమున్,
విజయాటోపముఁ, జాప నైపుణియు, ధీవిస్ఫూర్తియుం గల్గు నీ
రజనీనాథకులప్రదీపకులఁ బాఱంజూడు పద్మాక్షి! ధ
ర్మజ భీమార్జున మాద్రినందనుల సంగ్రామైకపారీణులన్.
టీక:- ద్విజ = బ్రాహ్మణుల; శుశ్రూషయున్ = సేవ; సూనృత = నిజము పలుకు; వ్రతమున్ = నియమము; ఉద్వృత్తిన్ = మంచి ప్రవర్తన; భుజాగర్వమున్ = భుజబలము చూపుట; విజయ = గెలుపు ఎడలి; ఆటోపము = ఉత్సాహము; చాప = బాణప్రయోగమున; నైపుణియున్ = మిక్కిలి నేర్పు; ధీవిస్ఫూర్తియున్ = బుద్ధివికాసము; కల్గున్ = ఉన్నట్టి; ఈ = ఈ ప్రసిద్ధులైన; రజనీనాథకుల = చంద్రవంశ {రజనీనాథుడు - రాత్రికి ప్రభువు, చంద్రుడు}; ప్రదీపకులన్ = ప్రకాశింప జేయువారను; పాఱన్ = విశదముగ; చూడు = చూడుము; పద్మాక్షీ = పద్మనయన, ఉషా; ధర్మజ = ధర్మరాజు {ధర్మజుడు - యమధర్మరాజు పుత్రుడు, ధర్మరాజు}; భీమ = భీముడు {భీముడు - భయము కలిగించువాడు}; అర్జున = అర్జునుడు {అర్జునుడు - తెల్లని వాడు}; మాద్రినందనులన్ = నకుల సహదేవులను {మాద్రి - పాండురాజు రెండవ భార్య, కుంతీదేవి మొదటి భార్య}; సంగ్రామ = యుద్ధము చేయు టందు; ఏక = అసమాన; పారీణులన్ = మిక్కిలి నేర్పు కలవారిని.
భావము:- పద్మములవంటి కన్నులున్న సఖీ! చంద్రవంశ ప్రదీపకు లైన పంచపాండవులు వీరు; ఇతడు ధర్మరాజు; ఇతడు భీముడు; ఇతడు అర్జునుడు; వీరిద్దరూ నకుల సహదేవులు; ఈ పాండవులు బ్రాహ్మణభక్తిపరులు; సత్యవ్రతులు; భుజబలసంపన్నులు; విజయశీలులు; బుద్ధిమంతులు; యుద్ధరంగంలో ఆరితేరిన వీరశిరోమణులు.

తెభా-10.2-355-మ.
బలిమిన్ సర్వనృపాలురన్నదిమి కప్పంబుల్‌ దగం గొంచు ను
జ్జ్వల తేజో విభవాతిరేకమున భాస్వత్కీర్తి శోభిల్లఁగాఁ
బొలుపొందం దను రాజరా జన మహా భూరిప్రతాపంబులుం
గల దుర్యోధనుఁ జూడు సోదరయుతుం గంజాతపత్త్రేక్షణా! "
టీక:- బలిమిన్ = సైనిక బలముచేత; సర్వ = ఎల్ల; నృపాలురన్ = రాజులను; అదిమి = అణచి; కప్పంబుల్ = పన్నులను, కరములను; తగన్ = తగినట్లు; కొంచును = తీసుకొనుచు; ఉజ్వల = ప్రకాశించుచున్న; తేజస్ = తేజస్సు వలని; విభవ = వైభవము యొక్క; అతిరేకమునన్ = అతిశయముతోటి; భాస్వత్ = ప్రకాశించుచున్న; కీర్తి = కీర్తి; శోభిల్లగాన్ = అందగించగా; పొలుపొందు = ఒప్పుతుండగా; తను = అతను; రాజరాజు = రాజులకే రాజు; అనన్ = అనగా; మహా = మిక్కిలి; భూరి = బహు అధికమైన; ప్రతాపంబులున్ = పరాక్రమములు; కల = ఉన్నట్టి; దుర్యోధనున్ = దుర్యోధనుని; చూడు = చూడుము; సోదర = తోడబుట్టినవారితో; యుతున్ = కూడి ఉన్నవాని; కంజాతపత్రేక్షణా = ఉషాకన్య {కంజాతపత్రేక్షణ - తామరరేకులవంటి కన్నులు కలస్త్రీ}.
భావము:- ఓ కమలాక్షీ! ఇతడు సోదరులతో ఉన్న సుయోధనుడు; గొప్పపరాక్రమవంతుడు; తేజోనిధి; రారాజు అని ప్రశస్తి గాంచినవాడు; తన మహాశౌర్యంతో రాజులను అందరినీ ఓడించి, వారిచే కప్పములను గైకొనుచున్నాడు; అఖండకీర్తిమంతుడు."

తెభా-10.2-356-వ.
అని యిట్లు సకలదేశాధీశ్వరులగు రాజవరుల నెల్లఁ జూపుచు యదువంశసంభవులైన శూరసేన వసుదేవోద్ధవాదులం జూపి మఱియును.
టీక:- అని = అని; ఇట్లు = ఈ విధముగ; సకల = ఎల్ల; దేశాధీశ్వరులు = రాజులు; అగు = ఐన; రాజ = రాజ; వరులన్ = శ్రేష్ఠులను; ఎల్లన్ = అందరిని; చూపుచున్ = చూపించుచు; యదువంశ = యాదవ వంశమున; సంభవులు = పుట్టినవారు; ఐన = అయినట్టి; శూరసేన = శూరసేనుడు; వసుదేవ = వసుదేవుడు; ఉద్ధవ = ఉద్ధవుడు; ఆదులన్ = మున్నగువారిని; చూపి = చూపించి; మఱియును = ఇంకను.
భావము:- ఈ విధంగా ఉషాబాలకు సమస్త రాజులను చూపిస్తూ చిత్రరేఖ, యాదవవంశస్థులైన శూరసేనుడు, వసుదేవుడు, ఉద్ధవుడు మొదలైనవారిని కూడా చూపించింది.

తెభా-10.2-357-ఉ.
"శారద నీరదాబ్జ ఘనసార సుధాకర కాశ చంద్రికా
సార పటీరవర్ణు, యదుసత్తము, నుత్తమనాయకుం, బ్రమ
త్తారి నృపాల కానన హుతాశనమూర్తిఁ, బ్రలంబదైత్య సం
హారునిఁ, గామపాలుని, హలాయుధుఁ జూడుము దైత్యనందనా!
టీక:- శారద = శరత్కాలపు; నీరద = మేఘము వంటి; అబ్జ = శంఖము వంటి; ఘనసార = కర్పూరము వంటి; సుధాకర = చంద్రుని వంటి; కాశ = రెల్లుపూల వంటి; చంద్రికా = వెన్నెల వంటి; సారపటీర = మంచిగంధము వంటి; వర్ణున్ = రంగువానిని; యదు = యాదవవంశమున గల; సత్తమున్ = సమర్థుని; ఉత్తమనాయకున్ = ధీరోధాత్త నాయకుని; ప్రమత్త = మిక్కిలి మదము కల; అరి = శత్రువులైన; నృపాల = రాజులు అను; కానన = అడవికి; హుతాశన = అగ్ని; మూర్తిన్ = స్వరూపుని; ప్రలంబ = ప్రలంబుడు అను; దైత్య = రాక్షసుని; సంహారునిన్ = చంపినవానిని; కామపాలుని = బలరాముని; హలాయుధున్ = బలరాముని {హలాయుధుడు - నాగలి ఆయుధముగా కలవాడు, బలరాముడు}; చూడుము = చూడుము; దైత్యనందనా = రాక్షసకుమారి, ఉషా.
భావము:- “ఓ దైత్య బాలికా! ఉషా! శరత్కాల మేఘం, శంఖం, ఘనసారం, చంద్రుడు, చందనం వంటి వర్ణంతో శోభిస్తున్న ఈ వీరుడు బలరాముడు; ఇతడు ఉత్తమ నాయకుడు; ప్రమత్తులైన శత్రురాజులు అనే అరణ్యాల పాలిట అగ్నిదేవుని వంటివాడు; ప్రలంబుడనే దైత్యుని సంహరించిన మహావీరుడు; కామపాలుడు; ఇతడే హలాయుధుడు అయిన యదువంశశేఖరుడు.

తెభా-10.2-358-సీ.
కమనీయశుభగాత్రుఁ, గంజాతదళనేత్రు-
  వసుధాకళత్రుఁ, బావనచరిత్రు,
సత్యసంకల్పు, నిశాచరోగ్రవికల్పు-
  నతపన్నగాకల్పు నాగతల్పుఁ,
గౌస్తుభమణిభూషు, గంభీరమృదుభాషు-
  శ్రితజనపోషు, నంచితవిశేషు,
నీలనీరదకాయు, నిర్జితదైతేయు-
  ధృతపీతకౌశేయు, నతవిధేయు,

తెభా-10.2-358.1-తే.
నఘమహాగదవైద్యు, వేదాంతవేద్యు,
దివ్యమునిసన్నుతామోదుఁ, దీర్థపాదు,
జిష్ణు, వర సద్గుణాలంకరిష్ణుఁ, గృష్ణుఁ
జూడు దైతేయకులబాల! సుభగ లీల!
టీక:- కమనీయ = చూడచక్కని; శుభ = అందమైన; గాత్రున్ = దేహము కలవానిని; కంజాత = తామర; దళ = రేకు వంటి; నేత్రున్ = కన్నులు కలవానిని; వసుధాకళత్రున్ = కృష్ణుని {వసుధాకళత్రుడు - భూమి భార్యగా కలవాడు, విష్ణువు}; పావన = పవిత్రమైన; చరిత్రున్ = నడవడి కలవానిని; సత్య = సత్యమైన; సంకల్పున్ = సంకల్పము కలవానిని; నిశాచర = రాక్షసుల; ఉగ్ర = విజృంభణమును; వికల్పున్ = నాశము చేయువానిని; నత = స్తుతించెడి; పన్నగాకల్పున్ = శివుడు కలవానిని {పన్నగాకల్పుడు - పన్నగ (సర్పాలచే) ఆకల్పుడు (ఆలంకరింపబడినవాడు), శివుడు}; నాగతల్పున్ = శేషశాయి ఐనవానిని; కౌస్తుభ = కౌస్తుభము అను; మణిన్ = రత్నమును; భూషున్ = అలంకారముగాకలవానిని; గంభీర = గంభీరములైన; మృదు = మెత్తని; భాషున్ = మాటలాడువానిని; శ్రిత = ఆశ్రయించిన; జన = వారిని; పోషున్ = కాపాడువానిని; అంచిత = చక్కటి; విశేషున్ = మేలిమి కలవానిని; నీల = నల్లని; నీరద = మేఘము వంటి; కాయున్ = దేహము కలవానిని; నిర్జిత = జయింపబడిన; దైతేయున్ = రాక్షసులు కలవానిని; ధృత = ధరింపబడిన; పీత = పచ్చని; కౌశేయ = పట్టుబట్టలు కలవానిని; నత = మొక్కిన వారి ఎడల; విధేయున్ = వినయము కలవాడు; అఘ = పాపము అను; మహా = గొప్ప; గద = వ్యాధికి; వైద్యున్ = వైద్యుని వంటి వానిని; వేదాంతవేద్యున్ = వేదాంతముచే; వేద్యున్ = తెలియబడువానిని; దివ్యముని = దేవర్షుల (సనకాది); సన్నుత = స్తోత్రములచే; ఆమోదున్ = సంతోషించువానిని; తీర్థ = గంగ పుట్టిన; పాదున్ = పాదములు కలవానిని; జిష్ణున్ = జయశీలుని; వర = శ్రేష్ఠములైన; సద్గుణ = సుగుణములచేత; అలంకరిష్ణున్ = అలంకరింపబడువానిని; కృష్ణున్ = కృష్ణుని; చూడు = చూడుము; దైతేయకుల = రాక్షసవంశపు; బాల = చిన్నదాన; సుభగ = మనోహరమైన; లీలన్ = విధముగా.
భావము:- ఓ దైత్య వంశ సుందరీ! ఇటుచూడు ఇతడు శ్రీకృష్ణుడు; మనోహరగాత్రుడు; పద్మనేత్రుడు; పావనచరిత్రుడు; సత్యసంకల్పుడు; దుష్టరాక్షసవిరోధి; శివునికి సైతం ఆరాధ్యుడు; శేషశయనుడు; కౌస్తుభమణిధారి; గంభీరభాషణుడు; ఆశ్రితజనపోషణకుడు; నీలమేఘశ్యాముడు; పీతాంబరుడు; వేదవేద్యుడు; సుజనవిధేయుడు; తీర్థపాదుడు; జయశీలుడు; సుగుణాలవాలుడు.

తెభా-10.2-359-చ.
స్ఫుర దళి శింజినీ రవ విభూషితపుష్పధనుర్విముక్త భా
స్వర నవచూత కోరక నిశాత శిలీముఖ పాతభీత పం
కరుహభవాది చేతన నికాయు, మనోజనిజాంశు, రుక్మిణీ
వరసుతు, రాజకీరపరివారుని మారునిఁ జూడు కోమలీ! "
టీక:- స్ఫురత్ = చలించుచున్న; అళి = తుమ్మెద లనెడు; శింజినీ = వింటితాడు యొక్క; రవ = శబ్దముచే; విభూషిత = అలంకరింపబడిన; పుష్పధనుః = పూవింటి నుండి; విముక్త = వదలబడిన; భాస్వర = ప్రకాశించెడి; నవ = లేత; చూత = మామిడి; కోరక = మొగ్గ అనెడి; నిశాత = వాడియైన; శిలీముఖ = బాణము; పాత = పాటునకు; భీత = భయపడిన; పంకరుహభవ = బ్రహ్మదేవుడు; ఆది = మున్నగు; చేతన = ప్రాణుల యొక్క; నికాయున్ = సమూహము కలవానిని; మనోజ = మన్మథుని; నిజ = స్వంత; అంశున్ = అంశతో పుట్టినవానిని; రుక్మిణీ = రుక్మిణీదేవి యొక్క; వర = శ్రేష్ఠమైన; సుతున్ = పుత్రుని; రాజకీర = రామచిలుకల; పరివారుని = పరివారము కలవానిని; మారునిన్ = ప్రద్యుమ్నుని; చూడు = చూడుము; కోమలీ = సుందరీ.
భావము:- ఓ కోమలీ! ఇతడు రుక్మిణీ సుతుడు ప్రద్యుమ్నుడు తన తుమ్మెదల నారి సారించి వదలిన పుష్పబాణాల దెబ్బతో బ్రహ్మాది దేవతలనే భయపెట్టగలిగిన మన్మథుని అవతారమే ఈ ప్రద్యుమ్నుడు.”

తెభా-10.2-360-వ.
ఇవ్విధంబునం జూపిన.
టీక:- ఈ = ఈ; విధంబునన్ = విధముగా; చూపినన్ = చూపించగా.
భావము:- ఈలాగున చిత్రరేఖ యాదవవీరులను చూపించే సమయంలో...

తెభా-10.2-361-మ.
వనితారత్నము కృష్ణనందనుని భావప్రౌఢిఁ దాఁ జూచి గ్ర
ద్దనఁ దన్నర్థి వరించి చన్న సుగుణోత్తంసంబ కా నాత్మలో
ననుమానించి యనంతరంబ యనిరుద్ధాఖ్యున్ సరోజాక్షు నూ
తన చేతోభవమూర్తిఁ జూచి మది సంతాపించుచున్నిట్లనున్.
టీక:- వనితా = స్త్రీలలో; రత్నము = ఉత్తమురాలు; కృష్ణనందునుని = ప్రద్యుమ్నుని; భావ = మనోవికారము యొక్క; ప్రౌఢిన్ = ఎచ్చరికతో; తాన్ = ఆమె; చూచి = చూసి; గ్రద్ధనన్ = తటాలున; తన్ను = తనను; అర్థిన్ = ప్రీతితో; వరించి = కోరి కలసి; చన్న = వెళ్ళిపోయిన; సుగుణ = సద్గుణ; ఉత్తంసంబ = శిరోమణి; కాన్ = ఐయినట్లు; ఆత్మ = మనసు; లోన్ = అందు; అనుమానించి = సందేహించి; అనంతరంబ = అటు పిమ్మట; ఆ = ఆ ప్రసిద్ధుడైన; అనిరుద్ధ = అనిరుద్ధుడు అను; ఆఖ్యున్ = పేరు కలవానిని; సరోజాక్షున్ = పద్మాక్షుని; నూతన = నవ; చేతోభవ = మన్మథుని వంటి; మూర్తిన్ = ఆకారము కలవానిని; చూచి = చూసి; మదిన్ = మనసు నందు; సంతాపించుచున్ = మిక్కిలి తపించుచు; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనున్ = పలికెను.
భావము:- ఆ బాలామణి కృష్ణుడి కుమారుడైన ప్రద్యుమ్నుడిని చూసి తనకు కలలో కనిపించినవాడు ఇతడే అని అనుమానించింది. కాని పిమ్మట చిత్రరేఖ చూపించిన పద్మనేత్రుడూ, నవమన్మథాకారుడూ అయిన అనిరుద్ధుడిని చూసి సంతోషంతో ఇలా పలికింది.

తెభా-10.2-362-ఉ.
"ఇంతి! మదీయ మానధనమెల్ల హరించిన మ్రుచ్చు నిమ్మెయిం
బంత మెలర్ప వ్రాసి పటభాగనిరూపితుఁ జేసినట్టి నీ
యంతటి పుణ్యమూర్తిఁ గొనియాడఁగ నేర్తునె? నీ చరిత్రముల్‌
వింతలె నాకు? నీ మహిత వీరుకులంబు బలంబుఁ జెప్పుమా! "
టీక:- ఇంతి = వనితా; మదీయ = నా యొక్క; మాన = మానము అను; ధనము = సంపద; ఎల్లన్ = అంతటిని; హరించిన = దొంగిలించిన; మ్రుచ్చున్ = దొంగను; ఇమ్మయిన్ = ఈ విధముగ; పంతము = ప్రతిజ్ఞ; ఎలర్పన్ = నెరవేరగా; వ్రాసి = రాసి; పట = చిత్తరువు యొక్క; భాగ = భాగములో; నిరూపితున్ = కనబడువానిగా; చేసినట్టి = చేసినట్టి; నీ = నీ; అంతటి = అంత ఎక్కువ; పుణ్యమూర్తి = పుణ్యవంతురాలును; కొనియాడగ = పొగడుట; నేర్తునె = చేయగలనా, లేను; నీ = నీ; చరిత్రముల్ = నడవడికలు; వింతలె = కొత్తవా ఏమిటి, కాదు; నా = నా; కున్ = కు; ఈ = ఈ; మహిత = గొప్ప; వీరున్ = వీరుడి యొక్క; కులంబున్ = వంశమును; బలంబున్ = సామర్థ్యములు; చెప్పుమా = చెప్పుము.
భావము:- “ఓ చెలీ! నా మానధనాన్ని కొల్లగొట్టిన దొంగ వీడె. నీవు ఇలా ఇతడిని చిత్రపటంలో చూపించిన పుణ్యమూర్తివి; నిన్ను ఏమని పొగడగలను చెప్పు. ఈ వీరాధివీరుడి బలాది విశేషములు వివరించు.”

తెభా-10.2-363-చ.
అనవుడుఁ జిత్రరేఖ జలజాక్షికి నిట్లను "నీ కుమారకుం
డనఘుఁడు, యాదవాన్వయ సుధాంబుధి పూర్ణసుధాకరుండునాఁ
దనరిన కృష్ణపౌత్త్రకుఁ, డుదారచరిత్రుఁడు, భూరిసింహ సం
హననుఁ, డరాతి సైన్య తిమిరార్కుఁడు, పే రనిరుద్ధుఁ డంగనా! "
టీక:- అనవుడు = అనగా; చిత్రరేఖ = చిత్రరేఖ; జలజాక్షి = పద్మాక్షి, ఉష; కిన్ = కు; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనున్ = పలికెను; ఈ = ఈ యొక్క; కుమారకుండు = చిన్నవాడు; అనఘుడు = పాపరహితుడు; యాదవ = యాదవ; అన్వయ = వంశము అను; సుధాంబుధి = పాలసముద్రమునకు; పూర్ణ = నిండు; సుధాకరుండు = చంద్రుడు; నాన్ = అనగా; తనరిన = ప్రసిద్ధికెక్కిన; కృష్ణు = కృష్ణుని; పౌత్రకుడు = మనుమడు; ఉదార = సరళమైన; చరితుడు = నడవడిక కలవాడు; భూరి = బహుమిక్కిలి; సింహ = శ్రేష్ఠమైన; సంహననుడు = శరీరము కలవాడు; అరాతి = శత్రు; సైన్య = సైన్యములను; తిమిర = చీకటికి; అర్కుడు = సూర్యుడు; పేరు = నామధేయము; అనిరుద్ధుండు = అనిరుద్ధుడు; అంగనా = చిన్నదానా.
భావము:- అని ఉషాసుందరి చిత్రరేఖను అడిగింది. ఆమె ఉషాసుందరికి ఆ సుకుమారుడి వివరాలు ఇలా తెలిపింది “సఖీ! ఇతడు యాదవవంశ నిండుచంద్రుడు; శ్రీకృష్ణుడి మనుమడు; ఉదారచరిత్రుడు; సింహపరాక్రముడు; శత్రుసైన్యం అనే చీకటి పాలిటి సూర్యుడు; ఇతని పేరు అనిరుద్ధుడు.”