సర్వదర్శన సంగ్రహం/శైవ దర్శనం
శైవ దర్శనం
7.1 తమిమం 'పరమేశ్వర: కర్మాదినిరపేక్ష: కారణమితి ' పక్షం వైషమ్య-నైఘృణ్య-దోషదూషిత్వాత్ ప్రతిక్షిపంత:, కే చన మాహేశ్వరా: శైవాగమసిద్ధాంతత్వం యథావదీక్షమాణా:, 'కర్మాదిసాపేక్ష: పరమేశ్వర: కారణమితి ' పక్షం కక్షీకు ర్వాణ:, పక్షాంతరముపక్షిపంతి పతిపశుపాశభేదాత్ త్రయ:. పదార్థా ఇతి.
తదుక్తం తంత్రతత్త్వజ్ఞఐ: -
త్రిపదార్థ చదుష్పాదం మహాతంత్ర జగద్గురు:. సూత్రేణైకే న సంక్షిప్య ప్రాహ విస్తరత: పునరితి.
7.2 అస్యార్థ: - ఉక్తాస్త్రయ: పదార్థా యస్మిన్సంతి తత్పిత్రపదర్థ, విద్యాక్రియాయోగచర్యాఖ్యాశ్చత్వార: పాదాయస్మింస్తచ్చతుశ్చరణ మహాతంత్రమితి. తత్ర పశూనామస్వతంత్రత్వాత్పాశానామచైతన్యత్ తద్విలక్షణస్య పత్యు: ప్రథమముద్దేశ:. చేతనత్వసాధర్మ్యాత్ పశూనాం తదానంతర్యం. అవిశిష్టానాం పాశానామంతే వినివేశ ఇతి క్రమనియమ:.
7.3 దీక్షాయా: పరమపురుషార్థహేతుత్వాత్ తస్యాశ్చ పశుపాశేశ్వరస్వరూపనిర్ణయోపాయభూతేన మంత్రమంత్రేశ్వరాదిమహాత్మ్యనిశ్చాయకే న జ్ఞానేన వినా నిష్పాదయితుమశక్యత్వాత్ తదవబోధకస్య విద్యాపాదస్య ప్రాథమ్యం. అనేకవిధసాంగదీక్షావిధిప్రదర్శకస్య క్రియాపాదస్య తదానంతర్యం. యోగేన్ వినా నాభిమతప్రాప్తిరితి సాంగయోగజ్ఞాపకస్య యోగపదస్య తదుత్తరత్వం. విహిగాచరణనిషిద్ధవర్జనరూపాం చర్యా వినా యోగోపి న్ నిర్వహతీతి తత్ర్పతిపాదకస్య చర్యాపాదస్య చరమత్వమితి వివేక:.
7.4 తత్ర పతిపదార్థ: శివోభిమత:. ముక్తాత్మనాం విద్యేశ్వరాదీనాంచ యద్యాపి శివత్వమస్తి తథాపి పరమేశ్వరపారతంత్ర్యాత్ స్వాతంత్ర్యం నాస్తి. తతశ్చ తదనుకరణభువనాదీనాం భావానాం సన్నివేశ విశిష్టత్వేన కార్యత్వమవగమ్యతే తేన చ కార్యత్వేనైషాం బుద్ధిమత్పూర్వకత్వమనుమీయత ఇత్యనుమానవశాత్పరమేశ్వరప్రసిద్ధిరుపపద్యతే.
7.5 నను దేహస్వైవ తావత్కార్యత్వమసిద్దం. నహి క్వచిత్కే నచిత్ కదాచిత్ దేహ: క్రియమాణో దృష్టచర:. సత్యం, తథాపి న కే నచిత్ క్రియమాణత్వం దేహస్య ఇష్టమితి కర్తుదర్శనాపహనవో న యుజ్యతే. తస్యానుమేయత్వేనాప్యుపపత్తే:. తథా హి. దేహాదికం కార్యం భవితుమర్హతి సంనివేశవిషిష్టత్వాత్ వినశ్వరత్వాద్వా ఘటాదివత్. తేన చ కార్యత్వేన బుద్ధిమత్పూర్వకత్వమనుమాతుం సుకరమేవ. విమతం సకర్తృకం కార్యత్వాద్ ఘటవత్. యదుక్తసాధనం తదుక్తసాద్యం యథార్థాది. న యదేవం న తదేవం యథార్థాది. పరమేశ్వారనుమానప్రామాణ్యసాధనమన్యత్రాకారీత్యుపరమ్యతే.
7.6 అజ్ఞఓ జంతురనీశోయమాత్మన: సుఖదు:ఖయో:. ఈశ్వరప్రేరితో గచ్ఛేత్స్వర్గం వా శ్వభ్రమేవవా.
7.7 ఇతి న్యాయేన ప్రాణికృతకర్మాపేక్షయా పరమేశ్వరస్య కర్తృత్వోపపత్తే:. న చ స్వాతంత్ర్యావిహతిరితి వాచ్యం. కరణాపేక్షయా కర్తు: స్వాతంత్య్రావిహతేరనుపలంభాత్. కోషాధ్యక్షాపేక్షస్య రాజ్ఞ: ప్రసాదాదినా దానవత్. యథోక్తం సిద్ధగురుభి: -
స్వతంత్రస్యాప్రయోజ్యత్వం కరణాదిప్రయోక్తృతా. కర్తు: స్వాతంత్య్రమేతద్ధి న కర్మాద్యనపేక్షతా.
7.8 తథాచ తత్తకర్మాశయవశాద్భోగతత్సాధనతదుపాదానాదివిశేషజ్ఞ: కర్తా అనుమానాది సిద్ధి ఇతి సిద్ధం. తదిదముక్తం తత్ర భవాద్భిర్బృహస్పతిభి:-
ఇహ భోగ్యభోగసాధనతదుపాదానాది యో విజానాతి
తమృతే భూతన్నహీదం పుంస్కర్మాశయవిపాకజ్ఞమితి
7.9 అన్యత్రాపి-
వివాదాద్యాసితం సర్వం బుద్ధిమత్పూర్వకర్తృకం.
కార్యత్వాదావయో: సిద్ధం కార్యం కుంభాదికం యథేతి
7.10 సర్వాత్మకత్వాదేవాస్య సర్వజ్ఞత్వం సిద్ధం అజ్ఞస్య కరణాసంభవాత్. ఉక్తంచ శ్రీమన్మృగేంద్రై:-
సర్వజ్ఞ: సర్వకర్తృత్వాత్ సాధనాంగఫలై: సహ.
యో యజ్జనాతి కురుతే స తదేవేతి సుస్థితమితి
7.11 అస్తు తర్హి స్వతంత్ర: ఈశ్వర: కర్తా. స తు నాశరీర:. ఘటాదికార్యస్య శరీరవతా కు లాలాదినా క్రియమాణత్వదర్శనాత్. శరీరత్వే చాస్మదాదివదీశ్వర:. క్లేశయుక్తోసర్వజ్ఞ: పరిమితశక్తిం ప్రాప్నుయాదితి చేత్ - మైవం మంస్థా. అశరీరస్యాప్యాత్మన: స్వశరీరస్పందాదౌ కర్తుత్వదర్శనాత్. అభ్యుపగమ్యాపి బ్రూమహే. శరీరవత్త్వేపి భగవతో న ప్రాగుక్దోషానుషంగ:
7.12 పరమేశ్వరస్య హి మలకర్మాదిపాశజాలాస్ంభవేన ప్రాకృతం శరీరం న భవతి, కిం తు శాక్తం. శక్తిరూపైరీశానాదిభి: పంచభి: మంత్రై: మస్తకాదికల్పనాయామయీశానమస్తక:, తత్పురుషవక్త్ర:, అఘోరహృదయ:, వామదేవగుహ్య: సద్యోజాతపాద: ఈశ్వర: - ఇతి ప్రసిద్ధయా యథాక్రమానుగ్రహతిరోభావాదానలక్షణస్థితి- లక్షణోద్భవలక్షణకృత్యపంచకకారణం, స్వేచ్ఛనిమిత్తాం తచ్చ్ఛరీరం న చాస్మచ్ఛ్రీరసదృశం. తదుక్తం శ్రీమన్ మృగేంద్రై: -
మలాద్యసంభవాచ్ఛాక్తం వపుర్నేతాదృశం ప్రభో:
7.13 నను పంచవక్రస్త్రిదృగిత్యాదినా ఆగమేషు పరమేశ్వరస్య ముఖ్యయత్ ఏవ శరీరేంద్రియోగ: శ్రూయత ఇతి చేత్ సత్యం నిరాకారే ధ్యానపూజాద్యసంభవేన భక్తానుగ్రహకరణాయ తత్తదాకారగ్రహణావిరోధాత్. తదుక్తం శ్రీమత్పౌష్కరే-
సాధకస్య తు రక్షార్థ తస్య రూపామిదం స్మృతమితి.
7.14 అన్యత్రాపి-
ఆకారవాంస్త్వం నియమాదుపాస్యో
న వస్వనాకారముపైతి బుద్ధిరితి.
7.15 కృత్యపంచకం చ ప్రపంచితం భోజరాజేన-
పంచవిధం తత్కృత్యం సృష్టిస్థితిసంహారతిరోభావా:
తద్వదనుగ్రహకరణం ప్రోక్తం సతతోదితస్యాస్యేతి
7.16 ఏతచ్చ కృత్యపంచకం శుద్ధాబ్ధవిషయే సాక్షాచ్చిరకర్తృకం కృచ్చాధ్వవిషయే త్వనతాదిద్వారేణేతి వివేక:. తదుక్తం శ్రీమత్కరణే శుద్ధేద్వని శివ: కర్తా ప్రోక్తోనంతోహితే ప్రభో:
7.17 ఏవంచ శివశబ్దేన శివత్వయోగినాం మంత్రేశ్వరమహేశ్వరముక్తాత్మశివానాం సవాచకానాం శివత్వప్రాప్తసాధనేన దీక్షాదినోపాయకలాపేన పతిపదార్థ సంగ్రహ: కృత ఇతి బోద్ధవ్యం. తదిత్థం పతిపదార్థో నిరూపిత:.
సంప్రతి పశుపదార్థో నిరూప్యతే. అనుక్షేత్రజ్ఞాది పదవేదనీయో జీవాత్మా పశు: న తు చార్వాకాదివద్దేహదిరూప: నాన్యదృష్టం స్మరత్యన్య ఇతి న్యాయేన ప్రతిసంధానానుపపత్తే:. నాపి నైయాయికాదివత్ ప్రకాశ్య అనవస్థాప్రసంగాత్.
తదుక్తం -
ఆత్మా యది భవేన్మేయస్తస్య మాతా భవేత్ పర:.
పర ఆత్మా తదానీం స్యాత్ స పరో యది దృశ్యత ఇతి.
7.18 న చ జైనవదవ్యాపక: నాపి బౌద్ధవత్క్షణిక:. దేశకాలాభ్యామనవచ్చిన్నత్వాత్. తదప్యుక్తం -
అనవచ్చిన్నసద్భావం వస్తు యద్దేశకాలత:. తన్నిత్యం విభు చేచ్ఛంతీత్యాత్మనో విభునిత్యతా ఇతి.
7.20 నాప్యద్వైతవాదినామివైక: భోగప్రతినియమస్య పురుషబహుత్వజ్ఞాపకస్య సంభవాత్ నాపి సాంఖ్యానామివాకర్తా పాశజలాపోహనే నిత్యనిరతిశయదృకూత్రియారూప చైతన్యాత్మక శివత్వ శ్రవణాత్. తదుక్తం శ్రీమన్మృగేంద్రై:
పాశాంతే శివతాశృతేరితి
చైతన్యం దృక్క్రియారూపం తదస్యాత్మని సర్వదా
సర్వతశ్చ యతో ముక్తౌ శ్రూయతే సర్వతోముఖమితి
7.21 తత్త్వప్రకాశేపి-
ముక్తాత్మానోపి శివా: కించైతే తత్ప్రసాదతో ముక్తా:
సోనాదిముక్తం ఏకో విజ్ఞఏయ: పంచమంత్రతనురితి
7.22 పశుస్త్రివిధ: - విజ్ఞానకల-ప్రలయాకల-సకలభేదాత్. తత్ర ప్రథమో విజ్ఞానయోగసంన్యాసైర్భోగేన్ వా కర్మక్షయే సతి కర్మక్షయార్థస్య కలాదిభోగబంధస్య అభావాత్, కే వలమలమాత్రయుక్తో 'ఫిజ్ఞానకల ' ఇతి వ్యపదిశ్యతే. ద్వితీయస్తు ప్రలయేన కలాదేరుపసంహారా - న్మలకర్మయుక్త: 'ప్రలయాకల ' ఇతి వ్యవహియతే. తృతీయాస్తు మలమాయకర్మాత్మకబంధత్రయ సహిత: సకల ఇతి సంలప్యతే తత్ర ప్రథమో ద్విప్రకారో భవతి-సమాప్తకలుషాసమాప్తకలుషభేదాత్. తత్రాద్యాన్ కాలుష్యపరిపాకవత: పురుషధౌరేయానధికారయోగ్యాన్ అనుగృహ్య అనంతాదివిద్వేశ్వరాష్టపదం ప్రాపయతి. తద్విద్యేశ్వరాష్టకం నిర్దిష్టం బహుదైవత్యే - అనంతశ్చైవ సూక్ష్మశ్చ తథైవ చ శివోత్తమ:. ఏకనేత్రస్తథైవైకరుద్రశ్చాపి త్రిమూర్తిక:. శ్రీకంఠశ్చ శిఖండీ చ ప్రాక్తా విద్యేశ్వరా ఇమే.
7.23 అంత్యాన్ సప్తకోటిసంఖ్యాతాన్ మంత్రాననుగ్రహకరణాన్ నిధత్తే. తదుక్తం తత్త్వప్రకాశే-
పశావస్త్రివిధా: ప్రోక్తా విజ్ఞానప్రలయకేవలౌ సకల:
మలయుక్తస్తత్రాద్యో మలకర్మయుతో ద్వితీయ: స్యాత్.
7.24 మలమాయాకర్మయుత: సకలస్తేషు ద్విధా భవేదాద్య:.
ఆద్య: సమాప్తకలుషోసమాప్తకలుషో ద్వితీయ స్యాత్.
7.25 ఆద్యానానుగృహ్య శివో విద్యేశత్వే నియోజయత్యష్టౌ
మంత్రాశ్చ కరోత్యపరాన్ తే చోక్తా: కోటయ: సప్తేతి
7.26 సోమశంభునాప్యాభిహితం -
విజ్ఞానాకలనామైకో ద్వితీయ: ప్రలయాకల:
తృతీయ: సకల: శాస్త్రేనుగ్రాహ్యస్త్రివిధో మత:
7.27 తత్రాద్యో మలమాత్రేణ యుక్తోన్యే మలకర్మాభి:.
కలాదిభూమిపర్యంతతత్త్వైస్తు సకలో యుత ఇతి
7.28 ప్రలయాకలోపి ద్వివిధ: - పక్వపాశాద్వ్యస్తద్విలక్షణశ్చ. తత్ర ప్రథమో మోక్షం ప్రాప్నోతి. ద్వితీయస్తు పుర్యష్టకయుత: కర్మవశాన్నానావిధ జన్మభాగ్భవతి. తదప్యుక్తం తత్త్వప్రకాశే - ప్రలయాకలేషు యేషామపక్వమలకర్మణీ బ్రజంత్యేతే. ముర్యష్టకదేహత్యుతా యోనిషు నిఖిలాసు కర్మవశాత్.
7.29 పుర్యష్టకమపి తత్రైవ నిర్దిష్టం-
స్యాత్పుర్యష్టకమంత:కరణం ధీకర్మకరనాని.
7.30 వివృతం చాఘోరశివాచార్యేనపుర్యష్టకం నామ ప్రతిపురుషం నియత:, సర్గాదారభ్య కల్పాంతం మోక్షాంతం వా స్థిత: ప్థివ్యాదికలా - పర్యంతస్త్రిశత్తత్త్వాతమ: సూక్ష్మో దేహ:. తథా చోక్తం తత్త్వసంగ్రహే - వసుధద్యస్తత్త్వగణ: ప్రతిపుంనియత: కలాంతోయం. పర్యటతి కర్మవశాద్ భువనజదేహేశ్వయం చ సర్వేషేతి.
7.31 తథా చాయమర్థ: సపమపద్యత అంత:కరణశబ్దేన మనోబుద్ధయహంకారచిత్తవాచినా అన్యాన్యాపి పుంసో భోగక్రియాయామంతరంగాణి కలాకలనియతివిద్యారాగప్రకృతి గుణాఖ్యాని సప్త తత్త్వని ఉపలక్ష్యంతే. ధీకర్మశబ్దేన జ్ఞఏయాని పంచభూతాని తత్కరణాని చ తన్మాత్రాణి వివక్ష్యంతే. కరణశబ్దేన జ్ఞానకర్మేంద్రియదశకం సంగృహ్యతే.
7.32 నను శ్రీమత్కాలోత్తరే శబ్ద: స్పర్శస్తథా రూపం రసో గంధశ్చ పంచకం. బుద్ధిర్మనస్త్వహంకార: పుర్యష్టకముదాహ్యతమితి శూయతే తత్కథమన్యథా కథ్యతే. అద్ధా అత ఏవ చ తత్రభవతా రామకంఠేన తత్సూత్రం శక్తత్వపరతయా వ్యాఖ్యాయీత్యలమతిప్రపంచేన. తథాపి కథం పునరస్య పుర్యష్టకత్వం. భూతతన్మాత్రబుద్ధీంద్రియ కర్మేంద్రియాంత: కరణసంజ్ఞఐ:. పంచభిర్వర్గేస్తత్కరణేన ప్రధానేన కలాదిపంచకాత్మనా వర్గేణ చారబ్ధత్వాదిత్యవిరోధ:.
7.34 తత్ర పుర్యష్టకయుతాన్ విశిష్టపుణ్యసంపన్నాన్ కాంశ్చిదనుగృహ్యం భువనపతిత్వమత్ర మహేశ్వరోనంత: ప్రయచ్ఛతి. తదుక్తం - కాంశ్చిదనుగృహ్య వితరతి భువనపతిత్వం మహేశ్వరస్తేషామితి. సకలోపి ద్వివిధ: పక్కకలుషాపక్కకలుషభేదాత్. తత్రాద్యాన్ పరమేశ్వరస్తత్పరిపాకపరిపాఖ్యా తదనుగుణశక్తిపాతేన మండల్యాద్యష్టాదశోత్తరశతం మంత్రేశ్వరపదం ప్రాపయతి. తదుక్తం -
శేషా భవంతి సకలా: కలాదియోగాదహర్ముఖే కాలే.
శతమష్టాదశ తేషాం కురుతే స్వయమేవ మంత్రేశాన్
7.35 తత్రాష్టౌ మండలిన: క్రోధాద్యాస్తత్సమాశ్చ వీరేశ:. శ్రీకంఠ: శతరుద్రా: శతమిత్యష్టాదశాభ్యధికం ఇతి.
7.36 తత్పరిపాకధిక్యానురోధేన శాక్త్యుపసంహారేణ దీక్షాకరణేన మోక్షప్రదో భత్యాచార్యమూర్తిమాస్థాయ పరమేశ్వర:. తదప్యుక్తం -
పరిపక్వమలానేతానుత్సాదనహేతుశక్తిపాతేన. యోజయతి పరే తత్త్వే స దీక్షయాచార్యమూర్తిస్థ: ఇతి.
7.37 శ్రీమన్మృగేంద్రేపి -
పూర్వ వ్యత్యాసితస్యాణో: పాశజాలమపోహతి ఇతి.
7.38 వ్యాకృతం చ నారాయణకంఠేన. తత్సర్వం తత ఏవావధార్యం. అస్మభిస్తు విస్తరభియా న ప్రస్తూయతే. అపక్వకలుషాంబద్ధానణూనభోగభాజో విధత్తే పరమేశ్వర: కర్మవశాత్. తదప్యుక్తం - బద్ధాంఛే షానపరాన్ వినియుంక్తే భోగభుక్తయే పుంస:. తత్కర్మణామనుగమాదిత్యేవం కీర్తితా: పాశవ:.
7.39 అథ పాశపదర్థ: కథ్యతే. పాశశ్చతుర్విధ: - మలకర్మమాయారోధశక్తిభేదాత్. నను - శైవాగమేషు ముఖ్యం పతిపశుపాశా ఇతి క్రమాత్త్రితయం. తత్ర పతి: శివ ఉక్త: పశవో హయణవోర్థపంచకం పాశా:. ఇతి పాశ: పంచవిధ: కథ్యతే. తత్కథం చతుర్విధ ఇతి గణ్యతే. ఉచ్యతే - బిందోర్మాయాత్మన: శివతత్త్వపదవేదనీయస్య శివపదప్రాప్తి లక్షణపరమముక్త్యపేక్షయా పాశవేపి తద్యోగస్య విద్యేశ్వరాదిపదప్రాప్తిహేతుత్వేన అపరముక్తిత్వాత్పశత్వేనానుపాదానం ఇత్యవిరోధ:. అత ఏవోక్తం తత్త్వప్రకాశోపాశాశ్చతుర్విధా: స్యు: ఇతి.
7.40 అస్యార్థ: - ప్రావృణోతి ప్రకర్షేణాచ్ఛాదయత్యాత్మన: స్వభావిక్యౌ దృక్క్రియే ఇతి ప్రావ్ర్త్తిరశుచిర్మల:. స చ్ ఈష్టే స్వతంత్ర్యేణేతి ఈశ:. తదుక్తం -
ఏకో హయనేకశక్తిదృక్క్రియయోశ్ఛాదకో మల: పుంస:. తృషతండు లవజ్జ్ఞఏయస్తాంరాశ్రితకాలికావద్వా ఇతి.
7.41 బలం రోధశక్తి:. అస్యా: శివశక్తే: పాశాధిష్ఠానేన పురుషతిరోధాయకత్వాదుపచారేణ పాశత్వం. తదుక్తం తాసామహం వరా శక్తి: సర్వానుగ్రాహికా శివా. ధర్మానువర్తనాదేవ పాశ ఇత్యుపచర్యతే ఇతి.
7.42 క్రియతే ఫలార్థిభిరితి కర్మ ధర్మాధర్మాత్మకం బీజాంకం రవత్ప్రవాహరూపేణానాది. యథోక్తం శ్రీమత్కిరణే -
యథానాదిర్మలస్తస్య కర్మాల్పకమనాదికం. యద్యనాది న సంసిద్ధం వైచిత్ర్యం కే న్ హేతునా ఇతి.
7.43 యాత్యస్యాం శక్త్యాత్మనా ప్రలయే సర్వం జగత్సృష్టౌ వ్యక్తిమాయాతీతి మాయా. యథోక్తం శ్రీమత్సౌరభేయే -
శక్తిరూపేణ కార్యాణి తల్లీనాని మహాక్షయే. వికృతౌ వ్యక్తితమాయాతి సా కార్యేణ కలాదినా ఇతి.
7.44 యద్యప్యత్ర బహు వక్తవ్యమస్తి తథాపి గ్రంథభూయస్త్వభయాదుపరమ్యతే. తదిత్థం పతి పశుపశపదార్థస్త్రయ: ప్రదర్శితా:.
పతివిద్యే తథవిద్యా పశు: పాశశ్చ కారణం. తన్నివృత్తావితి ప్రోక్తా: పదార్థా షట్ సమాసత:.
7.45 ఇత్యాదినా ప్రకారంతరం జ్ఞానరత్నావల్యాదౌ ప్రసిద్ధం. సర్వం తత ఏవాగంతవ్యమితి సర్వ్ం సమంజసం. ఇతి శ్రీమత్సాయణమాధవీయే సర్వదర్శనసంగ్రహే శైవదర్శనం.