సర్వదర్శన సంగ్రహం/పూర్ణప్రజ్ఞ దర్శనం
పూర్ణప్రజ్ఞ దర్శనం
5.1 తదేతద్రామానుజమతం జీవాణుత్వదాసత్త్వవేదాపౌరుపేయత్వాసిద్ధార్థవోధకత్వస్వత: ప్రమాణత్వప్రమాణత్రిత్వపాంచరాత్రోపజీవ్యత్వప్రపంచభేదసత్యత్వాదిసామ్యేపి పరస్పరవిరుద్ధభేదాదిపక్షత్రకక్షీకారేణక్షపణపక్షనిక్షిప్తామిత్యుపేక్షమాణ: స ఆత్మా తత్త్వమసీత్యాదేర్వేదాంతవాక్యజాతస్య భంగ్యంతరేణార్థాంతరపరతవముపపాద్య బ్రహ్మమీమాంసవివరణవ్యాజేనానందతీర్థ: ప్రస్థానాంతరమస్థిత. తన్మతే హి ద్వివిధతత్వం స్వతంత్రాస్వతంత్రభేదాత్. తదుక్తం తత్త్వవివేకే
స్వతంత్రమస్వతంత్రంచ ద్వివిధం తత్త్వమిప్యతే.
స్వతంత్రో భగవాన్ విష్ణుర్నిర్దోషోశేషసద్గుణ ఇతి.
5.2 నను సజాతీయవిజాతీయస్వగతనానాత్వశూన్యం బ్రహ్మతత్వమితి ప్రతిపాదకేషు వేదాంతేషు జాగరూకేషు కథమేషసద్గుణత్వం తస్య కథ్యత ఇతి చేన్మైవం భేదప్రమాపకబహుప్రమాణవిరోధేనం తేషాం తత్ర ప్రామాణ్యానుపపత్తతే:. తథాహి ప్రత్యక్షం తావదిదమస్మాద్భిన్నమితి నీలపీతాదేర్భేదమధ్యక్షయతి. అథ మన్యేథా: కిం ప్రత్యక్షభేదమేవావగాహతే కిం వా ధర్మిప్రతియోగిఘటితం.
5.3 న ప్రథమ: దర్మిప్రతియోగిప్రతిప్రత్తిమంతరేణ తత్సాపేక్షస్య్స్ భేదస్యాశ్కయాధ్యవసాయాత్వాత. ద్వితీయేపిదర్మిప్రతియోగిగ్రగహణపుర:సరం భేదగ్రహణమథవా యుగపత్తత్సర్వగ్రహణం. న పూర్వ:, బుద్ధేర్విరమ్య వ్యాపారాభావాత్. అన్యేన్యాశ్రప్రసంగాచ్చ. నాపి చరమ:, కార్యకారణబుద్ధయోయౌంగపద్యాభావాత్. ధర్మిప్రతీతిర్హి భేదప్రత్యయస్య కారణం. ఏవం ప్రత్యోగిప్రతీతిరపి. సంనిహితేపి ధర్మిణ వ్యవహితప్రతియోగిజ్ఞానమంతరేణ భేదస్యాజ్ఞాతత్త్వేనాన్వయ వ్యతిరేకాభ్యాం కార్యకారణభావావగమాత్.
5.4 తస్మాన్న భేదప్రత్యక్షం సుప్రసరమితి చేత్ కిం వస్తుస్వరూపభేదవాదినం ప్రతి ఇమాని దూషణాన్యుద్ధుష్యంతే కిం ధార్మిభేదవాదినం ప్రతి ప్రథమే చోరాపరాధాన్మాండవ్యనిగ్రహన్యాయాపాత: భవదభిధీయమానదూషణానాం తద్విషయత్వాత్. నను వస్తుస్వరూపస్యైవ భేదత్వే ప్రతియోగిసాపేక్షత్వం న ఘటతే ఘటవత్ ప్రతియోగిసాపేక్ష ఏవ సర్వత్ర భేద: ప్రథత ఇతి చేన్న ప్రథమం సర్వతోవిలక్షణతయా వస్తుస్వరూపే జ్ఞాయమానే ప్రతియోగ్యపేక్షయా విశిష్టవ్యవహారోపపత్తే:. తథాహి పరిమాణఘటితం వస్తుస్వరూపం ప్రథమమవగమ్యతే పశ్చాత్ ప్రతియోగివిశేషాపేక్షయా హ్రస్వం దీర్ఘామితి తదేవ విశిష్య వ్యవహారభాజనం భవతి.
5.5 తదుక్తం విష్ణుతత్త్వనిర్ణయే - 'న చ విశేషణవిశేష్యతా భేదసిద్ధి:. విశేషణవిశేష్యభావశ్చ భేదోపక్క్ష:. ధర్మిప్రతియోగ్యపేక్షయా భేదసిద్ధి:. భేదాపేక్షం చ దర్మిప్రతియోగిఫ్వమిత్యన్యోన్యాశ్రయతయ భేదస్యాయుక్తి:. పదార్థస్వరూపత్వాద్భేదస్య ' - ఇత్యాదినా. అత ఏవ గవర్థినో గవయదర్శనాన్న ప్రవర్తంతో, గో శబ్దం చ న స్మరంతి. న చ నీరక్షీరదౌ స్వరూపే గృహ్యమాణే భేదప్రతిభాసోపి స్యాదితి భణనీయం. సమానభిహారదిప్రతిబందకబలాద్భేదభానవ్యవహారభావోపపత్తి:.
5.6 తదుక్తం -
అతిదూరాత్ సామీప్యాదింద్రియఘాతాన్మనోనవస్థానాత్
సౌక్ష్మ్యాద్ వ్యవధానాదభిభవాత్ సమానాభిహారాచ్చేతి
5.7 అతిదూరాత్ - గిరిశిఖరవర్తిపర్వతాదౌ, అతిసామీప్యాత్ - లోచనాంచనదౌ, ఇంద్రియఘాతాత్ - విద్యుయదాదౌ, మనోనవస్థానాత్ - కామాదుయప్లుతమనసక్సయ్ స్ఫీతాలోకవర్తిని ఘటాదౌ, సౌక్ష్మ్యాత్- పరమాణ్వాదౌ, వ్యవధానాత్ - కుండయాంతర్హితే, అభిభవాత్ - దివా ప్రదీపప్రభాదౌ, సమానభిహారాత్ - నీరక్షీరదౌ యథావత్ గ్రహణం నాస్తీత్యర్థ:.
5.8 భవతు ఆ ధర్మభేదవాదస్తథాపి న కశ్చిద్డోష:. దర్మిప్రతియోగిగ్రహణే సతి పశ్చాత్తద్ఘటితభేదగ్రహణోపపత్తే:. న చ పరస్పరాశ్రయప్రసంగ:. ప్రాననపేక్ష్య ప్రభేదశాలినో వస్తునో గ్రహణే సతి ధర్మభేదభానసంభవాత్. న చ ధర్మభేదవాదే తస్య తస్య భేదస్య భేదాంతరభేదత్వేనానవస్థా దురవస్థా స్యాదిత్యాస్థేయం. భేదాంతరప్రసక్తౌ మూలాభావాత్. భేదభేదినౌ భిన్నావితి వ్యవహారదర్శనాత్. న చైకభేదబలేనాన్యభేదానుమానం. దృష్టాంతభేదవిద్యాతేనోత్థానే దోషాభావాత్. సోయం పిణ్యాకయాచనార్థం గతస్య ఖారికాతైల - దాత్ర్త్వాభ్యుపగమ ఇవ. దృష్టాంతభేదవిమర్దే త్వనుత్థానమేవ. న హి వరవిఘాతాయ కన్యోద్వాహ:. తస్మాన్మూలక్షయాభావదనవస్థా న దోషాయ.
5.9 అనుమానేనాపి భేదోవసీయతే. పరమేశ్వరో జీవాద్ భిన్న:. తం ప్రతి సేవ్యత్వాత్. యో యం ప్రతి సేవ్య: స తస్మద్ భిన్న:. యథా భృత్యాద్రాజా. న హి సుఖం మే స్యాద్ దు:ఖం మే న మనాగపి - ఇతి పురుషార్థమర్థయమానా: పురుషా: స్థపతిపదం కామయమానా: సత్కారభాజో భవేయు:. ప్రత్యుత్ సర్వానర్థభాజనం భవంతి. య: స్వస్యాత్మనో హీనత్వం పరస్య గుణోత్కర్షం చ కయయతి స స్తుత్య: ప్రీత: స్తావకస్య స్త్యాభీష్టం ప్రయచ్ఛంతి. తదాహ - ఘాతయంతి హి రాజానో రాజాహమితి వాదిన:. దదత్యఖిలమిష్టం చ స్వగుణోత్కర్షవాదినాం ఇతి.
5.10 ఏవంచ పరమేశ్వరాభేదతృణాయా విష్ణోర్గుణోత్కర్షస్య మృగతృష్ణికాసమత్వాభిధానం విపులకదలీఫలలిప్సయా జిహ్వాచ్ఛేదనం హరతి ఏతాదృశవిష్ణువిద్వేషణాదంధతమసప్రవేశప్రసంగాత్. తత్తద్ ప్రతిపాదితం మధ్యమందిరేణ మహాభారతతాత్పర్యనిర్ణయే-
అనాదిద్వేషిణో దైత్యా విష్ణోర్ద్వేషో వివర్ధిత:
తమస్యంధే పాతయతి దైత్యానంధే వినిశ్చయాదితి
5.11 సా చ సేవా అంకననామకరణభజనభేదాత్ త్రివిధా. తత్రాంకన నారయణాయుధాదీనాం తద్రపస్మరణార్థమపేక్షితార్తసిద్డయర్థం చ. తహ్తా చ శాకల్యసంహితాపరిశిష్టం - చక్రం బిభర్తి పురుషోభితప్తం బలం దేవానామమృతస్య విష్ణో:. స యతి నాకం దూరితాబధూయ విశంతి యద్యతయో వీతరాగా:
5.12 దేవాసో యేన విధృతేన బాఘునా సుదర్శనేన ప్రయాతాస్తమాయన్. యేనాంకితా మనవో లోకసృష్టిం వితంవంతి బ్రాహ్మణాస్తద్వహంతి.
5.13 తద్విష్ణో పరమం పదం యేన గచ్చంతి లంచితా:
ఉరుక్రమస్య చిహ్నైరాంకితా లోకే సుభగా భవామ ఇతి
5.14 అతప్తతనుర్నతదామో అశ్నుతే శ్రితాస ఇద్వహంతస్తత్సమాసేతేతి తైత్తిరీయకోపనిషచ్చ. స్థానవిశేషశ్చాగ్నేయపురాణే దర్శిత:
దక్షిణే తు కరే విప్రో విభుర్యాచ్చ సుదర్శనం
సంయేన శంఖంచ విభుయాదితి బ్రహ్మవిదో విదురితి
5.15 అన్యత్ర చక్రధారణే మంత్రవిశేషశ్చ దర్శిత:.
సుదర్శన మహాజ్వాల కోటిసూర్యసమప్రభ.
అజ్ఞానాంధస్య మే నిత్యం విష్ణోర్మార్గ ప్రదర్శయ
5.16 త్వం పురా సాగరోత్పన్నో విష్ణునా విధృత: కరే.
నమిత: సర్వదేవైశ్చ పాంచజన్య నమోస్తు తే ఇతి
5.17 నామకరణ పుత్రాదీనాం కేశవాదినామ్నా వ్యవహార: సర్వదా తన్నామానుస్మరణార్థం. భజనం దశవిధం వాచా సత్యం హితం ప్రియం స్వాధ్యాయ:, కాయేన దానం పైర్త్రాణం పరిరక్షణం, మనసా దయా స్పృహా శ్రద్ధా చేతి. అత్రైకే కం నిష్పాద్య నారాయణే సమర్పణం భజనం. తదుక్తం
అంకనం నామకరణం భజనం దశధా చ తదేతి.
5.18 ఏవం జ్నేయత్వాదినాపి భేదోనుమాతవ్య:. తథా శృత్యాపి భేదోవగంతవ్య:. 'సత్యమేనమను విశ్వే మదంతి, రాతిం దేవస్య గృహణతో మధోన:. సత్య: సో అస్య మహిమా గృణే శవో, యజ్నేషు విప్రరాజ్యే. సత్య ఆత్మా, సత్యో జీవ:, సత్యం భిధా, మైవార్వణ్యో మైవారువణయ మైవారువణయ ఇతి మోక్షానందభేదప్రతిపాదక శృతిభ్య:.
ఇదం జ్ఞానముపాశ్రిత్య మమ సాధర్మ్యమాగతా:. సర్గేపి నోపజాయంతే ప్రలయే న వ్యథంతి చ.
5.19 జగద్వయాపారవర్జప్రభుకరణాసన్నిహితత్వాచ్చేత్యాదిభ్యశ్చ. న చ బ్రహ్మవిద్ బ్రహ్మైవ భవతీతి శృతిబలాజ్జీవస్య పరమేశ్వర్యం శక్యశంకసంపూర్ణబ్రాహ్మణం భక్తయా శూద్రోపి బ్రాహ్మణో భవేదితివత్ సంహితో భవతీత్యర్థపరత్వాత్. నను
ప్రపంచో యది వర్తేత్ నివర్తేత్ న సంశయ:
మాయామాత్రమిదం ద్వైతమద్వైతం పరమార్థత:
5.20 ఇతి వచనాత్ ద్వైతస్య కల్పితత్వమవగమ్యత ఇతి చేత్ సత్యం భావామనాభిసంధాయాభిధానాత్. తథాహి యద్యయముత్పద్యేత్ తర్హి నివర్తేత్ న సంశయ:. తస్మాదనాదిరేవాయం ప్రకృష్ట: పంచవిధోభేదప్రపంచ:. న చాయమవిద్యమానో మాయామాత్రత్వాన్మాయేతి భగవదిచ్ఛొచ్యతే.
మహామేయత్యవిద్యేతి నియతిర్మోహినీతి చ.
ప్రకృతిర్వాసనేత్యేవ తవేచ్ఛానంత కథ్యతే
5.21 ప్రకృతి: ప్రకృష్టకరణాద్వాసనా వాసయేద్ యత:
అ ఇత్యుక్తే హరిస్తస్య మాయావిద్యేతి సంజ్నితా
5.22 మాయేయుక్తా ప్రకృష్టత్వాత్ ప్రకృష్టే హి మాయా భిధా
విష్ణో: ప్రజ్ఞాప్తిరేవైకా శబ్దైరేతైరుదీర్యతే
ప్రజ్ఞాప్తిరూపో హి హరి: సా చ స్వానందలక్షణా
5.23 ఇత్యాదివచననిచయప్రామాణ్యబలాత్. సైవ ప్రజ్ఞాఅ మానత్రాణకర్త్రీ చ యస్య తన్మాయామాత్రం. తతశ్చ పరమేశ్వరేణ జ్ఞానత్వాద్రక్షితత్వాచ్చ న ద్వైతం భ్రాంతికల్పితం. న హీశ్వరే సర్వస్య భ్రాంతి: సంభవతి. విశేషదర్శననిబంధనత్వాద్ భ్రాంతే:. తర్హి తద్వ్యపదేశ: కథమిత్యత్రోత్తరమద్వైతం పరమార్థత ఇతి. పరమార్థత ఇతి పరమార్థాపేక్షయా. తేన సర్వస్మాదుత్తమస్య విష్ణుతత్త్వస్య సమభ్యధికశూన్యత్వముక్తం భవతి. తథా చ పరమా శృతి: - జీవేశ్వరభిదా చైవ జడేశ్వరభిదా తథా. జీవభేదో మిథశ్చైవ జడజీవభిదా తథా.
5.24 మిథశ్చ జడభేదో య: ప్రపంచో భేదపంచక:.
సోత్యం సత్యోప్యనాదిశ్చ సాదిశ్చేన్నాశమాప్నుయాత్.
5.25 న చ నాశం ప్రయాత్యేష న చాసౌ భ్రాంతికల్పిత:
కల్పితశ్చేన్నివర్తేత్ న చాసౌ వినివర్తతే
5.26 ద్వైతం న విద్యత ఇతి తస్మాదజ్ఞానినాం మతం
మతం హి జ్ఞానినామేతాన్మితం త్రాతం హి విష్ణునాం
తస్మాన్మాత్రమితి ప్రోక్తం పరమో హరిరేవ త్విత్యాది
5.27 తస్మాద్విష్ణో: సర్వోత్కర్ష ఏవ తాత్పర్యం సర్వాగమానం. ఎతదేవాభి సంధాయాభిహితం భగవతా-
ద్వావిమౌ పురుషౌ క్షరశ్చాక్షర ఏవ చ.
క్షర: సర్వాణి భూతాని కూటస్థోక్షర ఉచ్యతే
5.28 ఉత్తమ: పురుషస్త్వన్య: పరమాత్మేత్యుదాహ్యత:
యో లోకత్రయమావిశ్య బిభత్తర్య వ్యయ ఈశ్వర:
5.29 యస్మాత్ క్షరమతీతోహమక్షరాదపి చోత్తమ:
అతోస్మి లోకే వేదే చ ప్రథిత: పురుషోత్తమ:
5.30 యో మామేవమసమ్మూఢో జానాతి పురుషోత్తమం.
స సర్వవిద్ భజతి మాం సర్వభావేన భారత.
5.31 ఇతి గుహ్యతమం శాస్త్రమిదసుక్తం మయానధ.
ఏతద్ బుద్ధా బుద్ధిమాన్ స్యాత్ కృతకృత్యశ్చ భారతేతి
5.32 మహావరాహేపి-
ముఖ్యంచ సర్వవేదానాం తాత్పర్యం శ్రీపతౌ పరే.
ఉత్కర్షే తు తదన్యత్రే తాత్పర్యం స్యాదవాంతరమితి.
5.33 యుక్తం చ విష్ణో: సర్వోత్కర్షే మహాతాత్పర్యం. మోక్షే హి సర్వపురుషార్థోత్తమ:. ధర్మార్థకామా: సర్వేపి న నిత్యా మోక్ష ఏవ హి. నిత్యస్తస్మాత్తదర్థాయ యతేత్ మతిమాన్నర:. ఇతి భాల్లవేయశృతే:. మోక్షశ్చ విష్ణుప్రసాదమంతరేణ న లభ్యతే. యస్య ప్రసాదాత్పరర్మాత్తిరుపాదస్మాత్సంసారన్ముచ్యతే నాపరేణ. నారాయణోసౌ పరమో విచింత్యో ముముక్షుభి: కర్మపాశాదముష్మాత్. ఇతి నారాయణశృతే:. తస్మిన్ ప్రసన్నే కిమిహాస్త్యలభ్యం ధర్మార్థకామైరలమల్పకాస్తే సమాశ్రితాద్ బ్రహ్మతరోరనంతాత్ ని:సంశయ యుక్తిఫలం ప్రయాంతీతి.
5.34 విష్ణుపురాణోక్తేశ్చ. ప్రసాదశ్చ గుణోత్కర్షజ్ఞానదేవ నాభేదజ్ఞానాదిత్యుక్తం. న చ తత్త్వస్యాదితాదాత్మ్యవ్యాకోప: శృతితాత్పర్యాపరిజ్ఞాన విజృంభణాత్.
ఆహ నిత్య పరోక్షంతు తచ్ఛబ్దో హ్యావిశేషిత:
త్వంశబ్దశ్చాపరోక్షార్థం త్యోరైక్యం కథం భవేత్.
5.35 ఆదిత్యో యూప ఇతివత్ సాదృశ్యార్థా తు సా శృతిరితి.
తథాచ పరమా శృతి:-
జీవస్య పరమైక్యంచ బుద్ధిసారూప్యమేవ వా
ఏకస్థాననివేశో వా వ్యక్తిస్థానమపేక్ష్య వా
5.36 న స్వరూపైకతా తస్య సుక్తస్యాపి విరూపత:.
స్వాతంత్ర్యపూర్ణతేల్పత్వపారతంత్ర్యే విరూపతేతి.
5.37 అథవా తత్త్వమసీత్యత్ర స ఏవాత్మా స్వాతంత్రాదిగుణోపేతత్వాత్ అతత్వమసి త్వం తత్ర భవసి తద్రహితత్వాదిత్యేకత్వమతిశయేన నిరాకృతం. తదాహ- అతత్వమితి వా ఛేదస్తేనైక్యం సునిరాకృతమితి.
5.38 తస్మాద్ దృష్టాంతనవకేపి, స యథా శకు ని: సూత్రేణ ప్రబద్ధ ఇయాదినా భేద ఏవ దృషాంతాభిధానాన్నాయమభేదోపదేశ ఇతి తత్త్వవాదరహస్యం. తథా చ మహోపనిషద్ - యథా పక్షీ చ సూత్రం చ నానవృక్షరసా యథా. యథా నద్య: సముద్రాశ్చ యథా జీవమహీరుహౌ. యథాణిమా చ ధానా చ శుద్ధోదలవణే యథా.
5.39 చోరాపహార్యో చ యథా పుంవిషయావపి. యథాజ్ఞఓ జీవసంధశ్చ ప్రాణాదేశ్చ నియామక:. తథా జీవేశ్వరౌ భిన్నౌ సర్వదైవ విలక్షణౌ.
5.40 స్వాతంత్ర్యశక్తివిజ్ఞానసుఖాధైరాఖిలైర్గుణై:
ని:సీమత్వేన తే సర్వే తద్వశా: సర్వదేవతా ఇతి
5.41 విష్ణు: సర్వగుణై పూర్ణ జ్ఞాత్వా సంసారవర్జిత:
నిర్దు:ఖానందభంగనిత్యం తత్సమీపే స మోదతే
5.42 ముక్తానాంచాశ్రయో విష్ణురధికాధిపతిస్తథా
తద్వశా ఏవ తే సర్వే సర్వదైవ స ఈశ్వర ఇతి చ
5.43 ఏకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానంచ ప్రధానత్వకారణత్వాదినా యుజ్యతే న తు సర్వమిథ్యాత్వేన. న హి సత్తాజ్ఞానేన మిథ్యాజ్ఞానం సంభవతి. యథా ప్రధానపురుషాణాం జ్ఞానజ్ఞానాభ్యాం గ్రామో జ్ఞాత: అజ్ఞాన ఇత్యేవమాదివ్యపదేశో దృష్ట ఏవ. యథా చ కారణో పితరి జ్ఞాతే జానాత్యస్య పుత్రమితి. అన్యథా సౌమ్యేకేన మృత్పిండేన సర్వమృణ్మయం విజ్ఞానమిత్యత్ర ఏకపిండశబ్దౌ వృథా ప్రసజ్యేయాతాం మృదా విజ్ఞాతయేత్యేతావతైవ వాక్యస్య పూర్ణత్వాత్.
5.44 న చ వాచారంభణం వికారో నామధేయం మృత్తికేత్యేవ సత్యమిత్యేతత్ కార్యస్య మిథ్యాత్వమావృష్టే ఇత్యేష్టవ్యం వాచారంభణం వికారో యస్య తత్ అవికృతం నిత్యం నామధేయం మృత్తికేత్యాదికమిత్యేద్వచనం సత్యమితి తథ్యస్య స్వీకారాత్. అపరథా నామధేయమేవేతి శబ్దయోర్వేయథర్య ప్రసజ్యేత్ అతో న కుత్రాపి జగతో మితథ్యాత్వసిద్ధి:. కించ ప్రపంచే మిథ్యేత్యత్ర మిథ్యాత్వం తథ్యమతథ్యం వా. ప్రథమే సత్యాద్వైతభంగప్రసంగ:. చరమే ప్రపంచసత్యత్వాపాత:. నన్వనిత్యత్వం నిత్యమనిత్యం వా ఉభయథాప్యనుపపత్తిరిత్తక్షేపవదయమపి నిత్యసమజాతిభేద: స్యాత్. తదుక్తం న్యాయనిర్వాణవేధసా - నిత్యమనిత్యభావాదతిత్యత్వోపపత్తోర్నిత్యసమ ఇతి.
5.45 స్వాతంత్ర్యశక్తివిజ్ఞానసుఖద్యైరఖిలైర్గుణై:
ని:సీమత్వేన తే సర్వే తద్వశా: సర్వదేవతా ఇతి.
5.46 విష్ణుం సర్వగుణై: పూర్ణం జ్ఞాత్వా సంసారవర్జిత:
నిర్దు:ఖానందభుంగనిత్యం తత్సమీపే స మోదతే.
5.47 ముక్తానాంచాశ్రయో విష్ణురధికాధిపతిస్తథా
తద్వశా ఏవ తే సర్వే సర్వదైవ స ఈశ్వర ఇతి చ
5.48 ఏకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానంచ ప్రధానత్వకారణత్వాదినా యుజ్యతే న తు సర్వమిథ్యాత్వేన. న హి సత్తాజ్ఞానేన మిథ్యాజ్ఞానం సంభవతి. యథా ప్రధానపురుషాణాం జ్ఞానాజ్ఞానాభ్యాం గ్రామో జ్ఞాత: అజ్ఞాత ఇత్యేవమాదివ్యపదేశో దృష్ట ఏవం. యథా చ కారణే పితరి జ్ఞానే జ్ఞానాత్యస్య పుత్రమితి. అన్యథా సౌమ్యేకేన మృత్పిండేన సర్వేమృణమయం విజ్ఞానమిత్యత్ర ఏకపిండశబ్దౌ బృథా ప్రసజ్యేయాతాం మృదా విజ్ఞాతయేత్యేతావతైవ వాక్యస్య పూర్ణత్వాత్.
5.49 న చ వాచారంభణం వికారో నామధేయం మృత్తికేత్యేవ సత్యమిత్యేతత్ కార్యస్య మిథ్యాత్వమాత్వష్టే వాచారంభణం వికరో యస్తతత్ అవికృతం నిత్యం నామధేయం మృత్తికేత్యాదికామిత్యేతద్వచనం సత్యమితి తథ్యస్య్ స్వీకారాత్. అపరథా నామధేయమేవేతి శబ్దయోర్వేయర్థయే ప్రసజ్యేత్ అతో న కుత్రాపి జగతో మిథ్యాత్వసిద్ధి:. కించ ప్రపంచో మిథ్యేత్యత్ర మిథ్యాత్వం తథ్యమతథ్యం వా. ప్రథమే సత్యాద్వైత భంగప్రసంగ:. చరమే ప్రపంచ సత్యత్వాపాత:. నన్వనిత్యత్వం నిత్యమనిత్యం వా ఉభయథాప్యనుపపత్తిరిత్యాక్షేపవదయమపి నిత్యమజాతిభేద: స్యాత్. తదుక్తం న్యాయనిర్వాణవేధసా - నిత్యమనిత్యభావాదతిత్యత్వోపపత్తోర్నిత్యసం ఇతి.
5.50 అస్యా: సంజ్ఞాయా ఉపలక్షణత్వమభిప్రేత్యభిహితం ప్రబోధసిద్ధౌ అన్వర్థిత్వాత్తూపరంచక ధర్మసమేతి. తస్మాత్ సదుత్తరమేతాదితి చేత్ అశిక్షితత్రాసనమేతత్ దృష్టత్వమూలానిరూపాణాత్. తద్ద్వివిధం సాధారాణమసాధారణంచ. తత్రాద్యం స్వవ్యాఘాతకం ద్వితీయం త్రివిధం యుక్తాంగహీనత్వమయుక్తాంగాధికత్వమవిషయవృత్తిత్వంచేతి. తత్ర సాధారణ సంభావితమేవ ఉక్తస్యాపేక్షస్య స్వాత్మవ్యాపనానుపలంభాత్. ఏవమసాధారణమపి ఘటస్య నాస్తితోక్తావస్తిత్వాత్ ప్రకృతేప్యుపపత్తే:. నను ప్రపంచస్య మిథ్యాత్వమభ్యుపేయతే నాసత్వమితి చేత్దేతత్ సోయం శిరశ్ఛేదేపి శతం న దదాతి వింశతిపంచకంతు ప్రయచ్ఛతీతి శాకటికవృత్తాంతమనుహరేత్ మిథ్యాత్వసత్వయో: పర్యాయత్వాదిత్యలమత్యలమతిప్రపంచేన.
5.51 తత్రాథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసేతి ప్రథమసూత్రస్యాయమర్థ:. తత్రాథశబ్దో మంగలార్థోధికారానంతర్యార్థశ్చ స్వీక్రియతే. అత: శబ్దో హేత్వర్థ:
తదుక్తం గారుడే -
అథాత: శబ్దపూర్వాణి సూత్రాణి నిఖిలాన్యపి
ప్రారంభేత్ నియత్యైవ తత్కిమత్ర నియమకం
5.52 కశ్వార్థస్తు తయోర్విద్వాన్ కథముత్తమతా తయో:.
ఏతదాఖ్యహి మే బ్రహ్మన్ యథా జ్ఞాస్యమితి తత్త్వత:
5.53 ఏవముక్తో నారదేన బ్రహ్మా ప్రోవచ సత్తమ:
ఆనంతర్యాధికారే చ మంగలాథ తథైవ చ
అథశబ్దస్త్వత: శబ్దో హేత్వర్థే ససుదీరితి ఇతి.
5.54 యతో నారాయణ్ప్రసదమంతరేణ న మోక్షో లభ్యతే ప్రాసాదశ్చ జ్ఞానమంతరేణ, అతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా కర్తవ్యేతి సిద్ధం. జిజ్ఞాస్యబ్రహ్మణో లక్షణముక్తం జన్మాద్యస్య్ యత: ఇతి. సృష్టిస్థిత్యాది యతో భవతి తద్ బ్రహ్మేతి వాక్యార్థ:. తథా చ స్కాందం వచ: - ఉత్పత్తిస్థితిసంహారా నియతిర్జ్ఞానమావృత్తి:. వంధమోక్షౌ చ పురుషాద్యస్మాత్స హరిరేకరాడితి
5.55 శృతిస్మృతిసహాయం యత్ ప్రమాణాంతరముత్తమం
ప్రమాణపదవీం గచ్ఛేన్నాత్ర కార్యా విచారణేతి
5.56 శాస్త్రస్వరూపముక్తం స్కందే-
ఋగ్యజు:సామాథర్వంచ భారతం పాంచరాత్రకం
మూలరామాయణంచైవ శాస్త్రమిత్యభిధీయతే
5.57 యచ్చానుకూలనే తస్య తచ్చ శాస్త్రం ప్రకీర్తితం
అతోన్యో గ్రంథవిస్తారో నైవ కువర్త్మ తదితి
5.58 తదనేనాన్యలభ్య: శాస్త్రార్థ ఇతి న్యాయేన భేదస్య ప్రాప్తత్వేన తత్ర న తాత్పర్య కింత్వద్వైత్ ఏవ వేదవాక్యానాం తాత్పర్యమితి అద్వైతప్రత్యాశా ప్రతిక్షిప్తా అనుమానదీశ్వరస్య సిద్ధాభావేన తద్భేదస్యాపి తత: సిద్ధయభావాత్. తస్మాన్న భేదానువాదకత్వమితి తత్పరత్వమవగమ్యతే. అత ఏవోక్తం --
సదాగమైకవిజ్ఞఏయం సమతీతక్షరాక్షరం.
నారాయణం సదా వందే నిర్దోషాశేషమద్గుణమితి
5.59 శాస్త్రస్య తత్ర్ ప్రామాణ్యముపపాదితం 'తత్తు సమన్వయాత్' ఇతి. సమన్వయ ఉపక్రమాదిలంగం. ఉక్తం చ బృహసంహితాయాం - ఉపక్రమోపసంహారవభ్యాసోపూర్వతా ఫలం. అర్థవాదోప్పత్తీ చ లింగ తాత్పర్యనిర్ణయేతి.
5.60 ఏవం వేదాంతతాత్పర్యవశాత్ తదేవ బ్రహ్మ శాస్త్రగమ్యమిత్యుక్తం భవతి. దింగ్మాత్రం ప్రాదర్శి. శిష్టమానందతీర్థభాష్యవ్యాఖ్యానాదౌ దృష్టవ్యం. గ్రంథబహుత్వభియోప్ రమ్యత ఇతి. ఏతచ్చ రహస్యం పూర్ణప్రజ్ఞఏన మధమందిరేణ వాయోస్తుతీయావతారమ్యన్యేన నిరూపితం.
5.61 ప్రథమస్తు హనుమాన్స్యాద్ ద్వితీయో భీమ ఏవ చ. పూర్ణప్రజ్ఞస్తుతీయశ్చ భగవత్కార్యసాధక:. ఏతదేవాభిప్రేత్య తత్ర తత్ర గ్రంథసమాప్తావిదం పద్యం లిఖ్యతే - యస్య త్రీణ్యుదితాని వేదవచ్నే దివ్యాని రూపాణ్యలం బట్ తద్దర్శతమిత్థమేవ నిహిత్ం దేవస్య భర్గోమహత్. వాయో రామవచోనయ్ం ప్రథమక్ం పృక్షో ద్వితీయం వపుర్మధ్వే యత్తు తృతీయమేతదమునా గ్రంథ: కృత: కేశవే.
5.62 ఏతత్పద్యార్థస్తు బలిత్థ తద్వపుషే ధాయి దర్శతం దేవస్య భర్గ: సహసో యతోజని. ఇత్యాదిశృతిపర్యాలోచనయావగమ్యత్ ఇతి. తస్మాత్సర్వస్య శాస్త్రస్య విష్ణుతత్త్వం సర్వోత్తమమిత్యత్ర తాత్పర్యమితి సర్వ నిరవద్యం.
ఇతి సర్వదర్శనసంగ్రహే పూర్ణప్రజ్ఞదర్శనం సమాప్తం