పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ద్వితీయాశ్వాసము)/ఉషాకన్య స్వప్నంబు
ఉషాకన్య స్వప్నంబు
| ←బాణున కీశ్వర ప్రసాద లబ్ది | తెలుగు భాగవతము (పోతన తెలుగు భాగవతము/దశమ స్కంధము (ద్వితీయాశ్వాసము)/ఉషాకన్య స్వప్నంబు) రచయిత: పోతన |
చిత్రరేఖ పటంబున చూపుట→ |
తెభా-10.2-327-సీ.
ఆ దానవేశ్వరు ననుఁగుఁ గుమారి యు-
షాకన్య విమలసౌజన్యధన్య
రూపవిభ్రమ కళారుచిర కోమలదేహ-
యతను నాఱవబాణ మనఁగఁ బరఁగు
సుందరీరత్నంబు నిందునిభానన-
యలినీలవేణి పద్మాయతాక్షి
యొకనాఁడు రుచిరసౌధోపరివేదికా-
స్థలమున మృదుశయ్య నెలమిఁ గూర్కి
తెభా-10.2-327.1-తే.
మున్ను దన చౌల నెన్నఁడు విన్న యతఁడుఁ
గన్నులారంగఁ దాఁ బొడగన్న యతఁడుఁ
గాని యసమానరూపరేఖావిలాస
కలితు ననిరుద్ధు నర్మిలిఁ గవిసినటులు.
టీక:- ఆ = ఆ; దానవేశ్వరున్ = బాణాసురుని; అనుగున్ = ప్రియమైన; కుమారి = పుత్రిక; ఉష = ఉష అను; కన్య = బాల; విమల = నిర్మలమైన; సౌజన్య = మంచితనముతో; ధన్య = కృతార్థురాలు; రూప = చక్కటి రూపము; విభ్రమ = విలాసములు; కళా = విద్యలు; రుచిర = మనోజ్ఞమైన; కోమల = మృదువైన; దేహ = శరీరముకలామె; అతను = మన్మథుని {అతను - ముక్కంటి చూపుకి భస్మమగుటచే తనువు లేని వాడు, మన్మథుడు}; ఆఱవ = ఆరవ (6); బాణము = బాణము; అనగన్ = అనగా; పరగు = ప్రసిధ్దమగు; సుందరీ = అందగత్తెలలో; రత్నంబు = శ్రేష్ఠురాలు; ఇందు = చంద్రుని; నిభ = వంటి; ఆనన = ముఖము కలామె; అలి = తుమ్మెదల వంటి; నీల = నల్లని; వేణి = జడ కలామె; పద్మా = పద్మముల వలె; ఆయత = విశాలమైన; అక్షి = కన్నులు కలామె; ఒక = ఒకానొక; నాడు = రోజు; రుచిర = ప్రకాశిస్తున్న; సౌధ = మేడ; ఉపరి = మీది భాగము; వేదికాస్థలమున = తిన్నెమీద, డాబా; మృదు = మెత్తని; శయ్యన్ = పాన్పుమీద; ఎలమిన్ = సుఖముగా; కూర్కి = నిద్రించి;
మున్ను = ఇంతకు ముందు; తన = తన యొక్క; చౌలన్ = చెవులతో; ఎన్నడున్ = ఎప్పుడు; విన్న = వినినట్టి; అతడు = వాడు; కన్నులు = కళ్ళ; ఆరంగన్ = నిండుగా; పొడగన్న = కనుగొన్న; అతడు = వాడు; కాని = కానట్టి; అసమాన = సాటిలేని; రూప = చక్కటి రూపము; రేఖా = ఆకృతి; విలాస = విలాసములతో; కలితున్ = కూడినవానిని; అనిరుద్ధున్ = అనిరుద్ధుడుని; నర్మిలిన్ = ప్రీతితో; కవిసినటులు = కలిసినట్లు.
భావము:- దానవేశ్వరుడైన బాణాసురునికి ఉషాకన్య అనే ఒక ముద్దుల కూతురు ఉంది. ఆమె గొప్ప సౌందర్యరాశి, సద్గుణవతి, చంద్రముఖి, నీలవేణి, పద్మనేత్ర, మన్మథుని ఆరవబాణం. ఇటువంటి ఉషాబాల ఒకనాడు తన సౌథంలో మెత్తనిపాన్పుపై నిద్రిస్తున్నది. అసమాన సౌందర్యవంతు డైన అనిరుద్ధుడితో సుఖించుచునట్లు అమెకు ఒక కల వచ్చింది. ఆ సుందరాంగుని ఉష ఇంతకు ముందు వినలేదు, చూడలేదు.
తెభా-10.2-328-చ.
కలగని యంత మేలుకని కన్నుల బాష్పకణంబు లొల్కఁగాఁ
గలవలెఁ గాక నిశ్చయముగాఁ గమనీయ విలాస విభ్రమా
కలిత తదీయరూపము ముఖంబున వ్రేలినయట్ల దోఁచినం
గళవళమందుచున్ బిగియఁ గౌఁగిటిచే బయలప్పళించుచున్
టీక:- కల = స్వప్నము; కని = చూసి; అంతన్ = అంతట; మేలుకని = నిద్రలేచి; కన్నులన్ = కళ్ళమ్మట; బాష్ప = కన్నీటి; కణంబులు = బిందువులు; ఒల్కగా = కారగా; కల = స్వప్నము; వలె = వలె; కాక = కాకుండా; నిశ్చయముగాన్ = యదార్థముగా; కమనీయ = చూడచక్కని; విలాస = ఒయ్యారము; విభ్రమా = అద్భుతా లంకారములు; కలిత = కలిగినట్టి; తదీయ = అతని; రూపమున్ = స్వరూపమును; ముఖంబున్ = తన ఎదుట; వ్రేలిన = వేలాడిన; అట్ల = విధముగా; తోచినన్ = కనబడగా; కళవళమున్ = కలవరపాటు; అందుచున్ = పొందుతు; బిగియన్ = గాఢముగా; కౌగిటన్ = ఆలింగనము; చేన్ = చేత; బయలు = శూన్యమును; అప్పళించుచున్ = చేతులతో పట్టుకొనుచు.
భావము:- కలలోంచి మేలుకొన్న ఉషకన్య కన్నుల వెంట బాష్పకణాలు జాలువారుతున్నాయి. ఆమెకు అది కల కాక వాస్తవ మేమో అనే భ్రాంతి కలిగింది. ఆ సౌందర్యవంతుని అందమైన ఆకారం కన్నుల యెదుట కన్పిస్తున్నట్లే ఉంది. ఉషాబాల కళవళపడుతూ, వట్టినే గాలినే కౌగలించుకుంటూ...
తెభా-10.2-329-వ.
మఱియును.
టీక:- మఱియున్ = ఇంకను.
భావము:- ఇంకా...
తెభా-10.2-330-చ.
సరసమృదూక్తులుం, గుసుమసాయకకేళియు, శాటికా కచా
కరషణముల్‌, నఖక్రియలుఁ, గమ్రకపోల లలాట మేఖలా
కర కుచ బాహుమూలములుఁ గైకొని యుండుట లాదిగాఁ దలో
దరి మది గాఢమై తగిలె దర్పకుఁ డచ్చుననొత్తినట్లయై.
టీక:- సరస = సరసమైన; మృదు = మెత్తని; ఉక్తులున్ = మాటలు; కుసుమసాయకు కేళియు = మన్మథక్రీడ; శాటికా = పైట కొంగు; కచా = శిరోజములను; ఆకరషణముల్ = లాగుట; నఖక్రియలున్ = నఖక్షతములు; కమ్ర = ఇంపైన; కపోల = చెక్కిళ్ళు; లలాట = నొసలు; మేఖలా = మొలతాడు; కర = చేతులు; కుచ = స్థనములు; బాహుమూలములున్ = చంకలు; కైకొని = చేతితో ఒత్తి; ఉండుటలు = ఉండుట; ఆదిగాన్ = మున్నగునవి; తలోదరి = యువతి {తలోదరి - తల (పల్చటి) ఉదరము కలామె, స్త్రీ}; మదిన్ = మనసు నందు; గాఢమై = గాఢముగా; తగిలెన్ = అంటెను; దర్పకుడు = మన్మథుడు; అచ్చున్ = అచ్చు; ఒత్తినట్లు = గుద్దినట్లు; ఐ = అయ్యి, తోచి.
భావము:- మృదుసరస సంభాషణలూ; మన్మథ లీలలూ; కొంగు, శిరోజాలు లాగటం; కపోల, లలాట, బాహుమూల, కుచాదుల మీద గోటిగుర్తులూ వంటివి అన్నీ ఆమె మనస్సులో గాఢ ముద్రవేశాయి. ఆ యువకుడు అచ్చంగా మన్మథుడిలాగా వచ్చి ఆమెను గ్రుచ్చి కౌగలించినట్లే ఆమెకు అనిపించింది.
తెభా-10.2-331-సీ.
కలికిచేష్టలు భావగర్భంబు లైనను-
బ్రియుమీఁది కూరిమి బయలుపఱుపఁ
బిదపిదనై లజ్జ మదిఁ బద నిచ్చినఁ-
జెలిమేనఁ బులకలు చెక్కు లొత్త
మదనాగ్ని సంతప్త మానస యగుటకు-
గురుకుచహారవల్లరులు గందఁ
జిత్తంబు నాయకాయత్తమై యుంటకు-
మఱుమాట లాడంగ మఱపు గదుర
తెభా-10.2-331.1-తే.
నతివ మనమున సిగ్గు మోహంబు భయముఁ
బొడమ నునుమంచు నెత్తమ్మిఁ బొదువు మాడ్కిఁ
బ్రథమచింతాభరంబునఁ బద్మనయన
కోరి తలచీర వాటింప నేరదయ్యె.
టీక:- కలికి = మనోజ్ఞురాలు, ఉష; చేష్టలు = క్రియలు; భావగర్భంబులు = అర్థవంతములు; ఐనను = అయినప్పటికి; ప్రియు = ప్రియుని; మీది = పై; కూరిమి = ప్రేమ; బయలుపఱుపన్ = బయటపడుతుండగా; పిదపిదపన్ = మృదువుగా; ఐ = అయ్యి; లజ్జ = సిగ్గు; మదిన్ = మనసునందు; పదను ఇచ్చినన్ = ఆర్ద్రము కాగా; చెలి = చిన్నదాని; మేనన్ = దేహమునందు; పులకలు = పులకరింతలు; చెక్కులొత్త = మిక్కుటముకాగా; మదనాగ్ని = మన్మథతాపముచేత; సంతప్త = తపించినట్టి; మానస = మనసు కలామె; అగుటకున్ = అగుటచేత; గురు = పెద్ద; కుచ = స్తనములమీది; హార = ముత్యాలదండల; వల్లరులు = పేర్లు, పేటలు; కందన్ = కందిపోగా; చిత్తంబు = మనస్సు; నాయకా = ప్రియుని యందు; ఆయత్తము = లగ్నమైనది; ఐ = అయ్యి; ఉంటకున్ = ఉండుటచేత; మఱుమాటలాడంగ = బదులుచెప్పుటకు; మఱపు = మరచిపోవుట; కదురన్ = మిక్కుటముకాగా; అతివ = పడతి, ఉష. మనమునన్ = మనసునందు; సిగ్గు = సిగ్గు; మోహంబున్ = మచ్చిక; భయమున్ = వెఱపు; పొడమన్ = పుట్టగా; నునుమంచు = మంచుబిందువులు; నెఱి = అందమైన; తమ్మిన్ = తామరను; పొదువు = ఆవరించి; మాడ్కిన్ = వలె; ప్రథమ = తొలి; చింతా = వలపు; భరంబునన్ = అతిశయముచేత; పద్మనయన = ఉష; కోరి = కోరి; తలచీర = ముసుగును; పాటింపదు = ధరించ; నేరదు = లేకపోతున్నది; అయ్యెన్ = అయ్యెను.
భావము:- ఉషాబాల చేష్టలు ఎంతో భావగర్భితం కావడంతో, ప్రియునిపై ప్రేమ వ్యక్తమౌతూ ఉంది. మనస్సు లోపల లజ్జ పొడముతుంటే, శరీరం మీద పులకాంకురాలు మొలకలెత్తాయి. మదనాగ్నికి ఆమె హృదయం తపించినందుకు గుర్తుగా, వక్షస్థలం మీద ఉన్న హారాలు కందిపోయాయి. హృదయం నాయకాధీనము కావడంతో, నెచ్చెలులకు బదులు పలకడం మరచిపోయింది. ఆ ఉషాకన్య హృదయంలో మోహం, సిగ్గు, భయం, ఉద్భవించాయి. అందువల్ల ఆమె మంచు క్రమ్మిన పద్మంలాగ శోభించింది. ప్రియుని గూర్చిన శృంగార చేష్టలలో మొదటిదైన చింతతో ఆ బాల తలమీద మేలి ముసుగు కూడా ధరించటంలేదు.
తెభా-10.2-332-వ.
ఇట్లు విరహవేదనా దూయమాన మానసయై యుండె; నంత నెచ్చెలులు డాయం జనుదెంచినం దన మనంబునం బొడము మనోజవికారంబు మఱువెట్టుచు నప్పుడు.
టీక:- ఇట్లు = ఈ విధముగ; విరహ = ఎడబాటు వలని; వేదన = పరితాపముచేత; దూయమాన = మనస్సు కలది; ఐ = అయ్యి; ఉండెన్ = ఉండెను; అంతన్ = అంతట; నెచ్చెలులు = చెలికత్తెలు; డాయన్ = దగ్గరకు; చనుదెంచినన్ = రాగా; తన = తన యొక్క; మనంబునన్ = మనసులో; పొడము = కలుగు; మనోజ = మన్మథ; వికారంబు = వికారములు; మఱుపెట్టుచున్ = దాచుకొనుచు; అప్పుడు = ఆ సమయము నందు.
భావము:- ఇలా ఆ ఉషాబాల విరహవేదనతో బాధపడుతున్నది. ఇంతలో చెలికత్తెలు ఆమె చెంతకు రాగా, తన మనోవికారాన్ని వాళ్ళకు తెలియకుండా దాచుతున్నది....
తెభా-10.2-333-చ.
పొరిఁబొరిఁ బుచ్చు నూర్పుగమిఁ బుక్కిటనుంచి కుచాగ్రసీమపై
బెరసిన సన్న లేఁజెమటబిందువు లొయ్యన నార్చుఁ గన్నులం
దొరఁగెడు బాష్పపూరములు దొంగలిఱెప్పల నాని చుక్కలం
"దరుణులు! రండు చూత"మని తా మొగ మెత్తును గూఢరాగ యై.
టీక:- పొరిపొరిన్ = ఒకదాని మీదొకటి; పుచ్చు = వదలెడి; ఊర్పు = నిట్టూర్పుల; గమిన్ = సమూహమును; పుక్కిటన్ = పుక్కిలిలో {పుక్కలి - బుగ్గల లోపల భాగం}; ఉంచి = అణచుకొని; కుచాగ్ర = స్తనముల; సీమ = ప్రదేశము; పైన్ = మీద; బెరసిన = ఆవరించిన; సన్న = కొద్దిగా పట్టిన; లేత = లేత; చెమట = చెమట యొక్క; బిందువులున్ = బిందువులను; ఒయ్యన = మెల్లగా; ఆర్చున్ = ఊదుతు; కన్నులన్ = కళ్ళలో; తొరగెడు = స్రవించెడి; బాష్పపూరములున్ = కన్నీటిని; తొంగలి = వాలుచున్న; ఱెప్పలన్ = కనురెప్ప లందు; ఆని = నిలిపికొని; చుక్కలన్ = నక్షత్రములను; తరుణులు = యువతులు; రండు = రండి; చూతము = చూసెదము; అని = అని; తాన్ = ఆమె; మొగమున్ = ముఖమును; ఎత్తునున్ = పైకెత్తును; గూఢ = రహస్యమైన; రాగ = అనురాగము కలామె; ఐ = అయ్యి.
భావము:- వస్తున్న నిట్టూర్పులను అణచుకున్నది. వక్షోజాలపై పొడసూపిన చిరుచెమటను తుడిచి వేసింది. నేత్రాల నుండి జారనున్న కన్నీటిని రెప్పల క్రింద ఆపి, నక్షత్రాలను చూద్దాం రండని స్నేహితురాండ్రను పిలిచి ఆ వంకతో ముఖం పైకెత్తింది. ఇలా తన అనురాగం బయటపడకుండా దాచుతున్నది.
తెభా-10.2-334-వ.
ఇవ్విధంబునం జరియించుచుండె నట్టియెడ.
టీక:- ఈ = ఈ; విధంబునన్ = విధముగా; చరియించుచుండెన్ = మెలగుచుండెను; అట్టి = ఆ; ఎడన్ = సమయము నందు.
భావము:- ఈ మాదిరిగా ఆ ఉషాబాల కాలం గడుపుతున్న సమయంలో...
తెభా-10.2-335-తే.
అంతకంతకు సంతాప మతిశయించి
వలుఁద చన్నులు గన్నీటి వఱదఁ దడియఁ
జెలులదెసఁ జూడఁ జాల లజ్జించి మొగము
వాంచి పలుకక యుండె న వ్వనరుహాక్షి.
టీక:- అంతకంతకున్ = సమయము గడచు కొలది; సంతాపము = వేదన; అతిశయించి = పెరిగిపోయి; వలుద = పెద్ద; చన్నులున్ = స్తనములు; కన్నీటి = కన్నీటి యొక్క; వఱదన్ = ప్రవాహము నందు; తడియన్ = తడిసిపోగా; చెలుల = చెలికత్తెల; దెసన్ = వైపు; చూడన్ = చూచుటకు; చాలన్ = మిక్కిలి; లజ్జించి = సిగ్గుపడి; మొగమున్ = ముఖమును; వాంచి = వంచుకొని; పలుకక = మాటలాడకుండ; ఉండెన్ = ఉండెను; ఆ = ఆ; వనరుహాక్షి = పద్మాక్షి.
భావము:- ఆ పద్మాల వంటి కన్నులు గల కన్య అంతకంతకూ సంతాపం అధికమై వక్షోజాలపై కన్నీరు కాల్వలు కట్టగా చెలికత్తెల వైపు కన్నెత్తి చూడడానికి చాల సిగ్గుపడి ముఖం వంచుకుని మాట్లాడకుండా ఉండిపోసాగింది.
తెభా-10.2-336-వ.
అంత.
టీక:- అంతన్ = అంతట.
భావము:- ఆ సమయంలో...
తెభా-10.2-337-తే.
బలితనూభవుమంత్రి కుంభాండుతనయ
తన బహిఃప్రాణ మిది యనఁ దనరునట్టి
కామినీ మణి ముఖపద్మకాంతి విజిత
శిశిరకర చారు రుచిరేఖ చిత్రరేఖ.
టీక:- బలితనూభవు = బాణుని; మంత్రి = మంత్రి; కుంభాండు = కుంభాండుని; తనయ = కూతురు; తన = తన యొక్క; బహిఃప్రాణము = బహిఃప్రాణము; ఇది = ఈమె; అనన్ = అనునట్లు; తనురునట్టి = ఒప్పునట్టి; కామినీ = స్త్రీలలో; మణి = శ్రేష్ఠురాలు; ముఖ = మోము అను; పద్మ = పద్మము యొక్క; కాంతిన్ = ప్రకాశముచేత; విజిత = జయింపబడిన; శిశిరకర = చంద్రుని; చారు = అందమైన; రుచి = ప్రకాశవంతమైన; రేఖ = కళ కలామె; చిత్రరేఖ = చిత్రరేఖ.
భావము:- బలికొడుకు బాణాసురుడి యొక్క మంత్రి అయిన కుంభాండకుని కుమార్తె చంద్రరేఖ ఉషాకన్యకు ప్రాణసఖి, బహిఃప్రాణం. ఆ మింటనున్న చంద్రరేఖను మించిన సౌందర్యవతి ఈ చిత్రరేఖ. ఆమె ఇదంతా గమనించి...
తెభా-10.2-338-వ.
కదియవచ్చి య బ్బాల నుపలక్షించి.
టీక:- కదియన్ = చేర; వచ్చి = వచ్చి; ఆ = ఆ; బాలన్ = చిన్నదానిని; ఉపలక్షించి = ఉద్దేశించి.
భావము:- ఆ ఇష్టసఖి ఉషాబాల దగ్గరకు వచ్చి ఆమెతో ఇలా అన్నది.
తెభా-10.2-339-తే.
"భామినీమణి! సొబగుని బయల వెదకు
విధమునను నాత్మ విభుఁ బాసి విహ్వలించు
వగను జేతికి లోనైనవానిఁ బాసి
భ్రాంతిఁ బొందిన భావంబు ప్రకటమయ్యె.
టీక:- భామినీ = యువతులలో; మణి = ఉత్తమురాలా; సొబగుని = అందగాడిని; బయలన్ = వెలుపల; వెదకు = అన్వేషించు; విధముననున్ = విధముగా; ఆత్మ = తన; విభున్ = పెనిమిటిని; పాసి = దూరమై; విహ్వలించు = పరవశముచేసెడి; వగనున్ = తాపముతో; చేతి = చేతి; కిన్ = కి; లోనైన = దొరికిన; వానిన్ = వాడిని; పాసి = దూరమై; భ్రాంతి = భ్రమపడుట; పొందిన = పొందినట్టి; భావంబున్ = విధము; ప్రకటము = కనబడునది; అయ్యెన్ = అయినది.
భావము:- “ఓ యువతీ రత్నమా! నీ ప్రవర్తన చూస్తుంటే ప్రియుడి కోసం దిక్కులు చూస్తూ వెతుకుతున్నట్లూ, ప్రాణేశ్వరుడికి దూరమై బాధ చెందుతున్నట్లూ, చేతికి చిక్కిన వానిని కోల్పోయి భ్రాంతిలో మునిగినట్లూ కనబడుతోంది.
తెభా-10.2-340-తే.
వనిత! నా కన్న నెనరైన వారు నీకుఁ
గలుగ నేర్తురె? నీ కోర్కిఁ దెలియఁ జెప్ప
కున్న మీయన్నతో" డన్నఁ గన్నుఁగవను
నలరు నునుసిగ్గుతో నగ వామతింప.
టీక:- వనిత = యువతి; నా = నా; కన్నన్ = కంటెను; నెనరు = ప్రేమ; ఐనవారు = కలిగిన వారు; నీ = నీ; కున్ = కు; కలుగనేర్తురే = ఉండగలరా; నీ = నీ యొక్క; కోర్కిన్ = కోరికను; తెలియన్ = విశద మగునట్లు; చెప్పకున్న = చెప్పకపోయినచో; మీ = మీ; అన్నతోడు = నాన్న మీద ఒట్టు; అన్నన్ = అనగా; కన్ను = కన్నుల; గవనున్ = రెంటి యందును; అలరు = వికసించెడి; నును = లేత; సిగ్గు = సిగ్గు; తోన్ = తోటి; నగవు = నవ్వు; ఆమతింపన్ = పుట్టగా.
భావము:- సఖీ! నా కంటె దగ్గర వారు నీకు ఎవరు ఉన్నారు చెప్పు. నాకు నీ మనసులోని విషయం చెప్పకపోతే ఒట్టు” అని చిత్రరేఖ పలుకగా ఉషాసుందరి కళ్ళలో సిగ్గుతో కూడిన చిరునవ్వు దోబూచులాడగా...
తెభా-10.2-341-వ.
ఇవ్విధంబునఁ జిత్రరేఖం గనుంగొని యిట్లనియె.
టీక:- ఈ = ఈ; విధంబునన్ = రీతిగా; చిత్రరేఖన్ = చిత్రరేఖను; కనుంగొని = చూసి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:- అలా చిరుసిగ్గుతో చూస్తూ, ఉష చిత్రరేఖతో ఇలా పలికింది.
తెభా-10.2-342-చ.
“చెలి కలలోన నొక్క సరసీరుహనేత్రుఁడు, రత్నహార కుం
డల కటకాంగుళీయక రణన్మణినూపురభూషణుండు, ని
ర్మల కనకాంబరుండు, సుకుమారతనుండు, వినీలదేహుఁ, డు
జ్జ్వలరుచి నూతనప్రసవసాయకుఁ, డున్నతవక్షుఁ డెంతయున్.
టీక:- చెలి = స్నేహితురాలా; కల = స్వప్నము; లోనన్ = అందు; ఒక్క = ఒకానొక; సరసీరుహనేత్రుడు = అందగాడు; రత్న = రత్నాల; హార = హారములు; కుండల = చెవి కుండలములు; కటక = చేతి కడియములు; అంగుళీయక = ఉంగరాలు; రణత్ = మోగుచున్న; మణి = రత్నాల; నూపుర = కాలి అందెలతో; భూషణుండు = అలంకరింప బడినవాడు; నిర్మల = స్వచ్ఛమైన; కనక = బంగారు; అంబరుండు = వస్త్రములు ధరించినవాడు; సుకుమార = మృదువైన; తనుండు = దేహము కలవాడు; వినీల = నల్లని; దేహుడు = శరీరము కలవాడు; ఉజ్జ్వల = మిక్కిలి కాంతివంతమైన; రుచి = తేజస్సు గల; నూతన = సరికొత్త; ప్రసవసాయకుడు = మన్మథుడు {ప్రసవసాయకుడు - ప్రసవ (పూల) సాయకుడు (బాణములవాడు), మన్మథుడు}; ఉన్నత = ఉన్నతమైన; వక్షుడు = వక్షస్థలము కలవాడు; ఎంతయున్ = ఎంతగానో.
భావము:- “సఖీ! నాకొక కలవచ్చింది. ఆ కలలో రత్నాల హరాలు, కర్ణకుండలాలూ, కంకణాలు, ఉంగరాలు, మణులు పొదగిన గలగలలాడే కాలి అందెలు మున్నగు వివిధాలంకార శోభితుడూ, స్వచ్ఛమైన బంగారు వస్త్రాలు ధరించిన వాడూ, సుకుమార శరీరుడూ, నీలవర్ణుడూ, ఉన్నత వక్షుడూ, అభినవ మన్మథుడూ అయిన ఒక నవయువకుడు కనిపించాడు.
తెభా-10.2-343-చ.
నను బిగియారఁ గౌఁగిట మనం బలరారఁగఁ జేర్చి, మోదముం
దనుకఁగ నంచితాధరసుధారస మిచ్చి, మనోజకేళికిం
బనుపడఁ జేసి, మంజుమృదుభాషలఁ దేలిచి యంతలోననే
చనియెను దుఃఖవార్ధిఁ బెలుచన్ ననుఁ ద్రోచి సరోరుహాననా!”
టీక:- ననున్ = నన్ను; బిగియార = గట్టిగా; కౌగిటన్ = ఆలింగనము నందు; మనంబున్ = మనస్సు; అలరారగన్ = తృప్తిచెందునట్లు; చేర్చి = చేర్చి; మోదమున్ = సంతోషము; తనుకగన్ = కలుగునట్లు; అంచిత = చక్కటి; అధరసుధారసము = అధరామృతము, ముద్దు; ఇచ్చి = ఇచ్చి; మనోజకేళి = మన్మథక్రీడ; కిన్ = కు; పనుపడన్ = మరుగునట్లు; చేసి = చేసి; మంజు = మనోజ్ఞమైన; మృదు = మెత్తని; భాషలన్ = మాటలతో; తేలిచి = తృప్తిపరచి; అంతలోననే = ఇంతట్లోనే; చనియెను = వెళ్ళిపోయెను; దుఃఖ = దుఃఖము అను; వార్ధిన్ = సముద్రమున; పెలుచన్ = క్రూరముగా; ననున్ = నన్ను; త్రోచి = పడదోసి; సరోరుహాననా = చిత్రరేఖా {సరోరుహానన - పద్మముఖి, స్త్రీ}.
భావము:- ఓ కలువల వంటి కన్నులున్న చెలీ! ఆ వన్నెకాడు నన్ను గాఢంగా కౌగలించుకుని, ఆనందంగా అధరామృతం అందించాడు. మృదువుగా సంభాషించాడు. మన్మథ విలాసంలో ముంచితేల్చి ఆనందం కలిగించి, అంతలోనే నన్ను దుఃఖసాగరంలో ముంచి మాయమయిపోయాడు.”
తెభా-10.2-344-వ.
అనుచు నమ్మత్తకాశిని చిత్తంబు చిత్తజాయత్తంబయి తత్తరంబున విరహానలం బుత్తలపెట్టఁ గన్నీరుమున్నీరుగా వగచుచు విన్ననైన వదనారవిందంబు వాంచి యూరకున్నఁ జిత్రరేఖ దన మనంబున న య్యింతి సంతాపంబు చింతించి యిట్లనియె.
టీక:- అనుచున్ = అంటు; ఆ = ఆ యొక్క; మత్తకాశిని = ఉషాకన్య {మత్తకాశిని - మదముచేత ప్రకాశించు స్త్రీ}; చిత్తంబున్ = మనస్సును; చిత్తజ = మన్మథునికి; ఆయత్తంబు = ఆథీనమైనది; అయి = అయ్యి; తత్తరంబునన్ = తడబాటుతో; విరహా = ఎడబాటువలని; అనలంబున్ = తాపము; ఉత్తలపెట్టన్ = వేధించుచుండగా; వగచుచున్ = దుఃఖించుచు; విన్నను = చిన్న; ఐన = పోయిన; వదన = మోము అను; అరవిందంబున్ = పద్మమును; వాంచి = వంచుకొని; ఊరకున్నన్ = ఊరుకోగా; చిత్రరేఖ = చిత్రరేఖ; మనంబునన్ = మనస్సు నందు; ఆ = ఆ; ఇంతి = పడతి, ఉష; సంతాపంబున్ = పరితాపమును; చింతించి = విచారించి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:- ఇలా చెలికి చెప్పిన ఉషాసుందరి తన మనస్సు మన్మథ వేదనతో, విరహనలం అధికం కాగా కన్నీరు మున్నీరుగా విలపిస్తూ తలవంచుకుని ఊరకున్నది. చిత్రరేఖ ఉషాకుమారి సంతాపాన్ని గ్రహించి ఇలా పలికింది.
తెభా-10.2-345-చ.
"సరసిజనేత్ర! యేటికి విచారము? నా కుశలత్వ మేర్పడన్
నర సుర యక్ష కింపురుష నాగ నభశ్చర సిద్ధ సాధ్య కి
న్నరవర ముఖ్యులం బటమునన్ లిఖియించినఁ జూచి నీ మనో
హరుఁ గని వీడె పొమ్మనిన నప్పుడె వానిని నీకుఁ దెచ్చెదన్."
టీక:- సరసిజనేత్ర = పద్మాక్షి; ఏటికి = ఎందుకు; విచారము = దుఃఖపడుట; నా = నా యొక్క; కుశలత్వము = నేర్పు; ఏర్పడన్ = విశద మగునట్లు; నర = మానవుల; సుర = దేవతల; యక్ష = యక్షుల; కింపురుష = కింపురుషుల; నాగ = నాగుల; నభశ్చర = ఆకాశ గమనుల; సిద్ధ = సిద్ధుల; సాధ్య = సాధ్యుల; కిన్నర = కిన్నరులలో; వర = శ్రేష్ఠులలో; ముఖ్యులన్ = ముఖ్యమైనవారిని; పటమునన్ = బొమ్మలు వేయు బట్టమీద; లిఖియించినన్ = గీయగా; చూచి = చూసి; నీ = నీ యొక్క; మనోహరున్ = మనస్సు దొంగిలించిన వాని; కని = చూసి; వీడె = ఇతడే; పొమ్ము = పో, వెళ్ళు; అనినన్ = అనగాన్; అప్పుడె = వెంటనే; వానినిన్ = అతనిని; నీ = నీ; కున్ = కు; తెచ్చెదన్ = తీసుకొని వచ్చెదను.
భావము:- “ఓ పద్మాక్షీ! ఉషా! ఎందుకు విచారిస్తావు. నా నేర్పరితనం అంతా చూపిస్తాను. దేవ, మానవ, యక్ష, కిన్నర, సిద్ధ, సాధ్య శ్రేష్ఠుల చిత్రపటాలను వ్రాసి నీకు చూపిస్తాను. వారిలో నీ మనసు దోచుకున్నవాడు ఎవరో నీవు గుర్తిస్తే, ఆ వెంటనే వాడిని నీ చెంతకు తీసుకుని వస్తాను.”