సర్వదర్శన సంగ్రహం/నకులీశ పాశుపతదర్శనం

by మాధవాచార్య విద్యారణ్యుడు

నకులీశ పాశుపతదర్శనం

6.1 తదేనద్వైషణవమతం దాసత్వాదిపదవేదనీయం పరతంత్రదు:ఖావహత్వాన్న దు:ఖాంతాదీప్సితాస్పదమిత్యరోచయమానా: పారమైశ్వర్యం కామయమానా: పరాభిహతా ముక్తా న భవంతి పరతంత్రత్వాత్ పారమైశ్వర్యరహితత్వాద్ అస్మదాదివత్ ముక్తాత్మానశ్చ పరమేశ్వరగుణసంబంధిన: పురుషత్వే సతి సమస్తదు:ఖబీజావిదురత్వాత్ పరమేశ్వరత్ ఇత్యాద్యనుమానం ప్రమాణం ప్రతిపద్యమానా: కేచన మాహేశ్వరా: పరమపురుషర్థసాధనపంచార్థపంచార్థప్రపంచనపరం పాశుపతశాస్త్రమాశ్రయంతే. తత్రేదమాదిసూత్రం అథాత: పశుపతే: పశుపతయోగవిధం వ్యాఖ్యాస్యాం ఇతి. అస్యార్థ: - అత్రాతశబ్ద: పూర్వప్రకృతాపేక్ష:. పూర్వప్రకృతశ్చ గురుం ప్రతి శిష్యస్య ప్రశ్న:. గురుస్వరూపం గణకారికాయాం నిరూపితం.

పంచకాస్త్వ్షష్టవిజ్ఞఏయా గణశ్చైకత్రికాత్మక:
వేత్తా నవగణస్యాస్య సంస్కర్తా గురురుచ్యత ఇతి

6.2 లాభా మలా ఉపాయశ్చ దేశావస్థావిశుద్ధయ:
దీక్షాకారిబలాన్యష్టౌ పంచకాస్త్రీణి వృత్తయ ఇతి

6.3 తిస్రో వృత్తయ: ఇతి ప్రయోక్తవ్యే త్రీణి వృత్తయ: ఇతి చ్ఛాందస: ప్రయోగ:
తత్ర విధీయమానముపయఫలం లాభ:. జ్ఞానత్పోనిత్యత్వస్థితిశుద్ధిభేదాత్పంచవిధ:. తదాహ హరదత్తాచార్య: - జ్ఞానం తపోథ్ నిత్యత్వ స్థితి: శుద్ధిశ్చ పంచమం.

6.4 ఆత్మశ్రితో దృష్టభావో మల:. స మిథ్యాజ్ఞానాదిభేదాత్పంచవిధ:. తతప్యాహ - మిథ్యాజ్ఞానమధర్మశ్చ సక్తిహేతుశ్చ్యుతిస్తథా. పశుత్వమూలం పంచైతే తంత్రే హేయా వివిక్తత: ఇతి. సాధకస్య శుద్ధిహేతురుపాయో వసచార్యాదిభేదాత్పంచవిధ:. తదప్యాహ - వాచ్చర్యా జపో ధ్యానం సదా రుద్రస్మృతిస్తథా. ప్రపత్తిశ్చేతి లాభానాముపాయ: పంచ నిశ్చితా: ఇతి.

6.5 యేనార్థానుసంధానపూర్వక జ్ఞానతపోవృద్ధి ప్రాప్నోతి స దేశో గురుజనాది:. యదాహ --
గురుర్జనో గుహాదేశ: శ్మశానం రుద్ర ఏవ చేతి.

6.6 ఆలాభప్రాప్తోరేకత ఆదౌ యదవస్థానం సావస్థా వ్యక్తాదివిశేషణవిశిష్టా. తదుక్తం -
వ్యక్తావ్యక్తాజపాదానం నిష్ఠా చైవ హి పంచమితి

6.7 మిథ్యాజ్ఞానాదీనామత్యంతవ్యపోహో విశుద్ధి:. సా ప్రతియోగిభేదాత్ పంచవిధా. తదుక్తం --
అజ్ఞానస్యాప్యసంగస్య హాని: సంకరస్య చ.
చ్యుతిర్హాని: పశుత్వస్య శుద్ధి: పంచవిధా స్మృతేతి

6.8 దీక్షాకారిపంచక చోక్తం -
ద్రవ్యం కాల: క్రియా మృతిర్గురుశ్చైవ హి పంచమ ఇతి

6.9 బలపంచకంచ -
గురుభక్తి: ప్రసాదశ్చ మతేర్ద్వంద్వజయస్తథా.
ధర్మశ్చైవాప్రసాదశ్చ బలం పంచవిధం స్మృతమితి

6.10 పంచమలలఘూకరణార్థం మానామానవిరోధినోన్నార్జనోపాయా వృత్తయ: భైక్షోత్మృష్టయథలబ్ధాభిధా ఇతి. శేషమశేషమాకార ఏవావగంతవ్యం.

6.11 అత: శబ్దేన దు:ఖాంతస్య ప్రతిపాదనం. ఆధ్యాత్మికాదిదు:ఖత్రయవ్యపోహప్రశ్నార్థత్వాత్తస్య. పశుశబ్దేన కార్యస్య పరతంత్రవచనత్వాత్తస్య. పతిశబ్దేన కారణస్య. ఈశ్వర: పతిరీశితా ఇతి జగత్కారణీభూతేశ్వరవచనత్వాత్తస్య. యోగావిధీ తు ప్రసిద్ధౌ. తత్ర దు:ఖాంతో ద్వివిధ: - అనాత్మక: సాత్మకశ్చేతి. తత్రానాత్మక: సర్వదు:ఖానామత్యంతోచ్చే దరుప:. సాత్మకస్తు దృక్క్రియాశక్తిలక్షణమైశవర్యం. తత్ర దృక్శక్తిరేకాపి విషయభేదాత్పంచవిధోపచర్యతేదర్శనం శ్రవణం మననం విజ్ఞానం సర్వజ్ఞత్వం చేతి.

6.12 తత్ర సూక్ష్మవ్యవహితవిప్రకృష్టాశేషచాక్షుషస్పర్శాదివిషయం జ్ఞానం దశనం. అశేషశబ్దవిషయం సిద్ధిజ్ఞానం శ్రవణం. సమస్తచింతా - విషయం సిద్ధిజ్ఞానం మననం. నిరవశేషశాస్త్రవిషయం గ్రంథతోర్థశ్చ సిద్ధిజ్ఞానం విజ్ఞానం. ఉక్తానుక్తశేషార్థేషు సమాసవిస్తరవిభాగవిశేషతశ్చ తత్త్వవ్యయాప్తసదోదితసిద్ధిజ్ఞానం సర్వజ్ఞత్వం ఇత్యేషాధీశక్తి:.

6.14 క్రియాశక్తిరేకాపి త్రివిధోపచర్యతే మనోజవిత్వం కామరూపిత్వం వితృమణధర్మిత్వంచేతి. తత్ర నిరతిశయశీఘ్రకారిత్వం మనోజవిత్వం. కర్మాదినిరపేక్షస్య స్వేచ్ఛయైవానంతసలక్షణ విలక్షణ సరూపకరణాధిష్ఠాతృత్వం కామరూపిత్వం. ఉపసంహ్యుతకరణ స్యాపి నిరతిశయైశ్వర్యసంవంధిత్వం విక్రమణధర్మిత్వమిత్యేషా క్రియాశక్తి:.

6.15 వదస్వతంత్రం సర్వం కార్యం. తత్త్రివిధంవిద్య కలా పశుశ్చేతి. ఏతేషాం జ్ఞానాత్సంశయాదినివృత్తి:. తత్ర పశుగుణో విద్యా. సాపి ద్వివిధా-బోధాబోధస్వభావ భేదాత్. బోధస్వభావా వివేకావివేకప్రవృత్తిభేదాద్ ద్వివిధా. సా చిత్తమిత్యుచ్యతే. చిత్తేన హి సర్వ: ప్రాణీ బోధాత్మకప్రకాశానుగృహీతం సామాన్యేన వివేచితమవివేచితం చార్థచేతయత ఇతి. తత్ర వివేకప్రవృత్తి: ప్రమాణమాత్రవ్యంగ్యా. పశ్వర్థధర్మాధర్మికా పునరబోధాత్మికా విద్యా. చేతనపరతంత్రత్వే సత్యచేతనా కలా. సాపి ద్వివిధా- కార్యాఖ్యా కారణాఖ్యా త్రయోదశవిధజ్ఞానేంద్రియపంచకం కర్మేందిర్యపంచకం, అధ్యవసాయాభిమనసంకల్పాభిధవృత్తిభేదాద్ బుద్ధ్యహంకారమనోలక్షణమంత: కరణత్రయం చేతి. పశుత్వసంబంధీ పశు:. సోపి ద్వివిధ: సాంజనో నిరంజనశ్చేతి. తత్ర సాంజన: శరీరేంద్రియసంబంధీ. నిరంజనస్తు తద్రహిత:. తత్ప్రపంచస్తు పంచార్థభాష్యాదీపికాదౌ దృష్టవ్య:. సమస్తసృష్టిసంహారానుగ్రహకారి కారణం. తస్యైకస్యాపి గుణ్కర్మభేదాపేక్షయా విభాగ: ఉక్త: పతి: సాద్య ఇత్యాదినా. తత్ర పతిత్వం నిరతిశయదృక్క్రియాశక్తిమత్వం తేనైశ్వర్యేణ నిత్యసంబంధిత్వం. ఆద్యత్వమనాగంతుకైశ్వర్యసంబంధిత్వమిత్యాదర్శకారదిభిస్తీర్థకరైర్నిరూపితం.

6.16 చిత్తద్వారేణాత్మేశ్వరసంబంధో యోగ:. స చ ద్వివిధ క్రియాలక్షణ: క్రియోపరమలక్షణశ్చేతి. తత్ర జయధ్యానాదిరూప: క్రియాలక్షణ: క్రియోపరమలక్షణస్తు సంవిద్గత్యాదిసంజ్ఞఇత:. ధర్మార్థసాధకవ్యాపారో విధి:. స చ ద్వివిధ: ప్రధానభూతో గుణభూతశ్చ. తత్ర ప్రధానభూత: సాక్షాద్ధర్మహేతు: చర్యా సా ద్వివిధా వృతం ద్వారాణి చేతి. తత్ర భస్మస్నానశయ్యోపహారజపప్రదక్షిణాని వృతం. తదుక్తం భగవతా నకులీశేన. భస్మనా త్రిషవణం స్నాయీత భస్మని శయీతేతి.

6.17 అత్రోపహారో నియమ:. స చ షడంగ: తదుక్తం సూత్రకారేణ హసిత-గీత-నృత్య హుడుక్కార నమస్కరజప్యసదంగోపహారేణోపతిష్ఠేతేతి. తత్ర హసితం నామ కంఠోష్ఠపుటవిస్ఫూర్జనపుర: సరం అహహేత్యదృహాస:. గీతం గాంధర్వశస్త్రసమయానుసారేణ మహేశ్వరసంబంధిగుణధర్మాదినిమిత్తానాం చింతనం. నృత్యమపి నాట్యశాస్తానుసారేణ హస్తపాదాదీనాముత్ క్షేపణాదికమంగప్రత్యంగగోపాంగసహితం భావభావసమేతం చ ప్రయోక్తవ్యం. హుడుంకారో నా జిహ్గ్వాతాలుసంయోగాఅన్నిష్పాద్యమాన: పుణ్యో వృషణదసదృశో నాద:. హుడు గితి శబ్దానుకారో వషడితివత్. యత్ర లౌకికా భవంతి తత్రైతసర్వం గూఢం ప్రయోక్తవ్యం. శిష్టం ప్రసిద్ధం. ద్వారాణి తు క్రాథనస్పందనమం దన శృంగారణావితత్కరణావితద్భాషణాని. తత్రాసుత్పస్యైవ సుప్తలింగప్రదర్శనం క్రాథనం. వాచ్వభిభూతస్యేవ శరీరావయవానాం కంపనం స్పందనం. ఉపహతపదేంద్రియస్యేవ గమనం మందనం. రూపయౌవనసంపన్నా కమినీమవలోక్యాత్మానం కాముకమివయైర్విలాసై: ప్రదర్శయతి తత్ శృంగారం. కార్యాకార్యవివేకవికలస్యేవ లోకనిందితకర్మకరణమవితత్కారణం. వ్యాహతాపర్థకాదిశబ్దోచ్చారణమవితద్భాషణమితి. గుణభూతస్తు విధిశ్చర్యానుగ్రాహకోనుస్నానాది: భైక్ష్యోచ్ఛిష్టాదినిర్మితాయోగ్యతాప్రత్యయనివృత్యర్థ:. తదప్యుక్తం సూత్రకారేణ అనుస్నాననిర్మాలలింగధారితి.

6.18 తత్ర సమాసో నామ దర్మిమాత్రాభిధానం. తచ్చ ప్రథమసూత్ర ఏవ కృతం. పంచానాం పదార్థానాం ప్రమాణత: పంచాభిధానం విస్తర:. స ఖలు రాశీకారభాష్యే దృష్టవ్య:. ఏతేషాం యథాసంభవం లక్షణతోసంగరేణాభిధానం విభాగ:. స తు విహిత ఏవ. శాస్త్రాంతరేభ్యోమీషాం గుణతిశయేన కథనం విశేష:. తథా హి - అన్యత్ర దు:ఖ్నివృత్తిరేవ దు:ఖాంత. ఇహ తు పారమైశ్వర్యప్రాప్తిశ్చ. అన్యత్రాభూత్వా భవి కార్యం ఇహ తు నిత్యం పశ్వాది. అన్యత్ర సాపేక్షం కారణం. ఇహ తు నిరపేక్షో భగవానేవ. అన్యత్రకైవల్యాదిఫలకో యోగ:. ఇహ తు పారమైశ్వర్యదు:ఖాంతఫలక:. అన్యత్ర పునరావృత్తిరూపస్వర్గాదిఫలకో విధి:. ఇహ పునరపునరావృత్తిరూపసామీప్యాదిఫలక:.

6.19 నను మహదేతదింద్రజాలం యన్నిరపేక్ష: పరమేశ్వర: కారణమితి. తథాత్వే కర్మవైఫల్యం స్వకార్యాణాం సమసమయసముత్పాదశ్చేతి దోషద్వయం ప్రాదుష్యాత్. మైవం మన్యేథా:. వ్యధికరణత్వాత్. యది నిరపేక్షస్య భగవత: కారణత్వం స్యాత్తార్హి కర్మణో వైఫల్యే కిమాయతం? ప్రయోజనాభావ ఇతి చేత్ - కస్య ప్రయోజనాభావ: కర్మవైఫల్యే కారణం? కిం కర్మిణ:, కిం వా భగవత:? ప్రయోజనాభావ ఇతి చేత్ - కస్య ప్రయోజనాభావ్: కర్మవైఫల్యే కారణం? కిం కర్మిణ: కిం వా భగవ్తత:. నాద్య:. ఈశ్వరేచ్ఛానుగృహీతస్య కర్మణ: సఫలత్వోపపత్తే:. తదనుగృహీతస్య యయాతిప్రభృతికర్మవత్ కదాచిన్నిష్ఫలత్వసంభవాచ్చ. న చైతావతా కర్మసు అప్రవృత్తి:. కర్షకాదివదుపపత్తే:. ఈశ్వరేచ్ఛాయాత్తత్త్వాచ్చ పశూనం ప్రవృత్తే:. నాపి ద్వితీయ:. పరమేశ్వరస్య పర్యాప్తకామత్వేన కర్మసాధ్యప్రయోజనాపేక్షాయా అభావాత్. యదుక్తం సమసమయసముత్పాద ఇతి, తదప్యుక్తం. అచింత్యశక్తికస్య పరమేశ్వరస్య ఇచ్ఛానువిధాయిన్యా అవ్యాహతక్రియాశక్త్యా కార్యకారిత్వాభ్యుపగమాత్. త్దుక్తం సంప్రదాయవిద్ధి: - కర్మాదినిరపేక్షస్తు స్వేచ్ఛాచారీ యతో హయయం. తత్ కారణత: శాస్త్రే సర్వకారణకారణం ఇతి.

6.20 నను దర్శనాంతరేపీశ్వరజ్ఞానాన్మోక్షో లభ్యత ఏవేతి కు తోస్య విశేష ఇతి చేత్. మైవం వాదీ:. వికల్పనుపపత్తే:. కిమీశ్వర - విషయజ్ఞానమాత్రం నిర్వాణకారణం కిం వా సాక్షాత్కార: అథ వా యథావత్తత్త్వనిశ్చయ:. నాద్య:. శాస్త్రమంతరేణాపి ప్రాకృతజనవద్ దేవనామధిపీ మహాదేవ: ఇతి జ్ఞానోత్ప్త్తిమాత్రేణ్ మోక్షసిద్ధౌ శాస్త్రాభ్యసవైఫల్యప్రసంగాత్. నాఇపి ద్వితీయ:. అనేకమలప్రచయోపచితానాం పిశితలోచనానాం పశూనాం పరమేశ్వరసాక్షాత్కారానుపపత్తే. తృతీయేస్మన్మతాపాత:. పాశుపతశాస్త్రమంతరేణ యథావత్తత్త్వ - నిశ్చయానుపపత్తే:. తదుక్తామచార్యే: - జ్ఞానమాత్రే వృథా శాస్త్ర సాక్షాత్ దృష్టిస్తు దుర్లభా. పంచార్థాదన్యతో నాస్తి యథావత్తత్త్వనిశ్చయ:

6.21 తస్మాత్పురుషార్థకామై: పురుషధౌరేయై: పశ్చార్థప్రతిపాదనపరం పాశుపతశాస్త్రమాశ్రయణీయమితి రమణీయం. ఇతి శ్రీమత్సాయణమాధవీయే సర్వదర్శనసంగ్రహే నకులీశపాశుపతదర్శనం.