సర్వదర్శన సంగ్రహం/ప్రత్యభీజ్ఞ దర్శనం
ప్రత్యభీజ్ఞ దర్శనం
8.1 అత్రాపేక్షోవిహీనానాం జడానాం కారణత్వం దూష్యతీత్యపరితుష్యంతో మతాంతరమన్విష్యంత: పరమేశ్వరేచ్ఛావశాదేవ జగన్నిర్మాణం పరిధుష్యంత: స్వసంవేదనోపపత్త్యాగమసిద్ధప్రత్యగాత్మతాదాత్మ్యే నానావిధమానమేయాదిభేదాభేదశాలిపరమేశ్వరోనన్యముఖప్రేక్షిత్వలక్షణస్వా తన్వ్యభాక్ స్వాత్మదర్పణే భావాత్ ప్రతిబింబవదభాసయదితి భణంతో బాహ్యాభ్యంతరచర్యాప్రాణాయామాదిక్లేశప్రయాసకలావైధుర్యేణ సర్వసులభమాభినవం ప్రత్యభిజ్ఞామాత్రం పరాపరసిద్ధయుపాయమభ్యుపగచ్ఛంత: పరే మహేశ్వరా: ప్రత్యభిజ్ఞాశాస్త్రమభ్యస్యంతి. తస్యేయత్తాపిన్యరూపి పరీక్షకై:
సూత్రం వృత్తిర్వివృతిర్లఘవో బృహతీత్యుబే విమర్శిన్యౌ.
ప్రకరణవివరణపంచకమితి శాస్త్రం ప్రత్యభిజ్ఞాయా:
తత్రేదం ప్రథమ సూత్రం
కథంచిదాసాద్య మహేశ్వర: స్యాదాస్యం జనస్యాప్యుపకారమిచ్ఛన్
సమస్తసంపత్సమవాప్తిహేతుం తత్ప్రత్యభిజ్ఞాముపపాదయామీతి.
8.2 కథంచిదితి - పరమేశ్వరాభిన్నగురుచరణరవింద్యుగలసమారాధనేన ప్రమేశ్వరఘటితేన ఏవత్యర్థ:. ఆసాద్యేతి - ఆ సమంతాత్పరిపూర్ణతయా సాదయిత్వా, స్వాత్మోపభోగ్యతాం నిరర్గలాం గమయిత్వా. తదనేన విదితవేద్యత్వేన పరార్థశాస్త్రకరణోధికారో దర్శిత:.
8.3 అన్యథా ప్రతారణమేవ ప్రసజ్యేత్. మాయోత్తీర్ణా అపి మహామాయాధికృతా విష్ణువిరించ్యాద్యా యదీయైశ్వర్యలేశేన ఈశ్వరీభూతా: స భగవానానవచ్ఛిన్న ప్రకాశానందస్వాతంత్య్రపరమార్థో మహేశ్వర:. తస్య దాస్యం. దీయతేస్మై స్వామినా సర్వ యథాభిలషితమితి దాస:. పరమేశ్వరస్వరూప - స్వాతంత్ర్యపాత్రమిత్యర్థ:.
8.4 జనశబ్దేనాధికారి - విషయనియమాభావ: ప్రాదర్శి. యస్య యస్య హీదం స్వరూపకథనం తస్య తస్య మహాఫలం భవతి. ప్రజ్ఞానస్యైవ పరమార్థఫలత్వాత్.
8.5 తథోపదిష్టం శివదృష్టౌ పరమరుభిర్భగవత్సోమానందనాథపాదై: -
ఏకవారం ప్రమాణేన శాస్త్రాద్వా గురువాక్యత:. జ్ఞాతే సువర్ణే కరణం భావానాం వా పరిత్యజేత్ ఇతి
8.6 అపిశబ్దేన స్వాత్మనస్తదభిన్నతామవిష్కుర్వతా పూర్ణత్వేన స్వాత్మని పరార్థసంపత్త్యతిరిక్త- ప్రయోజనాంతరావకాశశ్చ పరాకృత:. పరార్థశ్చ ప్రయోజనం భవత్యేవ. తల్లక్షణయోగాత్. న హయయం దేవశాప:. స్వార్థ ఏవ ప్రయోజనం న పరార్థ ఇతి. అత ఏవోక్తమక్షపాదేన - యమర్థమధికృత్య ప్రవర్తతే తత్ప్రయోజనం ఇతి.
8.7 ఉపశబ్ద: సామీప్యార్థ:. తేన జనస్య పరమేశ్వరసమీపతాకరణమాత్రం ఫలం. అత ఏవాహ్ - సమస్తేతి. పరమేశ్వరతలాభే హి సర్వా: సంపదస్తన్నిష్యణ్దమయ్య: సంపన్నా ఏవ, రోహణాచలలాభే రంతసంపగ ఇవ. ఏవం పరమేశ్వరతాలాబే హి సర్వా: సంపదస్తన్నిష్యణ్దమయ్య: సంపన్నా ఏవ, రోహణాచలలాభే రత్నసంపద ఇవ. ఏవం పరమేశ్వరతాలాభే కిమంత్యత్ప్రార్థనీయం? తదుక్తముత్పలాచార్యై: - భక్తిలక్ష్మీసముద్ధానాం కిమన్యదుపయాచితం. ఏతయా వా దరిద్రాణాం కిమయందపయాచితం.
8.8 ఇత్థం షష్ఠీసమాసపక్షే ప్రయోజనం నిర్ధిష్టం. బహుర్వీహిపక్షే తూపపాదయామ: .సమస్తయ్స బాహ్యాభ్యంతరస్య నిత్యసుఖదేర్యా సంపత్సిద్ధి:, తథాత్వప్రకాశ:, తస్యా: సమ్యగవాప్తిర్యస్యా ప్రత్యభిజ్ఞాయా: హేతు: సా తథోక్తా. తస్య మహేశ్వరస్య ప్రత్యభిజ్ఞా, ప్రతి అభిముఖ్యేన, జ్ఞానం. లోకే హి స ఏవాయం చైత్ర ఇతి ప్రతిసంధానేనాభిముఖీభూతే వస్తుని జ్ఞానం ప్రత్యభిజ్ఞఏతి వ్యవహ్నియతే. ఇహాపి ప్రసిద్ధపురాణ సిద్ధాగమానున్మానాదిజ్ఞాతపరిపూర్ణశక్తికే పరమేశ్వరే సతి స్వాత్మని అభిముఖీభూతే తచ్ఛక్తిప్రతిసంధానేన జ్ఞానముదేతి నూనం స ఏవేశ్వరోహమితి. తామేతాం ప్రత్యభిజ్ఞాఅనుపపాదయామి. ఉపపత్తి: సంభవ:. సంభవతీతి సత్సమర్థాచారణేన ప్రయోజకవ్యాపారేణ సంపాదయామీత్యర్థ:. యదీశ్వరస్వభావ ఏవాత్మా ప్రకాశతే, తర్హి కిమనేన ప్రత్యభిజ్ఞాఅప్రదర్శనప్రయాసేనేతి చేత్ - తత్రాయం సమాధి:. స్వప్రకాశతయా సతతమవభాసమానేప్యాత్మని మాయావశాద్ భాగేన ప్రకాశమానే పూర్ణతావభాససిద్ధయే దృక్క్రియాత్మకశక్త్యావిస్కరణేన ప్రత్యభిజ్ఞాఅ ప్రదర్శ్యతే. తథా చ ప్రయోగ: 'అయమాత్మా పరమేశ్వరో భవితుమర్హతి. జ్ఞాన క్రియాశక్తిమత్త్వాత్. యో యావతి జ్ఞాతా కర్తా చ స తావతీశ్వర: ప్రసిద్దేశ్వరవద్రాజవద్వా. ఆత్మా చ విశ్వజ్ఞాతా కర్తా చ. తస్మాదీశ్వరోయం ఇతి.' అవయవపంచకస్యాశ్రయణం మాయావదేవ నైయాయికమతస్య కక్షీకారాత్.
8.9 తదుక్తముదుయాకరసూనునా -
కర్తరి జ్ఞాతరి స్వాత్మన్యాదిసిద్ధే మహేశ్వరే. అజడాత్మా నిషేధం వా సిద్ధిం వా విదధీత క:.
8.10 కింతు మోహవశాదస్మిందృష్టేప్యనుపలక్షితే. శక్త్యావిష్కరణేనేయం ప్రత్యభిజ్ఞఓపదర్శ్యతే.
8.11 తథా హి-
సర్వేషామిహ భూతానాం ప్రతిష్ఠా జీవదాశ్రయా. జ్ఞానం క్రియా చ భూతానం జీవతాం జీవనం మతం.
8.12 తత్ర జ్ఞానం స్వత: సిద్ధం క్రియా కార్యాశ్రితా సతీ. పరైరప్యుపలక్ష్యేత్ తథాన్యజ్ఞానముచ్యతే.
8.13 యా చైషాం ప్రతిబభా తత్తత్పదార్థక్రమరూపితా. అక్రమానందూచిద్రప: ప్రమాతా స మహేశ్వర: ఇతి చ.
8.14 సోమానందనాథపాదైరపి- సదా శివాత్మనా వేత్తి సదా వేత్తి మదాత్మనా ఇత్యాది.
8.15 జ్ఞానాధికారపరిసమాప్తావపి - తదైక్యేన వినా నాస్తి సంవిదాం లోకపద్ధతి:. ప్రకాశైక్యాత్తదేకత్వం మాతైక: స ఇతి స్థితి:.
8.16 స ఏవ విముశత్వేన నియతేన మహేశ్వర:. విమర్శ ఏవ దేవస్య శుద్ధే జ్ఞానాక్రియే యత: ఇతి.
8.17 వివృత్తం చాభినవగుప్తాచార్యై:. 'తమేవ భాంతమనుభాతి సర్వం, తయ్స భాసా సర్విభిదం విభాతీతి శృత్యా ప్రకాశచిద్రూపమహిమ్నా సర్వయ్స భావజాతస్య భాసకత్వమభ్యుపేయతే. తతశ్చ విషయప్రకాశస్య నీలప్రకాశ: పీతప్రకాశ ఇతి విషయోపరాగభేదాద్భేద:. వస్తుతస్తు దేశకాలాకారసంకోచవైకల్యాదభేద ఏవ. స ఏవ చైతన్యరూప: ప్రకాశ: ప్రమాతేత్యుచ్యతే.
8.18 తథా చ పఠితం శివసూత్రేషు "చైతన్యమాత్మేతి". తస్య చిద్రపత్వ మనవచ్ఛిన్నవిమర్శత్వమన్యోన్ముఖత్వమానందైకఘనత్వం మాహేశ్వర్యమితిపర్యాయ: స ఏవం హ్యయం భావాత్మా విమర్శ: శుద్ధే పారమర్థిక్యౌ జ్ఞానక్రియే. తత్ర ప్రకాశరూపతా జ్ఞానం స్వతో జగన్నిర్మాతృత్వం క్రియా తచ్చ నిరూపితం క్రియావికారే.
ఏష చానంద శక్తిత్వాదేవమాభాసయత్యమూన్
భావానిచ్ఛావశాదేషా క్రియానిర్మాతృతాస్య సేతి.
8.19 ఉపసంహారేపి-
ఇత్థం తథా ఘటపటాద్యాకారజగదాత్మనా
తిష్ఠాసోరేవమిచ్ఛైవ హేతుకర్తుకృతా క్రియేతి
8.20 తస్మిన్ సతీదమస్తీతి కార్యకారణాపి యా
సా వ్యపేక్షావిహీనానాం జడానాం నోపపద్యతే
8.21 ఇతి న్యాయేన యతో జడస్య కారణతా న వా అనీశ్వరస్య చేతనస్యాపి తస్మాత్తేన తేన జగద్గత జన్మస్థిత్యాది భావవికారతతద్భేదక్రియాసహస్రరూపేణ స్థాతుమిచ్ఛో: స్వతంత్రస్య భగవతో మహేశ్వరస్యేచ్ఛైవోత్తరోత్తరముంచస్వభావా క్రియా విశ్వకర్తుత్వం వోచ్యత ఇతి. ఇచ్ఛామాత్రేణ జగన్నిర్మాణమిత్యత్ర దృష్టాంతోపి స్పష్టం నిర్దిష్ట:.
యోగినమిపి మృద్వీజే వినైవేచ్చావశేన యత్.
ఘటాది జాయతే తత్తత్ స్థిరస్వార్థక్రియాకారమితి
8.22 యది ఘటాదికం ప్రతి మృదాద్యేవ పరమార్థత: కారణం స్యత్తార్హి కథం యోగీచ్చామాత్రేణ ఘటాదిజన్మస్యాత్. అథోచ్యేత్ - అన్య ఏవ మృద్బీజాదిజన్యా ఘటాంక రాదయో, యోగీచ్ఛాజన్యాస్త్వన్య ఏవేతి. తత్రాపి బోద్యసేసామాగ్రిభేదాత్తావత్కార్యభేద ఇతి సర్వజనప్రసిద్ధం. యే తు వర్ణయంతి నోపాదానం వినా ఘటాద్యత్పత్తిరితి, యోగి త్విచ్ఛయా పరమాణూంవ్యాపారయన్ సంఘటయతీతి తేపి బోధనీయా:. యది పరిదృష్టకార్యకారణభావవిపర్యయో న లభ్యేత్ తార్హి ఘటే మృద్దండచక్రాది దేహే స్త్రీపురుషసంగ్యోగాది సర్వమపేక్ష్యేత్. తథా చ యోగీచ్ఛాసమననంతర - సంజాతఘటదేహాదిసంభవో దు:సమర్థ ఏవ స్యాత్. చేతేన ఏవ తు తథా భాతి, భగవాన్ భూరిభగో మహాదేవోనియత్యనువర్తనోల్లంగనగనతరస్వాతంత్ర ఇతి పక్షే న కాచిదనుపపత్తి:. అత ఏవోక్తం వసుగుప్తాచార్యై:-
నిరుపాదానసంభారమభిత్తావేవ తన్వతే
జగచ్చిత్రం నమస్తస్మై కలానాథాయ శూలినేతి
8.23 నను ప్రత్యగాత్మన: పరమేశ్వరాభిన్నత్త్వే సంసారసంబంధ: కథం భవేదితి చేత్తత్రోక్తమాగమాధికారే -
ఏష ప్రమాతా మాయాంధ: సంసారీ కర్మబంధన:
విద్యాదిజ్ఙాపితైశ్వర్యశ్చిద్ధనో ముక్త ఉచ్యత ఇతి.
8.24 నను ప్రమేయస్య ప్రమాతృభిన్నత్వే బంధముక్తయో: ప్రమేయం ప్రతి కో విశేష: అత్రాప్యుక్తరముక్తం తత్త్వార్థసంగ్రహాధికారే -
మేయం సాధారణం ముక్త: స్వాత్మాభేదేన మన్యతే
మహేశ్వరో యథా బద్ధ: పునరత్యంతభేదవదితి
8.25 నన్వాత్మన: పరమేశ్వరత్వం స్వభావికం చేన్మార్థ: ప్రత్యభిజ్ఙాప్రార్థనయా న హి బీజమప్రత్యభిజ్ఙాతం సతి సహకారిసాకల్యే అంకురం నోత్పాదయతి. తస్మాత్ కస్మాద్వాత్మ ప్రత్యభిజ్ఙానే నిర్బంధ ఇతి చేదుచ్యతే. శృణు తావదిదం రహస్యం, ద్వివిధా హ్యార్థక్రియా బాహ్యంకురాదికా ప్రమాత్రువిశ్రాంతి చమత్కారసారా ప్రీత్యాదిరూపా చ. తత్రాద్యా ప్రత్యభిజ్ఙానం నాపేక్షతే, ద్వితీయా తు తదపేక్షత ఏవ. ఇహాప్యహమీశ్వర ఇత్యేవంభూత చమత్కారసారా పరాపరసిద్ధిలక్షణజీవాత్మైకత్వ శక్తివిభూతిరూపార్థక్రియేతి స్వరూపప్రత్యభిజ్ఙానమపేక్షణీయం.
8.26 నను ప్రమాతృవిశ్రాంతిసారార్థక్రియా ప్రత్యభిజ్ఙానేన వినా అదృష్టా సతీ తస్మిందృష్టేతి క దృష్టం? అత్రోచ్యతేనాయకగుణాగణసంశ్రవణప్రవృద్ధానురాగా కాచన కామినీ మదనవిహ్వలా విరహక్లేశమసహమానా మదనలేఖావలంబనేన స్వావస్థానివేదనాని విధత్తే. తథా వేగాత్తన్నికతమటంత్యపి తస్మిన్నవ్వలోకితేపి తదవలోకనం తదీయగుణపరామర్శాభావే జనసాదారణత్వం ప్రాప్తే హృదయంగమభావం న లభతే. యదా తు దూతీవచనాత్ తదీయగుణపరామర్శం కరోతి తదా తక్షణమేవ పూర్ణభావమభ్యేతి. ఏవం స్వాత్మని విశ్వేశ్వరాత్మనా భాసమానేపి తన్నిర్భాసనం తదీయగుణపరామర్శ విరహసమయే పూర్ణభావం న సంఫాదయతి. యదా తు గురువచనాదినా సర్వజ్ఙత్వసర్వకర్తత్వాదిలక్షణపరమేశ్వరోత్కర్షపరామర్శో జాయతే తదా తక్షణమేవ పూర్ణాత్మలాభ:. తదుక్తం చతుర్థే విమర్శే -
తైస్తేరప్యుపయాచితైరుపనతస్తస్యా: స్థితోప్యంతికే కాంతో లోకసమాన ఏవమపిరిజ్ఙాతో న రంతుం యథా లోకస్యైష తథానవేక్షితగుణ: స్వాత్మాపి విశ్వేశ్వరో నైవాయం నిజవిభవాయ తదియం తత్ప్రత్యభిజ్ఙఓదితా ఇతి.
8.27 అభినవగుప్తాదిభిరాచాయైర్విహితప్రతానోప్యయమర్థ: సంగ్రహముపక్రమకాణైరస్మాభిర్విస్తరభియా న ప్రతానిత ఇతి సర్వం శివం.
|| ఇతి శ్రీమత్సాయణమాధవీయే సర్వదర్శనసంగ్రహే: ప్రత్యభిజ్ఙాదర్శనం ||