పోతన తెలుగు భాగవతము/ద్వాదశ స్కంధము/తక్షకదష్ఠుడైన పరీక్షిన్మృతి

తెలుగు భాగవతము (పోతన తెలుగు భాగవతము/ద్వాదశ స్కంధము)
రచయిత: నారయ

తెభా-12-26-వ.
రాజేంద్రా! జరామరణ హేతుకంబయిన శరీరంబున నుండు జీవుండు ఘటంబులలోఁ గనంబడు నాకాశంబు ఘటనాశంబయిన మహాకాశంబునం జేరు తెఱంగున, శరీరపతనంబగుడు నీశ్వరుం గలయుఁ, దైలనాశ పర్యంతంబు వర్తి తేజంబుతోడ వర్తించు కరణి దేహకృతం బగు భవంబు రజస్సత్త్వతమోగుణంబులచేతం బ్రవర్తించు; నాత్మ నభంబు మాడ్కి ధ్రువంబై యనంతంబై వ్యక్తావ్యక్తంబులకుఁ బరంబై యుండు; నిట్లాత్మ నాత్మస్థునిఁ గా జేసి, హరి నిజాకారంబు భావించుచుండుట విశేషంబు; నిన్నుఁ దక్షకుండు గఱవ సమర్థుండు గాఁడు; హరిం దలంపుము; ధన గృహదారాపత్యక్షేత్రపశుప్రకరంబుల వర్జించి, సమస్తంబు నారాయణార్పణంబు సేసి, విగతశోకుండవై నిత్యంబును హరిధ్యానంబు సేయు” మని వినిపించిన రాజేంద్రుండును గుశాసనాసీనుండై జనార్దనుం జింతించుచుండె; నంత శుకుండును యథేచ్ఛావిహారుండయి చనియె; నిటఁ గ్రుద్ధుండైన బ్రాహ్మణోత్తమునిచేఁ బ్రేరితుండైన తక్షకుండు ద్విజరూపంబుఁ దాల్చి, పరీక్షిద్వధార్థంబుగా నేతెంచుచుండి మార్గమధ్యంబునఁ గాశ్యపుం డను సర్పవిషహరణసమర్థుం డగు నొక్క విప్రునిం గని యతని నపరిమిత ధనప్రదానంబునఁ ద్రుప్తుం గావించి, పరీక్షిన్నికటంబునకు రాకుండు నట్లొనర్చి, యంతటఁ బరీక్షిన్మహారాజు చెంతనున్నవారల చేతి కొక్క ఫలం బిచ్చి చనిన, వారా ఫలంబు రాజున కిచ్చిన నతండా ఫలంబు నాస్వాదించినం గ్రిమిరూపంబున నందుండి వెడలి మహాభయంకర రూపంబునం గాకోదరంబై రాజుం గఱచిన నతండు నా క్షణంబ విషాగ్నిచే భస్మీభూతుం డయ్యె; నట్టి యవసరంబున భూమ్యంతరిక్షంబుల నుండు నిఖిలప్రాణు లాశ్యర్యకరం బగు తన్మరణంబు గని హాహారవంబులు సేసి; రంత నీ యర్థంబు నతని తనయుం డైన జనమేజయుండు విని క్రోధావేశంబున సర్పప్రళయం బగు నట్లు యజ్ఞంబు సేయుచుండ సహస్ర సంఖ్యలు గల సర్పంబులు హతంబు లయ్యె; నా సమయంబునఁ దక్షకుండు రాక వాసవాలయంబున నుండుట యెఱింగి “సహేంద్రతక్షకా యానుబ్రూహి” యను ప్రేషవాక్యంబు నొడువు నంతఁ; దక్షక సహితుం డయి విమానముతో నింద్రుండు స్థానభ్రంశంబు నొంది పడుచుండ, నత్తఱి నాంగీరసుం డేతెంచి పరీక్షిత్తనయుని బహుభంగులం గీర్తించి.
టీక:- రాజేంద్రా = మహారాజా; జర = ముసలితనము; మరణ = చావు; హేతుకంబు = కారణము; అయిన = ఐనట్టి; శరీరంబు = దేహము దాని యందు; ఉండు = ఉండెడి; జీవుండు = జీవుడు, జీవాత్మ; ఘటంబుల = కుండలల; లోన = లోపల; కనంబడు = కనబడుతుండెడి; ఆకాశంబు = ఆకాశము; ఘట = కుండ; నాశంబు = నాశనము; అయిన = అయితే; మహాకాశంబునన్ = మహాకాశమునందు; చేరు = కలిసిపోయెడి; తెఱంగునన్ = విధముగనే; శరీర = దేహము; పతనంబు = నాశనము; అగుడున్ = కావడముతోటే; ఈశ్వరున్ = పరమాత్మ యందు; కలయున్ = లీనమగును; తైల = నూనె; నాశ = అయిపోవు; పర్యంతంబు = వరకు; వర్తి = వత్తి; తేజంబు = వెలుగు; తోడన్ = తోటి; వర్తించున్ = ప్రకాశించెడి; కరణిన్ = విధముగ; దేహ = శరీర; కృతంబు = ధారణతో; అగు = అయ్యి; భవంబు = వచ్చిన; రజస్సు = రజోగుణము; సత్త్వ = సత్త్వగుణము; తమోగుణంబుల = తమోగుణముల; చేతన్ = చేత; ప్రవర్తించు = మెలగును; ఆత్మ = ఆత్మ; నభంబునన్ = ఆకాశము; మాడ్కి = వలె; ధ్రువంబు = నిశ్చలంగానున్నది; ఐ = అయ్యి; అనంతంబు = అనంతమైనది; ఐ = అయ్యి; వ్యక్తా = గోచరత్వానికి; అవ్యక్తంబుల్ = అగోచరత్వాని; కున్ = కి; పరంబు = అతీతమైనది; ఐ = అయ్యి; ఉండున్ = ఉంటుంది; ఇట్లు = ఈ విధముగ; ఆత్మన్ = ఆత్ముని; ఆత్మస్థుని = ఆత్మస్తుని; కాన్ = అగునట్లు; చేసి = చేసి; హరి = విష్ణువు యొక్క; నిజాకారంబున్ = స్వరూపమును; భావించుచున్ = ధ్యానము చేయుచు; ఉండుట = ఉండుట; విశేషంబు = గొప్ప విషయము; నిన్నున్ = నిన్ను; తక్షకుండు = తక్షకుడు; కఱవన్ = కాటువేయుటకు; సమర్థుండు = శక్తిగలవాడు; కాడు = కాడు; హరిన్ = విష్ణుని; తలంపుము = ధ్యానించుము; ధన = ధనధాన్యములు; గృహ = ఇంటిని; దార = భార్యను; అపత్య = సంతానమును; క్షేత్ర = భూములును; పశు = పశువుల; ప్రకరంబులన్ = సమూహములును; వర్జించి = విడిచిపెట్టి; సమస్తంబున్ = అన్నిటిని; నారాయణ = విష్ణునికి; అర్పణంబు = అర్పించినవిగా; చేసి = చేసి; విగత = వదిలిపెట్టిన; శోకుండవు = శోకము కలవాడవు; ఐ = అయ్యి; నిత్యంబును = ఎల్లప్పుడు; హరి = విష్ణునిమీది; ధ్యానంబున్ = ధ్యానము; చేయుము = చేయుము; అని = అని; వినిపించిన = హితోపదేశము చేయగా; రాజేంద్రుండును = మహారాజు; కుశా = దర్భల; ఆసన = ఆసనము మీద; ఆసీనుండు = కూర్చున్నవాడు; ఐ = అయ్యి; జనార్దనున్ = హరిని; చింతించుచున్ = ధ్యానించుచు; ఉండెన్ = ఉన్నాడు; అంత = అప్పుడు; శుకుండును = శుకుడు; యథేచ్చా = ఇచ్చానుసారముగా; విహారుండు = పోవువాడు; అయి = అయ్యి; చనియెన్ = వెళ్ళిపోయెను; ఇటన్ = ఇక్కడ; క్రుద్ధుండు = కోపముపొందినవాడు; ఐన = అయిన; బ్రాహ్మణ = విప్రులలో; ఉత్తముని = శ్రేష్ఠుని; చేన్ = చేత; ప్రేరితుండు = ప్రేరేపింపబడినవాడు; ఐన = అయిన; తక్షకుండు = తక్షకుడు; ద్విజ = విప్రుని; రూపంబున్ = ఆకృతి; తాల్చి = ధరించి; పరీక్షిత్ = పరీక్షిత్తుని; వధ = చంపుట; అర్థంబు = కోసము; కాన్ = ఐ; ఏతెంచుచుండి = వస్తూ; మార్గమధ్యంబునన్ = దారిలో; కాశ్యపుండు = కాశ్యపుడు; అను = అనెడి; సర్ప = పాము; విష = విషమును; హరణ = విరుగుడువేయు; సమర్థుండు = నేర్పరి; అగు = ఐనట్టి; ఒక్క = ఒకానొక; విప్రునిన్ = బ్రాహ్మణుని; కని = కలిసి; అతనిన్ = అతనిని; అపరిమిత = అంతులేని; ధన = ధనమును; ప్రదానంబునన్ = ఇచ్చుటద్వారా; తృప్తున్ = సంతృప్తునిగా; కావించి = చేసి; పరీక్షిత్ = పరీక్షిత్తు యొక్క; నికటంబున్ = నగరమున; కున్ = కు; రాకుండున్ = రాకుండెడి; అట్లు = విధముగ; ఒనర్చి = చేసి; అంతట = పిమ్మట; పరీక్షిత్ = పరీక్షిత్తు; మహారాజు = మహారాజు; చెంతన = వద్ద, సన్నిహితముగ; ఉన్న = ఉన్నట్టి; వారల = వారి; చేతి = చేతి; కిన్ = కి; ఒక్క = ఒకానొక; ఫలంబున్ = పండును; ఇచ్చి = ఇచ్చి; చనిన = వెళ్ళిపోగా; వారు = వారు; ఆ = ఆ; ఫలంబున్ = పండును; రాజున్ = రాజున; కిన్ = కు; ఇచ్చినన్ = ఇవ్వగా; అతండు = అతను; ఆ = ఆ యొక్క; ఫలంబున్ = పండును; ఆస్వాదించినన్ = రుచిచూడగానే; క్రిమి = పురుగు; రూపంబునన్ = రూపములో; అందుండి = దానిలోనుండి; వెడలి = బయటకు వచ్చి; మహా = మిక్కిలి; భయంకర = భయంకరమైన; రూపంబునన్ = ఆకృతితో; కాకోదరంబు = సర్పముగా {కాకోదరము - 1కుటిలగమనముగల ఉదరము(పొట్ట)గలది 2కాకివంటి పొట్టగలది. సర్పము (విద్యార్థికల్పతరువు,పుట313)}; ఐ = అయ్యి; రాజున్ = రాజును; కఱచినన్ = కాటువేయగా; అతండు = అతను; ఆ = ఆ యొక్క; క్షణంబ = క్షణములోనే; విషా = విషము అనెడి; అగ్ని = నిప్పు; చేన్ = చేత; భస్మీభూతుండు = కాలిపోయినవాడు; అయ్యెన్ = అయిపోయెను; అట్టి = ఆ యొక్క; అవసరంబున = సమయమునందు; భూమి = భూలోకమున; అంతరిక్షంబునన్ = ఆకాశములోన; ఉండు = ఉండెడి; నిఖిల = సర్వ; ప్రాణులున్ = జీవులు; ఆశ్చర్యకరంబు = ఆశ్చర్యకరము; అగు = ఐన; తత్ = అతని; మరణంబున్ = చావును; కని = చూసి; హాహారవంబులు = హాహాకారశబ్దములు; చేసిరి = చేసారు; అంతన్ = పిమ్మట; ఈ = ఈ; అర్థంబునన్ = కారణముచేత; అతని = అతని యొక్క; తనయుండు = కొడుకు; ఐన = అయిన; జనమేజయుండు = జనమేజయుడు; విని = తెలిసికొని; క్రోధ = కోపమువలని; ఆవేశంబునన్ = ఆవేశముతో; సర్ప = సర్పములన్ని; ప్రళయంబు = నాశనము; అగునట్లు = కావాలని; యజ్ఞంబు = యజ్ఞమును; చేయుచుండన్ = చేస్తుండగా; సహస్రసంఖ్యలు = వేలకొలది; కల = ఉన్న; సర్పంబులు = పాములన్ని; హతంబులు = చనిపోయినవి; అయ్యెన్ = అయిపోయినవి; ఆ = ఆ; సమయంబునన్ = సమయమునందు; తక్షకుండు = తక్షకుడు; రాక = రాకుండా; వాసవ = ఇంద్రుని {వాసవుడు - వసువులు (రత్నములు) కలవాడు, ఇంద్రుడు}; ఆలయంబునన్ = ఇంటిలో; ఉండుట = ఉండుటను; ఎఱింగి = తెలిసికొని; సహేంద్ర = ఇంద్రునితోపాటు; తక్షకాయా = తక్షకునికొఱకు; అనుబ్రూహి = అని చెప్పుము; అను = అనెడి; ప్రేష = పిలుపు {ప్రేషవాక్యము - యజ్ఞములలో దేవతలనాహుతి గ్రహించుటకై పిలిచెడి పిలుపు}; వాక్యంబు = మంత్రము; నొడువు = పలికిన; అంతన్ = అంతనే; తక్షక = తక్షకుని; సహితుండు = కలిసి ఉన్నవాడు; అయి = అయ్యి; విమానము = విమానము; తోన్ = తో; ఇంద్రుండు = ఇంద్రుడు; స్థాన = తన స్థానమునుండి; భ్రంశంబున్ = కదలిపోవుట; ఒంది = చెంది; పడుచుండన్ = పడిపోతుండగా; ఆ = ఆ; తఱిన్ = సమయమునందు; అంగీరసుండు = అంగీరసుడు; ఏతెంచి = వచ్చి; పరీక్షిత్తనయుని = జనమేజయుని; బహు = అనేక; భంగులన్ = విధములుగా; కీర్తించి = స్తుతించి.
భావము:- మహారాజా! ముసలితనానికి మృతికీ ఆశ్రయం శరీరం. ఈ శరీరంలో ఉన్న జీవాత్మ కుండలో ఉన్న ఆకాశం కుండ పగిలినపుడు మహాకాశంలో కలసిపోయినట్లుగా, శరీరం నాశనమైనపుడు, పరమాత్మలో కలసిపోతాడు. అనగా జీవాత్మ పరమాత్మలో చేరిపోతుంది. చమురు అయిపోయే వరకు వత్తి వెలుగుతుంది. అదే విధంగా శరీరం ధరించి వచ్చిన జన్మ, సత్త్వ రజస్తమోగుణములచేత ప్రవృత్తిని కలిగి ఉంటుంది. ఆత్మమాత్రం ఆకాశం మాదిరిగా నిశ్చలంగా అనంతంగా గోచరత్వానికీ అగోచరత్వానికీ అతీతంగా ఉంటుంది. ఇటువంటి ఆత్మను ఆత్మస్థునిగా చెయ్యగలిగి ఉండాలి. అప్పుడు హరి యొక్క నిజాకారాన్ని ధ్యానం చెయ్య కలిగి ఉండాలి. అది గొప్ప విషయం.
నిన్ను కరవగల శక్తి తక్షకునికి లేదు. విష్ణువును సదా ధ్యానించు. ధనధాన్యాలు, గృహక్షేత్రములు, పుత్రకళత్రాలు అనే వ్యామోహాలు పెట్టుకోక, అన్నింటినీ విడచిపెట్టి, భగవదర్పణబుద్ధితో, శోకరహితుడవై, నిరంతరమూ హరినే ధ్యానిస్తూ ఉండు.” అని శుకయోగి వినిపింపగా రాజశ్రేష్ఠుడైన పరీక్షిత్తు దర్భాసనంమీద కూర్చుండి జనార్థనుడైన విష్ణుదేవుని చింతించడం మొదలుపెట్టాడు. శుకమహర్షి స్వచ్ఛంద సంచారియై ఎటేని వెళ్ళిపోయాడు.
కోపంపొందిన విప్రుని (శృంగి) వల్ల ప్రేరేపింపబడిన తక్షకుడు బ్రాహ్మణవేషం ధరించి పరీక్షిత్తును సంహరించడం కోసం వస్తూ త్రోవలో కాశ్యపుడనే ఒక బ్రాహ్మణుని కలుసుకున్నాడు. ఆ కాశ్యపుడు పాము విషానికి విరుగుడు ఇవ్వ గల సమర్ధుడు. అందువల్ల అతనికి అంతులేని ధనం సమర్పించి సంతృప్త పరచి, పరీక్షన్మహారాజు చెంతకు వెళ్ళకుండా చేసాడు. ఆ తరువాత తక్షకుడు పరీక్షిత్తు దగ్గర ఉంటున్న వారికి ఒక పండు నిచ్చి వెళ్ళిపోయాడు. ఆ సన్నిహితులు ఆ పండును రాజుకు సమర్పించారు ఆయన ఆ ఫలాన్ని చవిచూచి నంతలో లోపలనుంచి ఒక పురుగువలె పైకి వచ్చి భయంకరమైన మహాసర్పంగా మారిపోయి రాజును కరవగా ఆయన ఆ క్షణమే విషాగ్నివల్ల కాలి బూడిద అయిపోయాడు.
ఆ సమయంలో ఆశ్చర్యకరమైన ఆ మరణాన్ని వీక్షించిన సకల జీవులూ హాహాకారాలు చేశారు. ఈ విషయం తెలిసి అతని కుమారుడు జనమేజయుడు క్రోధావేశం పొంది సర్పాలన్నీ నాశనం కావాలన్న సంకల్పంతో యజ్ఞం చేయసాగాడు. వేల వేలు పాములు నాశనమై పోయాయి. తక్షకుడు రాకుండా ఇంద్రుని మందిరంలో ఉండటం తెలుసుకుని ఋత్విజుడు (సహేంద్రతక్షకాయానుబ్రూహి) అని పలికడం తోటి తక్షకుని తోపాటు ఇంద్రుడు కూడ విమానంతో సహా తన స్థానం నుంచి పడుతుండగా, ఆ సమయానికి అంగీరసుడు వచ్చి జనమేజయ మహారాజును పెక్కువిధాలుగా స్తుతించాడు.