వాసిష్ఠరామాయణము (ద్విపద)/పంచమప్రకరణము
తన శిష్యుఁడగు భర-ద్వాజ సంయమికి
వినిపించెఁ దత్కథ విశదంబుగాను.
ప్రకరణాంతద్విపడ
ఇది సోమనాథ వి-శ్వేశ్వరస్వామి
పదపద్మ భక్త సు-బ్రహ్మణ్య యోగి
చరణాంబుజాత ష-ట్చరణాయమాన
పరిపూర్ణ నిత్యస -ద్భావ నిమగ్న
మానసాంబుజ వెంగ-మాంబికా రచిత
మై, నిత్యమై, సత్య-మై ధన్యమైన 2140
సామార్థ సార సు-జ్ఞాన వాసిష్ఠ
రామాయణం బను - రమ్యసద్ద్విపద
యందు నెన్నఁ జతుర్థ-మగు ప్రకరణము.
అందమై విమల మో-క్షాకరం బగుచు
శ్రీ తరిగొండ నృ-సింహుంనంగ
ఖ్యాతిగా వెలయు వేం-కటరాయ ! నీదు
పదయుగళకి సమ-ర్పణమయ్యె, దీని
సదమలులై వ్రాసి - చదివిన, వినిన
నరులు తాపత్రయా-ర్ణవము తరించి,
పరమైన నిర్వాణ-పదము నొందుదురు;- 2150
భూచక్రమున నిది - పురుషార్ధ మగుచు
నాచంద్ర తారార్క -మై యుండుఁ గాత!
చతుర్ధప్రకరణము సమాప్తము
పంచమప్రకరణము
శ్రీ తారకోల్లాస - శేషాద్రివాస!
శ్రీ తరిగొండ సృ-సింహ! ధూతాంహ!
విన్నవించెద నది - వినుము వాల్మీకి
క్రన్నన చూడాల - కథ తెల్పఁగాను
తగవిని, యాభర - ద్వాజుండు మరల
నగణిత భక్తి ని -ట్లనె 'గురుస్వామి!
సురుచిరాత్ముఁడు వసి-ష్ణుఁడు రాఘవునకుఁ
జిరకృపన్ మఱి యేమి చెప్పె' నటంచు
నడుగ భరద్వాజు - నమ్ముని చూచి
యడరిన కరుణ ని-ట్లని చెప్పఁదొడఁగె 10
'ఆ వసిష్ఠుండు రా-మావనీశ్వరుని
భావించి క్రమ్మఱఁ - బలికె ని ట్లనుచు
'ధరణీశ! వినుము చి-త్త త్యాగ సరణి
వెఱిఁగి సేయందగు - నీ యర్థమందు
ఫలితార్ధమగు కచో-పాఖ్యానమొకటి
కలదు, చెప్పెద రామ! - క్రమముగా వినుము!
కచోపాఖ్యానము
అనిమిష దేశికుం-డైనట్టి గురుని
తనయుండు కచుఁ డాత్మ-తత్త్వంబుఁ దెలియు
కొఱకు దండ్రికి మ్రొక్కి - కొంక కి ట్లనియె:
'నరులకు సంసృతి - నశియించు విధముఁ 20
దెలుపు' మన్నను సుర - దేశికుం డనియె:
'వలనుగా వినుము స-ర్వ వివర్జనంబు
చేసిన సంసృతి - చెడు, నన్నఁ గచుఁడు
వాసిగా విని మ్రొక్కి - వనముల కేఁగి,
ఘనతర వైరాగ్య - కలితాత్ముఁడగుచు
నెనిమిదేండ్లు చరించి - యించుకంతైన
శమము నొందక, మదిఁ -జలన మొందఁగను,
అమర దేశికుపాలి - కరిగి కచుండు
'ఓ తండ్రి! మది శమ-మొందలే, దేమి
సేతు?' నటంచు వ-చింపఁగా, గురుఁడు 30
మది శమ మొందు మ-ర్మంబు లన్నియును
వదలక చెప్పి, సర్వ - త్యాగవిధము
నప్పుడు బోధించె, - నటమీఁదఁ గచుఁడు
తెప్పునఁ బటు విర-క్తినిఁ బొంది పోయి,
గతవల్కలుండై య-ఖండతపంబు
మతి నిల్పి చేసి, శ-మం బొం
మూఁడేండ్ల మీఁద ని-మ్ముగ !
యేడ నుండిన, దపం - బెంత చేసినను
జిత్తవిశ్రమ మెందుఁ - జిక్కలే దనఁగ
నత్తనయునిఁ జూచి - యనియె గురుండు 40
'ఎలమిఁ జిత్తత్యాగ - మెఱిగి చేసినను
వలనుగా నీకు సర్వత్యాగ మొదవు'
ననఁ గచుండనెఁ 'జిత్త - మనునది యెద్ది?
కని దానిఁ బట్టి త్యా-గము సేయు టెట్లు?
తెలుపుఁ డన్నను సుర - దేశికుం డనియె:
'నలువొప్పఁ జిత్త మ-నంగ వేఱొకటి
లే, దహంకృతియె; త-ల్లీలయే మనము,
పాదుగా నిదిలోన - భావించి తెలిసి
తత్త్యాగ మొనరించు - తనయ! నీ' వనఁగ
నత్యంత భక్తితో - నప్పు డా కచుఁడు 50
'ఏ రీతిఁ దత్త్యాగ - మేను గావింతు?
నారీతిఁ దెల్పవే!' - యన గురుండనియె:
నెలవొప్పఁ జిత్తమున్ - నిటల మందుంచి
తళుకుఁగన్నులు మూయు - తఱి మీఁదీకంట
మనమునఁ దోఁచు నా- త్మ ప్రత్యయమును
మనసు చేతనె లోన - మథియింపుచున్న
నదియె తారకయోగ - మగు; దృశ్యములను
చెదరఁ జూచినది నీ - చిత్త, మాచిత్త
మునకు దృశ్యములుగా - మొనసిన వెల్ల
నొనర నశ్యము లగు - చుండఁగా, నట్టి 60
దృశ్యంబులకు నగు దృక్కు చిత్తంబు
దృశ్యమౌ నీ, కాది - దృక్కువే నీవు;
పన్నుగా నిదిలోన - భావించి చూద
నన్నిటికిని ద్రష్ట - వయ్యెడ వీవె!
యనినఁ గచుం డిట్టు - లనియె 'నే నెవఁడ
నని చూతుఁ దెల్పవే! ' - యన గురుం డనియె:
'నా నోటనున్న దే-నాల్క?' యటన్న
వానిచందంబుగా - వచియించె దీవు,
క్రన్నన నాల్క లే-కయె 'నోట నాల్క
యున్నదో లేదొ మీ-రొగిఁ జూడుఁ డనెడు 70
పలుకు పుట్టునె? నాల్క - పలుక కుండినను,
కలిగిన నీవు లే-కయె నే నెవఁడను?
దెలుపు మనెడు వాఁడు - తేర కన్యుండు
గలుగఁడు, లోన ని-ష్కర్షగాఁ జూడఁ,
దెలుపు నా కిపు డన్న-దే నీవు సుమ్ము!
పొలుచు చైతన్య రూ-పుఁడ వైన నీవు
లేకయే నాల్క యే - లీల వచించు?
నో కుమారక! జడ - మూహింప జిహ్వ..
నీ వజడంబును - నిత్యంబు, నజము
పావనంబును, బరా-త్పరము, నద్వయము. 80
కావున ని న్నేఁచు - కాయాభిమాన
భావన నొందకన్ - బ్రహ్మమే నేను
అని నిగమాంత సి-ద్ధాంతసౌఖ్యంబు
ననుభవింపుచునుండు! - మదె చిత్సమాధి,
యేక, మాద్యంత ర-హిత, మవ్యయంబు,
నాకాశసదృశంబు, - నగుణ, మనంత
సచ్చిదానంద, మా-స్వానుభవంబు
నచ్చుగాఁ బొందు! నం-దడ్డమై నిన్నుఁ
బొదువు నహంకార - భూతంబు నణఁచి
కుదురుగా నిందుండు- కొడుక!' యటంచుఁ 90
జెప్పిన తండ్రి నీ-క్షించి కచుండు
'కప్పుచుండెడి నహం-కార మెచ్చోటఁ
బుట్టు? నెచ్చటఁ జెడి - పోవు? నా రీతి
దిట్టముగా నాకుఁ -దెలుపవే!' యనిన
విని యమరగురుండు - వేడ్క ని ట్లనియె:
'అనఘ! యహంకార - మాకాశమందుఁ
బుట్టు తోయదమట్లు - పొడము, నణంగు,
నట్టి మిథ్యారూప-మగు నహంకృతిని
నజ్ఞులు నిజముగా - ననుసరింపుదురు;
ప్రాజ్ఞుల కది వట్టి - భ్రాంతిగాఁ దోఁచి 100
విడిచిన, మాయ తా - విరిసి నశించు.
నడరఁగా నీవు, నే - నను ద్వైతబుద్ధి
మెఱసి, పిమ్మట నదే - మిథ్యయై పోవు.
నఱిముఱి స్వప్నంబు - లన్ని నశ్యములు:
కావున దిగ్దేశ. - కాల, కర్మములు
పోవఁగా నంతట • పూర్ణమై, పైన
మిగిలిన సద్రూప - మేనె యటంచు
జగదతీతంబై ప్ర-శాంతినిఁ బొందు
మపుడు సర్వత్యాగ-మగు నీ' కటంచు
సుపదేశ మిచ్చిన, - నూహించి కచుఁడు 110
సర్వశాంతినిఁ బొంది, - సచ్చిదానంద
నిర్వాణపద మందె - నిలిచె' నటంచుఁ
బావనంబగు కచో-పాఖ్యాన సరణి
నావసిష్ఠమునీంద్రుఁ - డా రాఘవువకు
వినిపించి, కల్పిత - విశ్వచిత్రంబు
మనమున భావించి - మరల ని ట్లనియె:
'
రామ! విచారింప - రమణీయ మగుచు
నామహానీయ చి-దానంద మొదవుఁ,
జక్కఁగా నాత్మ వి-చారింపకున్న
నిక్కి యహంకృతి - నేను, నే ననుచుఁ 120
జెలఁగి మమత్వంబు-చే విజృంభించి,
పొలుపార సుఖదుఃఖ-ములఁ బొందుచుండి,
యవల నిరర్థకం-బై చెడిపోవు:
నవిరళ చరిత! యీ-యర్థంబునందు
మిథ్యాపురుషాఖ్యానము
అలర మిథ్యా పురు-షాఖ్యాన మొకటి
కల దది యెట్లన్నఁ - గ్రమముగా వినుము!
కలఁడు మాయా యంత్ర - గతుఁడైన పురుషుఁ
డలరి యాకాశంబు - నార్జించి, దాని
దాఁచి పెట్టుట కిల్లు - తాను గట్టించి,
చూచుచుండఁగ నది - స్రుక్కి నశించె; 130
నా యింటి తోడనే - యాకాశ మణగి
పోయె నింకె? ట్లని - పొగిలి, పిమ్మటను
గగనమున్ రక్షింపఁ గావలె ననుచుఁ
బగటుమీఱఁగ నొక-బావిఁ ద్రవ్వఁగను
ఆ వాఁటి కా నాఁటి కా-బావి పూడె.
తా నందుఁ గూపగ-తంబైన నభము
పోయెనే హా! యని -పొరలాడి యేడ్చి
యా యాకసముఁ గావ - నటుమీఁద వాడు
కొండలు, మేడలు,- గొప్పలౌ నూతు
లొండొంటిఁ గట్టుచు - నుండఁగా, నవియు 140
నటు చెడుచుండఁగా, - 'నంబరం బణఁగె
నెటు చేతు?' ననుచు వాఁ డెలుఁగెత్తి యేడ్చు;
ననఘ! నీ కిప్పు డీ-యర్థంబు నేను
వినిపింతు నెట్లన్న - వినుము సర్గాది
యం దనంతంబు, శూ-న్యంబు, నాత్మగుచు
మందమైనటువంటి - మాయాంబరమున,
బొలుచు నహంకార - పురుషుండు గలిగి
యలరి యనాత్మ తా-నగుచు నుండియును
రహి మీఱఁగా నాత్మ - రక్షణ కొఱకు
బహుశరీరముల క-ల్పనములు చేసి, 150
యవి చెడుచుండఁగా - నా రీతిఁ జూచి,
యవిరళాత్మకు వచ్చె - హాని యటంచు
నూరకే తా నేడ్చు. - చుండు నజ్ఞుండు.
ధీరాత్మ! నీ విది - తెలిసి భూస్థలిని
ఘటమఠాద్యాకార-కములు నశించి
నటువంటి కాలంబు -లందు ఖేదంబు
మది నంటనీయక. - మాయగా నెఱిఁగి
కుదిరికగా నుండు - కోదండరామ!
అమితమౌ నభమున కన్న విస్తృతము.
నమలంబు. ఘన, మశూ-న్యం బచలంబు, 160
వ్యాకోచమైన చి-దాత్మయే గ్రాహ్య
మై కొనసాగఁగా, నాయాత్మయందు
మొనయు చిత్తాకాశ మున మేను లుబ్బి
చనఁగఁ, దదాత్మ నా-శము నొంది ననుచు
నజ్ఞాను లూరకె - యడలుచుండుదురు;
ప్రాజ్ఞు లందుకు దుఃఖ-పడ; రావిధమున
ఘటమఠాదులు చెడఁ-గా లోన నుండు
నటువంటి యాకాశ - మణఁగని మాడ్కి
దేహముల్ వరుసగాఁ - దెగిపోవుచున్న
దేహి నిర్లేపుఁడై - ధీరత నుండుఁ; 170
గావున శాంతం, బ-ఖండ, మద్వయము,
భావనాతీత మా-బ్రహ్మ మంతయును
నీవె యనుచు నెంచి - నీటుగా నాత్మ
భావింపు మోరామ-భద్ర! సంసార
విరహితుఁడై భేద - విభ్రాంతి మఱచి,
నెరసి బ్రహ్మంబు తా-నే నని చూచు
పురుషునకును లభించు - బుద్ధి విశ్రాంతి,
యరయఁగా నతఁడె మ-హా కర్త యగును;
అది యెటువలె నన్న - నఖిలచింతలను
మదిలో విసర్జించి - మాయాబ్ది దాఁటి 180
కొదుకక చిన్మాత్ర - కోటరపదవి
విదితంబుగాఁ బొంది - వేద్య నిర్ముక్త
నిరతసంవిత్తత్త్వ - నిష్ఠ నేమఱక
యెఱుకనే భావింపు, - మెల్ల దిక్కులను
వెలయుశబ్దములను - వినను, శీతోష్ణ
ముల నెఱుంగను, రూప-ములను గన్గొనను,
గోరి షడ్రసములఁ - గొ-------- దముల
మూరుకొనను యోగ్య-ముగ ---------తెలివి
యా పరమాత్మగా - కన్య మొం డొకటి
యేపట్లనైన లే - దెఱుకే పరాత్మ. 190
యా రహస్యాత్మ యం-దంట, కజ్ఞాన
కారణమై యహం - కార పూరుషుఁడు
తా నన్నిటికినిఁ గ-ర్త నటంచు మూఢ
మానవులను వృథా - మాయాబ్ధియందు
ముంచు సంతియె కాని, - ముక్తపూరుషుల
యంచున నిల్వలే -కణఁగు మిథ్యగుచు.
శ్రీరామచంద్ర! యా - చిద్బ్రహ్మమునకుఁ
బారంబు లే, దిట్లు - భావించినట్టి
యతఁడె మహాత్యాగి - యనఁబడు, మఱియు
నతఁడె మహాకర్త - యన నొప్పుచుండు,200
నతఁడె మహాభోక్త - యగుచుండు; దీని
కితిహాస మొక్కటి - యేను చెప్పెదను.
భృంగి ఉపాఖ్యానము
విను! భృంగి యొకనాఁడు - విశ్వేశుఁజేరి
ఘనభక్తితో మ్రొక్కి - కరములు మోడ్చి
'యో నాగభూషణ! - యో ధర్మనిపుణ!
యే నిశ్చయముఁబట్టి - యీ జగజ్జీర్ణ
గేహమందుండి యీ - క్లేశ సంసార
మోహబ్ది నెటు దాఁటి - ముక్తిఁ బొందుదును?
ఆవిధ మెఱిగింపుఁ - డనిన, సత్కృపను
పాపకాక్షుఁడు నవ్వి - పల్కె ని ట్లనుచు210
'ననఘ! భృంగీశ! మ-హా గోప్య మొకటి
వినిపింతు, నది నీవు - వేర్వేఱ వినుము!
తలఁప జన్మము మృతి, - ధర్మ మధర్మ
ములు లేవు, సుఖదు:ఖ-ములు లేవు తనకు'
నని ధృఢంబుగ నెంచి - నటువంటి పురుషుఁ
డసఘాత్ముఁ డగుచు మ-హాత్యాగి యగును;
సంతోషమున సర్వ - సమబుద్ధితోడ
శాంతుఁడై క్రోధ వా-సన నంట కెపుడు
తగు కోర్కెలను వీడి - తనకుఁ బ్రాప్తంబు
లగు పదార్థంబుల - ననుభవింపుచును220
విమలాంతరంగుఁడై - విహరింపుచున్న
నమరఁగా నతఁడె మ-హాభోక్త యగును;
పొలుచు ధర్మాధర్మ - ముల, సుఖదుఃఖ
ముల,రాగదోష, దు-ర్మోహ లోభముల
ఫల, ఫలాభావముల్ - భావించి మదినిఁ
దలఁప, కంతటఁ బర - తత్త్వమే చూచు;
నతఁడు మహాకర్త - యగు, దృశ్యకరణ
వితతిఁ దొరంగిన - విమలవర్తనుఁడు
నగును ఘహాభోక్త' - యని శంకరుండు
తగ నుపదేశింప - ధన్యుఁడై భృంగి230
యా రీతిగాఁ ద్యాగి-యై, కర్త, భోక్త
యై రాజయోగ సౌ-ఖ్యము నొందుచుండె.
నీవు నవ్విధమున - నిపుణుండ వగుచు
భావించి యానంద - పదమెదఁ బొందు;
మలరి యంతర్ముఖుం-డై బాహ్యమందు
వలనుగాఁ దాఁ జేయ-వలయు కార్యములఁ
జేయుచు నుండియుఁ - జిత్సౌఖ్యపదవి
నే యెడలను వీడ - కెనసి వర్తించు
నతఁడు శాంతుఁడు నిర-హంకారుఁ డగుచు
హితమొప్పఁ దన్నుఁదా - నెఱిఁగి మోదించు:240
అనఘాత్మ! విను మాయ-హంకార భావ
మున నాత్మ తత్త్వ మి-మ్ముగఁ బొందరాదు.
గురుఁడు చెప్పినమీఁద - గుఱుతుగా నాత్మ
నెఱిఁగి యహంకృతి - నెడఁబాయవచ్చు'
సనిన రాఘవుఁ డిట్టు-లనె 'నో మహాత్మ!
తనర నహంతాభి - ధానచిత్తంబు
గతమైన యప్పుడ-క్కడ సత్త్వగుణము
హిత మొప్ప నొక్కటె - యేరీతి నిలుచు?
నానతిం 'డనిన రా - మావనీంద్రునకు
మౌని యిట్లనియె - 'నోమనువంశతిలక!250
విలసిత ప్రజ్ఞతో - వినుము చెప్పెదను,
కలుషం బణఁగ నహం-కార మయంబు
గా నుండు చిత్తంబు - గతమైన వెనుక
నూని కామాదులం - దుదయింప కణఁగి
పోవు, సత్త్వగుణంబు • పొసఁగ శేషించి
యా విమలాత్మయం - వంటి విదేహ
ముక్తి పర్యంత మి-మ్ముగ నుండు, విషయ
రక్తిలోఁ జొరదు; వా-రక రక్తి మరలఁ
బొరిఁ గాలవశమునఁ - బుట్టినఁగాని
సరసిజంబును ముంపఁ -జాలని జలము260
కరణి నయ్యాత్మ న-క్కడ ముంపలేక
వెఱచి తొలంగు. నా - విమలవర్తనుని
వాసనాగ్రంథులు - వాఁడి నశించు,
భాసురశాంతి సం-పద చాల మించుఁ,
గోప మా నాఁట సం-కుచితమై పోవు,
దీపించు సుజ్ఞాన దృష్టి యంతటను;
పొలుపొంద నిటు సుల-భోపాయమైన
యలఘు సన్ముక్తి ప్ర-యత్నంబు సేయఁ
జాలక సంసార -జలధిలో మునిఁగి
యాలస్యమున మూర్ఖుఁ- డగువాని తనువుఁ270
గాలిచి చెప్పినఁ - గలుగునే జ్ఞాన?
మేల వానిఁ దలంప - నినకులోత్తంస?'
యని ముని భృంగీశ్వ - రాఖ్యాన మెల్ల
మను జేంద్రునకుఁ - జెప్పి మఱియు నిట్లనియె:
ఇక్ష్వాకూపాఖ్యానము
'అనఘాత్మ! యిక్ష్వాకుఁ - డను మహారాజు
మనువును జేరి స-మ్మతముగా మ్రొక్కి
పలికె ని ట్లని 'యీ ప్ర-పంచ మేరీతిఁ
గలుగు? నె ట్లణగు? నేఁ - గర్మ పాశమును
ఏరీతిఁ దేగఁద్రెంతు? - నిరవైనముక్తి
నేరీతిఁ బొందుదు? - నెఱిఁగింపుఁడనిన280
మను విట్టు లనియెఁ 'గు - మార! నీ బుద్ధి
యనఘమై దీపించె - నహహ! నీ ప్రశ్న
యనుపమంబగు, శరీ-రాది దృశ్యములు
గనిపించు మృగతృష్ణ - కైవడి నంతె,
కాని నిక్కముగా, ద-ఖండ చిద్గగన
మే నిత్య మగు, నది - మిథ్యగా దెపుడు;
జగము దుర్మోహాతి - శయ [1]'భావములను
నిగుడి యద్దములోని - నీడకైవడిని
భ్రాంత చిత్తులకు ని-బద్దిగాఁ దోచు;
నంతియె కాని ని-త్యంబుగా దెపుడు.290
రక్తిగా మాయాస్సు-రణచే ననేక
శక్తులె బ్రహ్మాండ -జాలంబు లగును,
పలుమాఱు బహు భూత -[2] భావన భావ్య
ముల నగు నాబ్రహ్మ-ము చలింపకుండు:
రమణీయ జలము త- రంగంబు లైన
క్రమమునఁ జిచ్ఛక్తి - కళ విశ్వమగును,
గావున బంధమో-క్షంబులు రెండు
లేవు. చలాచల - లీలాకలనలఁ
దలఁపక సర్వశాం-తమును వహించి
యెలమి నీ రాజ్యంబు-నేలుచునుండు!300
తనఱొమ్ముపై నున్న - తనయునిఁ దాను
గనక యెం దరిగెనో - గద! యని యేడ్చు
జనని చందంబున - జరయును, మరణ
మును లేక హృదయాబ్జ-మున వెలుంగుచును
నున్నయాత్మను గాన - కురుచింత నొంది,
విన్ననై యెచటనో - వెదకు మూడుండు:
తానె దేహం బని - తనువున కొక్క
హాని వచ్చినఁ దానె - యణఁగుదు నంచుఁ
దలఁకు చుండునుగాని,- తా నాత్మ ననెడి
తెలివి నొందఁగ లేడు - దేహాభిమాని;310
ఇట్టి మూఢాత్ముల-నేకులు ధరను
బుట్టుచుందురు ముక్తిఁ - బొందనేరకను,
అరయ నబ్ధులు బుగ్గ-లైన చందమున
సరవి నెప్పుడు చిత్త - సంకల్ప మహిమ
వలన నీ సృష్టి స-ర్వము నగుచుండుఁ,
దలఁపునఁ గదలి క-దలకుండు నాత్మ
సంకల్ప మది రాజ్య-సౌఖ్య మంతటను
పొంకమై యనుభవిం-పుచునుండు నెపుడు,
అరయఁ జిత్తము మాయ - యనుదానిచేత
నిరవంది సర్వమో-హిని యగుఁగాన320
ఘనతరంబుగ సర్వ - గతమగు నాత్మ
యెన లేని తన్నుఁదా - నెఱుఁగంగ లేదు,
అగణితంబగు సచ్చి - దాకాశమయము
జగ మని భావించు - శాంతవర్తనుఁడు
క్రమముగా సద్భ్రహ్మ - కవచుఁడై, సతత
మమితసుఖం బొంది, - యహమిక లేక
నంతయు చిద్భ్రహ్మ - మని సతతంబు
చింతించు పరయోగి - చిత్పద మొందుఁ;
గావున నీ వీజ-గద్భ్రాంతి విడిచి
పావన చిద్బ్రహ్మ - పదమందుఁ బొందు!330
యతియైన, గృహియైన - నతిశాంతుఁడైన
సతత మీ జ్ఞానమే సాధింపవలయుఁ
బూని పట్టుటయును - బోవుట, నీవు.
నే నను టాత్మలో - నిరసించి, మమత
వీడి [3]తనను దానె - వీక్షించుచున్న,
వాఁ డెటు లున్న జీవన్ముక్తుఁ డగును.
ఆసుదన మీ ధ్యాన - మభ్యసింపకయె
తనుసుఖంబును గోరు - తామసాత్మునకుఁ
దెలియఁజెప్పిన యుప-దేశవాక్యములు
మేలుగాఁ జవిటిభూమిని విత్తినట్టి340
విత్తుల వలెఁ బోవు - విఫలంబు లగుచుఁ
జిత్తశుద్ధుండైన - శిష్యోత్తమునకుఁ
దేటగా గురుఁ డుపదేశించినట్టి
మాటలు ప్రోదియౌ - మహిమీఁద నిడిన
ఘనబీజములరీతి - గాను ఫలించుఁ;
బనుపడ హరిహర - బ్రహ్మాదు లొనర
బహువిధలీల లేర్పడఁ జూపుచున్న
సహజమౌ చిద్విలా -సంబుగా నెఱుఁగు,
సలలిత సర్వద-ర్శనములయందుఁ
గల యర్థములను నిష్కర్షగాఁ జూచి350
యది భేదరహిత మ-హాబ్రహ్మ మనుచుఁ
జెదరక యాత్మలోఁ జింతించు వాఁడు
కుదిరికగా నిరం-కుశ తృప్తిఁ బొందుఁ,
జెదరిపోపుచునున్న - చిత్తలయంబుఁ
జేసిన వరయోగి - చిత్సౌఖ్యపటిమ
వాసిగా ధర - నెంతవారికి రాదు:
లలి ముక్తి దేశ కా-లములందు లేదు,
బలియు నహంకార - భావంబు నణఁచి
విడిచినదే ముక్తి - విమలాంతరంగ!
పుడమి నీయనుభవం-బును దృఢంబుగను360
దలఁపుచునుండు మం-తర్లక్ష్యమతిని;
అలపడు వర్ణాశ్ర-మాచారశాస్త్ర
వనధిఁదరించు నె-వ్వఁడు వాఁడు కర్మ
జనిత ప్రపంచపం-జరమును ద్రెంచి
యనముఁడై యిచ్ఛా వి-హారియై ముక్తి
కనుకూలుడై యుండు - నానంద మొందు.
లలితాత్మ! కర్మఫ-లత్యాగి నిలను
బొలుపుగా నంటవు - పుణ్యపాపములు.
కామకర్మంబులు - గావించువారు
పామరులై పుణ్య - పాపఫలముల370
ననుభవింపుచునుండు - రజ్ఞాను లగుచు,
ఘనతర జ్ఞాన మా-ర్గము నెఱుంగకను
తనువుల సకల తీ-ర్ధములలో ముంచి
పనివడఁ గష్టంబు - పాలు గావించి,
తుదను ముక్తినిఁ బొందు-దు మటంచుఁ దలఁతు,
రది యెట్టులన్న మ-హాతీర్థములను
శ్వానముల్ మునిఁగిన - చందంబు గాదె?
జ్ఞానంబు గలుగ నా - క్షణమాత్రమందె
యానందకరమగు - నమలసమాధిఁ
బూని జీవన్ముక్తిఁ - బొందఁగావచ్చు'380
ననఁగ నిక్ష్వాకుఁ డి-ట్లనె నింద్రియముల
కును, విషయంబుల-కును, బరాత్మకును
వేఱుగా కొకటి యౌ-విధము దోఁచినది.
యారీతిఁ దెలియు టె?-ట్లన మను వనియె:
'విను పక్షు లంబర - వీథిఁ జరించు
ననువున విషయేంద్రి-యము లాత్మయందు
వరుసగాఁ దమతమ - వ్యాపారములను
జరియించు, నాత్మ కా -సంగంబుం గలదె?390
గగనాంతరమునందు - గాలి చరింప
గగన, వాయువులకుఁ - గలదె సంగంబు?
ఆ చందమున సచ్చి-దాకాశమందుఁ
దోచుఁ బ్రపంచంబు - తుది నంటలేదు.
కనుకఁ బ్రపంచంబు - కల్లగా నెఱిఁగి
తనుతరశుద్ధ చై-తన్యంబు వెపుడు
గనుఁగొనుచుండు మ-ఖండ లక్ష్యమున'
ననఁగ నిక్ష్వాకుఁ డి-ట్లనియె 'నో తండ్రి!
త్రిగుణంబు లడ్డమై - త్రిమ్మరుచున్న
నగుణచైతన్యంబు - నరయు టె?ట్లనిన400
మను విట్టు లనియెఁ 'జి - న్మయమగు గుణము
ఘనమగు చైతన్య - గగన వస్తువును
గుణములచేఁ గనఁ - గూడునె?' యనిన
గుణవంత! విను కొండ - గుఱివెట్టినటుల
నంతయు బ్రహ్మమే - యని యఖండముగ
చింతించి పొందుమా! - చిత్పదమందె'
యని యుపదేశించి- యామను నరిగె.
ననఘుఁడై యిక్ష్వాకుఁ-డా జ్ఞాన మెఱిఁగి,
పొసఁగ జీవన్ముక్తిఁ - బొంది రాజ్యంబు
పన మీఱ ధీరుఁడై-పాలించుచుండె,410
ననుచు నిక్ష్వాకు వృ-త్తాంత మా మౌని
మనుజేంద్రునకుఁ జెప్పి - మఱియు నిట్లనియె:
శ్రీరామ! యిపుడు నేఁ -జెప్పినరీతి
నారూఢ విజ్ఞాని - యగువాని కిలను
లౌకికాచార జా-లంబులు తఱచు
లేక, ప్రపంచని-ర్లేపుఁడై యుండు'
నన విని శ్రీరాముఁ - డతనికి మ్రొక్కి
'మునీనాథ! జీవత్వ - ముక్తు లీయిలను
నాకాశగమనాదు - లైన సిద్ధులను
జోకగాఁ గోర రె-చ్చోటులనైన420
ననియంటి, రిఁక వారి - యధికత లెట్లు
గనవచ్చు?" నని పల్కఁ-గా నా వసిష్ఠ
ముని రాము నీక్షించి - మొనసి యిట్లనియె.
'ననఘాత్మ! విజ్ఞాను - లైనట్టివారు
ఆశయసిద్ధులం - దాసక్తిపడరు
ప్రతిభతో మంత్ర జ-పక్రియాథ్యాన
వరహఠయోగముల్ - వరుసగా సల్పు
పురుషి లా - సిద్ధులం - బొంది, లోకముల
సురుచిన మహిమముల్ - చూపుచు నుందు
రరుదుగా నందుచే - నధికత రాదు;430
అక్కజంబుగ జ్ఞాని - కజ్ఞానిలా కరయ
నెక్కువ తక్కువ - నేరీతిఁ దెలియ
వచ్చు? న టన్న సర్వప్రపంచంబు
మెచ్చి యిదంతను - మిథ్యగాఁ గనుట,
అన్ని కార్యంబులం - దాసక్తి విడిచి
మున్నడఁ బరమార్థ మూహించి కనుట.
త న్నొరుల్ తిట్టినఁ దాను వారలను
బనుఁగఁ దిట్టక - పటుశాంతుఁ డగుట.
పుత్రదారాడుల, భూప్రజాతతుల,
శత్రుమిత్రుల నొక్క - సమముగాఁ గనుట,440
పాలుచు నయాచితంబుగఁ బ్రాప్తమైన
యలఘు పదార్థంబు - లనుభవించుటయు,
లోకుల సందడిలోఁ దాను పడక
యేకాంతమున నాత్మ - నెనసి యుండుటయు.
లలిని నిందాస్తుతు లకు మానసమున
నెలమి దాఁ దగ్గక - హెచ్చకుండుటయుఁ,
బాయని ప్రారబ్ధ - పటిమచేఁ దాను
జేయఁగాఁ దగుపనుల్- సేయుచుండుటయుఁ
దొడరి వచ్చిన సుఖ-దుఃఖ జాలముల
నడర నిర్లేపుఁడై -యనుభవించుటయు,450
వాడ భేదములను - వడి మళ్లఁ బడక
యే దెఱుంగ నటంచు - నింట నుండుటయు
నరయ నిత్యాది క-ల్యాణ గుణములు
సరసాత్ముఁడైన సు-జ్ఞాని చిహ్నములు:
ఈ చిహ్నములకన్న - హెచ్చుకై సిద్ధు
లేచోటఁగోరఁ డ-హీన విజ్ఞాని.
అది యేల? యనిన మా-యా మహత్త్వములఁ
గదిసె నభోగమార్గ - గమనాదులైన
ఘన సిద్దు లా యహం - కారముం బెంచుఁ
గనుక, లోకులకు నె-క్కడనైన మహిమ460
చూప వేడ్క జనించుఁ.. - జూపిన యపుడె
కాపట్య జనుల సాం-గత్యంబు గలుగుఁ:
గ్రమముగా నట్టి సాం-గత్యంబువలన
విమలాత్మ తత్త్వంబు - వీక్షింప మఱచు.
నప్పుడు గుహ్య జి-హ్వాచాపలంబు
లుప్పొంగి పుట్టుఁ గా-వున సిద్ధులందు
నాసక్తి పడక, మా-యాతీతమైన
భాసుర చిద్బ్రహ్మ-పదమునం దంటి,
ప్రారబ్ధవశమునఁ- బామరులైన
వారిలో మెలఁగుచు - వాసిగా నుండి,470
ప్రాప్తపదార్థముల్ - భక్షించి యాత్మ
తృప్తిఁ బొందుదురు,వె-ల్తిని బొంద రెపుడు;
తొలఁగక నిందాస్తు-తులు వారి కిలను
గలుగుఁ, గలిగిన దు:-ఖసుఖంబు లాత్మ
యం దంటనీయక - యా శత్రుమిత్రు
లందుఁ, దమందుఁ జి -దాత్మనే గనుచు
శాంతి బొందుదు; రట్టి - జనుల సంతోష
మింతింత యని చెప్ప - నెవ్వరి తరము?
ఇటువంటి సంతోష - మెనయుట కన్న
బటు సిద్ధ మహిమ లే-ర్పడ గొప్ప లగునె?480
చూడాలమహిమలఁ - జూపుటే? లనినఁ
బోఁడిమిగాఁ దన - పురుషుని ముక్తిఁ
బొందింపవలె నని - బుద్ధి నూహించి
యం దన్ని తాల్చె మా- యావతారములు;
తన నాయకుఁడు పర - తత్త్వంబుఁ గనిన
వెనుక నమ్మహిమలు - వేడ్కగా నైనఁ
బరులకుఁ జూపక - పతితోడఁ గూడి
మురువుమీఱ విదేహ - ముక్తిని బొందె.
నణిమాదు లైనట్టి - యష్టసిద్ధులును
గుణములే గాని, -నిర్గుణ పరమాత్మ490
కా దందుచే జ్ఞాన - కలితుఁడై సిద్ధు
లాదరంబుగఁ జూడఁ - డాత్మ నతండు
సరవి నయ్యపగత - సంసృతి భ్రముఁడు
పరతత్త్వరతుఁడగుఁ - బరమయో గిలను.
మానరోష విషాద - మాత్సర్యములను
బోనాడి యుపశాంతిఁ - బొంది యుండినదె
శ్రీరాజయోగికిఁ - జిహ్నముల్ గాని,
వేఱె చిహ్నము లున్న-వే రామచంద్ర?
జీవులవిద్యచేఁ -జిక్కి కర్మముల
త్రోవలోఁబడి సుఖ-దుఃఖ వాసనలు500
ఊరక ప్రేరేపు - చుండఁగా నాశ
చే రాగ కలితులై, - చిత్పదంబునకు
దూరస్థు లగుచును - దుర్యమార్గమునఁ
జేరక, సృష్టిలోఁ - జిక్కుదు: రాశ
పడుటయే బంధంబు, - భావించి దాని
విడిచినదే ముక్తి - వేఱొండు గాదు;
కనుక గ్రాహ్యగ్రాహ-కముల నేమఱక
కనుచు సంకల్ప వి-కల్పముల్ విడువు!
ధరను దద్ జ్ఙ్ఞులు గతా-ర్థమునకు పగవ,
రరసి చూచి భవిష్య- దర్ధంబులకును510
పసచెడఁగాఁ జింత-పడి డస్సిపోరు;
వసుధఁ గ్రమప్రాప్త - వర్తమానార్థ
ములనే గ్రహింతు రి-మ్ముగ, నదిగాక
తెలియ జీవునకును - ద్రివిధరూపములు
గలవు స్థూలము, సూక్ష్మ, - కారణం బనఁగ,
నలరారునట్టి దే-హముల మూఁడిటిని
విడువు! పరముఁ బట్టు, - వివిధాంగములను
బొడము నీ స్థూలంబు - భోగధుర్యంబు;
జనవర! సూక్ష్మంబు - సంకల్పమూర్తి
యనఁబడుచుండు, - నయ్యాతివాహికము520
చెలువొప్ప నాద్యంత - చిన్మాత్ర మగుచు
నలువుగా నిత్యమై-న పరస్వరూపు
మూడవది యటంచు - మునినాయకుండు
వేడుకగాఁ దెల్ప, విని రాఘవుండు
మరల నాలోచించి - మౌని నీక్షించి
'సారిది జాగ్రత్స్వప్న - సుప్తి నిష్ఠంబు
గాని తుర్యమును త-క్కక తెల్పుఁ డనిన
మౌని రామునిఁ జూచి - మఱియు నిట్లనియె:
విహితంబుఁ జెప్పెద - విను మనుజేంద్ర!
యహమికాసహమీక - లాత్మఁ దోఁచకను530
సత్తు నసత్తను - సంజ్ఞలు మఱచి,
చిత్తవిశ్రాంతినిఁ - జెంది, నిర్మలుఁడు
సర్వశాంతుఁడునైయ-సక్తుఁ డైనదియె
నిర్వాణపదతుర్య - నిష్ఠ యౌ, నందుఁ
బొరిఁ బొరి సంకల్ప-ములు లేమి నదియె
పరసజాగ్రత్తయు - స్వప్నమున్ గాదు.
అరసి చూచినను జా-డ్యము లేనికతన
సురుచిరంబైన సు-షుప్తియుఁ గాదు,
నెఱయు నహంకార - నిరసనబుద్ధి
నఱిముఱి సమతోద-యంబగు నందుఁ540
జిత్తంబు విశదమై - చేష్టింపకుండు,
నత్తఱి నందుఁ దు-ర్యావస్థ పొడము;
భూనాథ! నీవు ప్ర-బుద్ధుండ విలను
గాన నీబోధ చ-క్కఁగ వృద్ధిఁబొందె.
నిటువంటి సద్బోధ - నెనసిన మౌని
పటునిశ్చలత్వంబు - భావించి వినుము!
ముని వ్యాధోపాఖానము
ఒక్క కాననములో - నొక్క కిరాతుఁ
డొక్క బాణముఁబూని - యొక్క మృగంబు
పై నేయఁగా, నేటు - పడి పోయె మృగము;
దాని వెన్నంటి య-త్తఱి బర్యువాఱి {{float right|550}
వ్యాధుఁ డయ్యాశతో - సరిగి యొక్కెడను
బోధనిమగ్నుఁడై - పూర్ణుఁడై యున్న
మౌని నీక్షించి 'యా-మార్గంబునందుఁ
దాను నాచే నొచ్చి - తరలిన మృగము
పచ్చెనే!" యనఁగ న -వ్వరముని వాని
నచ్చెరువుగఁ జూచి - యనియె నిట్లనుచు:
'సర్వసమత్వ భా-స్వరనిష్ఠఁ బూని
నిర్వాణపదమందు - నిలిచి యుండెదను.
ఏను నీ మృగము పో-యినజాడ నెఱుఁగ
బో నిషాదుఁడ!' యనెఁ - బూర్ణుఁడై నట్టి{{float right|560}
మునివాక్యముల కర్ధము- నెఱుంగ కతఁడు
తన యిచ్చ నరిగె; నత్త-పసి యందుండె.
'ఎందు కీకథ, జెప్పు-టెఱిఁగింపు' (డనిన
ముందర సరభసం-బుగఁ బోవుచున్న
మెకమునే చూడక - మిన్నంటియున్న
యకలంక తుర్య సౌ-ఖ్యం బిది యంచుఁ
దెలియఁ జెప్పితి, నిది - తెలిసి యందున్న
చెలఁగు తుర్యము నభ్య-సింపుచు నుండు!
మిట్టి ప్రశాంతాత్ము - లెందున్నఁగాని
గట్టిగా ముక్తులు - గాఁ జూడు'మనుచుఁ 570
గ్రమముగా వ్యాధుని - కథ వినిపింప,
నమలుఁడై శ్రీరాముఁ - డతని వీక్షించి
'మౌనీంద్ర! యిట్టి సమాధి నే రీతిఁ ,
బూనుచు నభ్యసిం-పుదు రార్యు' లనిన
విని యమ్మునీంద్రుండు - విజయరాఘవునిఁ
గని యిట్టులనియె 'నో కాకుత్‌స్థతిలక!
షడ్విధసమాధులు
సార వేదాంత వి-చారంబు చేసి
ధీరసమాధి సా-ధించు టె ట్లనినఁ
బరువడి బాహ్య ప్ర-పంచ దృశ్యముల
సరసి మిథ్య లటంచు - నన్నిటియందు 580
నున్న సద్రూపంబు - సూహింపుచున్నఁ
బన్నుగా సవికల్ప - బాహ్యదృశ్యాను
విద్ధ సమాధి యి-వ్విధ మగున్, జ్ఞాన
పద్ధతి మఱువక - ప్రణవంబు వలనఁ
గలుగు శబ్దం బనే-క ప్రకారములఁ
బలుక నవెల్ల శ-బ్ద బ్రహ్మ మనుచుఁ
దెలిసి, యా తెలిసిన - తెలివి నే ననుచుఁ
దలఁపుచునుండు చం-దంబు నూహింప
జనహిత! సవికల్ప - శబ్దానువిద్ధ
మనెడు బాహ్యసమాధి - యగు నవ్విధంబు,590
శాంతమై, స్వచ్ఛమై, - చలనంబు లేని
యంతరంగసమాధి - యను న దెట్లనినఁ
దెలిపెద హృదయమం-దే మానసమును
నిలిపి, లోలోఁ జూడ - నెఱసి కామాది
వృత్తు లనేకముల్ - విరివిగాఁ బొడము,
చిత్తంబు వాని నీ-క్షింపుచు నుండు,
ననఘమై చిత్త కా-మాది దృశ్యముల
కును ప్రకాశము నిచ్చు - గూఢచైతన్య
కళ యన్నిటినిఁ దాను - గనుఁగొనుచుండుఁ;
గళవళ మొంద క-క్కడ నిదానించి600
యమలమై తగు ప్రత్య-గాత్మ నే ననుచు
నమర భావింపుచు-న్నట్టి చందంబు
విను లోని దృశ్యాను - విద్ధసమాధి
యని చెప్పుఁదగుచుండు, - నదియునుంగాక
యరయ నిస్సంగంబు, - నద్వయం, బజము
పరమాత్మ యని సదా - బహువిధ శ్రుతులు
పలికెడి శబ్దార్థ - పటిమ నేమఱక
తలఁపుచున్నట్టి శ-బ్దజ్ఞానమందుఁ
గలసి మనంబు మ-గ్నం బైనరీతి
వెలయు లో శబ్దాను - విద్ధ సమాధి610
యగు దృశ్యశబ్దంబు - లందు లక్ష్యంబు
తగులక, తనుఁ దానె - దలఁపుచు నుండి,
యదియును మఱచి బ్ర-హ్మైక్య సంధాన
మొదవఁగా, నందు మ-నోన్మని నొంది,
యిది యది యనుట లే-కేకమై నిలిచి,
కదల కున్నది నిర్వి-కల్పసమాధి
యగు; మఱి జన్మ క-ర్మాదులు లేక
మిగులుచు వ్యాపక-మే స్వరూపముగా
గలుగ, నానందమే - ఘనశరీరముగఁ
గలుగగా మహదాది - ఘనతత్త్వములకు620
నాధారభూతమై - యవ్యయంబైన
బోధస్వరూప సం-పూర్ణచిద్రసము
లో లీనమగుచు బా-లుని మాడ్కి, జడుని
పోలిక, బలువేల్పు - పూనిన వాని
కరణి సంకల్ప వి-కల్పవృత్తులను
మఱచుచు దేహాభి-మానంబు లేక
యపు డనుభూతిర-సావేశ మెసఁగ,
విపులంబుగా బుద్ధి - విశ్రాంతి నొంద,
మురువొప్పఁగాఁ దుది - మొదలు దోఁచకయె
నెఱసి యంతట నిండి - నిదురించువాని630
పగిది నున్నది యసం - ప్రజ్ఞాత మనఁగఁ
దగిన సమాధియై - తనియుచు నుండు;
శ్రీరామ! నీకు నేఁ - జెప్పినరీతి
నాఱు సమాధు లి-ట్లభ్యసింపుచును
ననఘులై వర్తింతు - రార్యు లటన్న
మునిని వీక్షించి రా-ముఁడు పల్కె మరలఁ:
'బొలుపొందఁగా సప్త - భూమిక లేడు
గలవని మును చెప్పఁ-గా వింటి, నిపుడు
పొసఁగ సవిస్తరం బుగ మీరు మరల
విసువక తెల్పుఁడా - విధము' లటంచు640
నడుగ, వసిష్ఠుండు- నారాముఁజూచి
యడరిన కరుణ ని-ట్లని చెప్పుఁదొడఁగె:
సప్తభూమికలు
'మనుజేంద్ర! భూమికల్ - మణి య వెట్లనిన
విను ప్రవృత్తుండు, ని - వృత్తుం డనంగఁ
గల రాయిరువురందుఁ - గ్రతుకర్మయుతుఁడు,
పొలుపుగా స్వర్గాది - భోగంబులొందు,
వాని వృత్తుఁడు భోగ - మస్థిరం బనుచుఁ
దానిశ్చయించి త-త్పదలక్ష్యమందుఁ
బొందుఁ; బ్రవృత్తుండు - పుణ్యపాపంబు
లిందుఁ జేయుచును ద-న్నెఱుఁగక యుండి650
పొలియుచుఁ బుట్టుచుఁ - బుణ్యపాపముల
ఫలము లనుభవించుఁ, - బరఁగ నిందందు
నిలుక డెక్కడ లేక - నింగిని, నేల
నలయక యమిత దే-హములు ధరించి
తిరుగుచుండఁగఁ, గడ-తేరు కాలమున
వరయోగి జన సహ-వాసంబు దొరక
వారి సూక్తులు విన - వాంఛ జనించు,
వైరాగ్యమున మది . వర్తించు నవలఁ
గడలొత్తు నబ్దుల - కరడులలోనఁ
బడిన కూర్మము మేడ- పైకెక్కి నటుల660
పెక్కు జన్మంబుల - పిదప వివేక
మొక్కింత జనియింపు - చుండఁగా మదిని
సంసార సుఖముల - సారంబు, లధిక
హింసాస్పదము లని - యెఱిఁగి, కామాది
రిపులను ఖండించు - రీతులఁ గరుణ
నిపుడు నా కెఱిఁగించి, - యీ భవార్ణవముఁ
దరియింపఁజేసి, యా-త్మను జూపఁదగిన
గురుఁడు నా కెందుఁగ-ల్గు?నటంచు ధరను
గ్రమముగా వెదుకఁగాఁ - గర్మ వాసనలు
సమయుచునుండఁగా - సద్ధర్మ భక్తి670
వైరాగ్యముల మీఁది - వాంఛలు పొడము.
సారవిచార భా-స్వరనిష్ఠ గలుగుఁ,
గర్మాభిలాష త-క్కక వీడి, యాత్మ
మర్మశాస్త్రములఁ బ-ల్మఱుఁ జూడఁగోరు,
సదమల ధర్మ వి-చారుఁడై యుండు,
నది విచారాభిమా-నాత్మకం బగుచుఁ
బొలుపొందు నిదియాది- భూమికై యుండు;
నెలమి నీ భూమిక - నెక్కినవాఁడు
సారశ్రుతిస్మృతి - శాస్త్రేతి హాస
ధారణాయోగ త - త్త్వజ్ఞానగోష్ఠి680
గలిగినవాఁడై, య-ఖండ పాండిత్య
కలితులౌ పండితా-గ్రణులను జేరి
పంచమప్రకరణము
323
మొనసి దద్వ్యాఖ్యాన - ములుఁచేసి, బుద్ధి
తనియఁగాఁ బద పదార్థ - జ్ఞానసూక్ష్మ
భావజ్ఞుఁ డగుచు, లో-పలఁ బ్రవేశించి
యే వేళఁ దనుఁ బట్టి - యేఁచుచున్నట్టి
కామాది శత్రు వ-ర్గమును ఖండించి,
పాము పొరను వీడ్చు - పగిది నవిద్య
యను తెరం దెగఁద్రెంచి - యమలుఁడై నిలిచి
తనుఁదాను దెలియు త-త్వజ్ఞుఁడైనట్టి690
గురుసేవఁజేసి యె-క్కువ రహస్యముల
నెఱిఁగి, తదర్థము-న్నెపు డూనియున్న
బుద్ధియే రెండవ - భూమిక యంచు
సిద్ధాంతముగ బుధుల్ - సెప్పుచుండుదురు.
ఎలమి నీ భూమిక - నెక్కిన పురుషుఁ
డలరి యసంగమం - బనెడి తృతీయ
భూమికపై కెక్కి, - పూలపానుపున
సామోదచిత్తుఁడై - శయనించువాని
కరణిని సంతోష - కలితాత్ముఁడగుచు
నరుదుగా సుపనిష - దర్ధసారంబు700
మదియందు నిండఁగా, - మనుజసంగంబు
వదలి, యేకాకియై - వనగుహలందుఁ
జరియింపుచును, మహా - సంతోషి యగుచుఁ,
బరఁగ నాత్మానాత్మ - భావవివేక
కలితుఁడై కాలంబు - గడపుచుఁ, జిత్త
చలనంబు నణఁపుచు - శాంతుఁడై యుండు,
అతనికి దత్త్వ శా-స్త్రాభ్యాస పటిమ,
నతిశయమైన జ్ఞా-నానంద వస్తు
దృష్టి నానాటికి - దీపించి మించి,
యిష్టమై, యెఱుకకు - నెఱుకయై యుండు,710
అమాడ్కి నిస్సంగ - మనెడి తృతీయ
భూమిక ద్వివిధమై - పొలుచు నెట్లనిన
సామాన్యమును, విశే-ష మనంగ రెండు
గా మహి నుండు, నా - క్రమ మెల్ల వినుము!
ఘనపదార్థములందుఁ - గర్తయు, భోక్త
యును, బాధ్యుఁడును, మఱి-యును బాధకుఁడును
నిజముగాఁ జూచిన - నేనుఁ గా ననియు,
గజిబిజి సేయు సు-ఖంబు, దుఃఖంబు
తెలియ సర్వేశ్వరా - ధీనంబు లనియుఁ,
గలితభోగములు రో-గంబుల కనియు,720
మొనసిన సంయోగ-ములు వియోగముల
కనియు, నన్నియును గా-లాధీన మనియుఁ,
దొడరి యనేక వస్తువులయం దాశ
పడక, ప్రాప్తాశియై ' బ్రతికి యుండుటయు,
సరని సామాన్య ని-స్సంగమై యుండు.
మఱి విశేషాసంగ-మం బెట్టి దనిన
నవని దుర్జన దూరుఁ డగుచు వసించి,
ప్రవిమలాత్మను సదా - భావించుకొనుచుఁ
జిరశాంతి నిట్లభ్య-సించిన, నాత్మ
కరతలామలకంబు - గాఁదోఁచు; నపుడు730
పనుపడు సంసార - సారంబు సార
మన నొప్పు పరతత్త్వ - మందుఁ దాఁ బొంది,
యెపుడు సర్వం బీశ్వ-రాధీన మనుచుఁ,
గపటకారణపూర్వ - కర్మమే మనుట
మఱచి, శాంతిని లోనె - మౌనంబు పూని
మురిసి ప్రపంచ ని-ర్ముక్తుఁడై యున్న
నది నిశేషాసంగ - మన నొప్పు; మఱియు
విదితంబుగా లోను- వెలి, క్రిందు, మీఁదు,
దిక్కుల, గగనవీ-థినిఁ జేతనంబు
లెక్కువలై జాడ్య - హీనంబు లగుచు740
లలి వస్తువస్తుక-లన మొందకున్న
నలఘు చిదాభాస - లంబరాకృతులు
వెలుఁగుటలోన భా-వించి చూచినది
యల విశేషానంగ-మన నొప్పు; మఱియుఁ
బరఁగ సమ్మద సౌర-భము, చిత్తనాశ
కరము, సంసృతి పత్ర - కలితంబు, విఘ్న
విరహితంబైన వి-వేక పద్మంబు
మురువుగా నెదలోన - ముందుగా మొలిచి,
రహినిఁ దత్త్వవిచార - రవిరశ్మిచేత
విహితప్రబుద్ధమై - వృద్ధిఁ బొందుచును750
గుఱుతుగా నీయసం - గులకు ఫలంబుఁ
దిరముగా నిచ్చుఁ దృ-తీయ భూమికను.
జనునకు సజ్జన - సంగతి కర్మ
మునఁ గాకతాళీయముగ నుదయించు,
నాది భూమికయను - నమృతాంకురమున
కాదరంబుగ వివే-కాంబు సేచనము
సేయ సదంశంబు - చేఁ జిగుళ్లెత్తు;
నాయెడఁ గృషిసేయు - నతఁ డాది యందు
మొలుచు సస్యాళి ని-మ్ముగఁ బ్రోచుకరణి
నల యాది భూమిక - నరయఁగావలయు,760
నేమిటి కటు?' లన్న - నిటువంటి ప్రథమ
భూమిక తనమీఁదఁ - బొడము భూములకు
మనికిపట్టగుఁ గాన - మఱువక యాత్మ
మననఁ జేయుచు సద్వి-మర్శంబు నొంది
యామీఁద నిస్సంగ-మై యాతృతీయ
భూమిక యందు సొం-పుగ నొప్పుచుండు,
నిట్టి మూఁడవభూమి - కెక్కిన మీఁదఁ
బుట్టవు సంకల్ప - బుద్బుదావళులు."
అని వసిష్ఠుఁడు పల్క - నారామచంద్రుఁ
డనుపమభక్తితో - నప్పుడిట్లనియె:770
'మునినాథ! ధరణిపై - మూఢాత్ముఁడైన
జనుఁ డే విధంబున - సంసార జలధి
తరియించు? నట్టిచం-దము దెల్పవలయు,
మెఱవడి నేడు భూ-మికల యం దొక్క
భూమిక పై నెక్కి - పొలిసిన మనుజుఁ
డే మార్గమునఁ బోవు - నెఱిఁగింపు' (డనిన
విని వసిషుఁడు మహీ - విభుని వీక్షించి
'విను రామ! చెప్పెద - విశదంబుగాను
రూఢదోషుఁడు, భవ - రోగి, తామసుఁడు,
మూఢుండు నైనట్టి - మూర్ఖచిత్తుండు780
సంసారియై బహు- జన్మంబు లెత్తి
హింసలఁ బడుచుండు,- నెన్నటికైన
ఘనభవాంబుధి దాఁటి - గట్టెక్క లేఁడు;
మొనసి కర్మంబు లి-మ్ముగఁ జేయువాఁడు
భూరి వైరాగ్యంబు - పుట్టిన దనుక
ధారుణి జన్మ శ-తంబులు దాల్చి
యలసి, యావల నీశ్వ-రార్పిత కర్మ
ములఁ జేసి దుష్టాఘ -ముల వీడుచున్న
నప్పు డాపరమేశ్వ - రానుగ్రహంబు
తప్పక గల్గ, న-ద్వైత విజ్ఞాన790
వాసన పొడము, న-వ్వల విరాగంబు
వాసిగా నుదయించి - వాంఛల నణఁచు;
మెలుపగు నాది భూ-మిక యిదే యగును.
పొలుచు సంసార మీ - భూమిక యందు
సమయు; నిదే తత్వ -శాస్త్ర సమ్మతము.
క్రమముగా నీ భూమి-కను జేరియున్న
యతఁ డొక వేళ దే-హము వీడి చనిన
నతులిత భూమికాం-శాను సారమున
నమలమైన ప్రభాస- నమరలోకమునఁ
గమనీయ దేవతాం -గనలను గూడి800
యచట భోగంబుల - ననుభవింపఁగను
బ్రచుర సత్పుణ్య పా-పము లుడిపోవ,
నలరి యా పుణ్యాత్ముఁ - డవనిపై వ్రాలి
తొలఁగక భాగ్యవం-తుల యింట నైన,
వరయోగి యగువాని - వంశమందైన
నరయఁ బ్రజ్ఞాశాలి -యై యుదయించి,
వరుసఁ బూర్వజ్ఞాన - వాసనచేత
మెఱయు తదూర్ధ్వభూ-మికలను దాటి,
తదనంతరంబునఁ - దా బ్రహ్మ మగును.
మొదటి భూమిక నుండి -మూఁడు భూమికలు810
వ్యవహార మాత్ర భే-దాస్పదంబులుగ
నవని పైఁ దోఁపించు - నది జాగరంబు;
ఇట్టి జాగ్రద్బూమి - కెక్కినఘనుఁడు
పట్టుగా నార్యుఁడన్ - ప్రస్తుతి (బొంది
వర్తింపుచుండి స-ర్వప్రయత్నములఁ
గర్తయై కావించుఁ, - గర్త గాకుండుఁ;
దత్త్వశాస్త్రవిచార - తత్పరుం డగుచు
సాత్వికబుద్ధి నా-చార్యుఁడై యుండు.
నట్టి యాచార్యత్వ - మాది భూమికను
దట్టమైయంకురి-తం బగుచుండుఁ,820
దెఱఁ గొప్ప నదియె ద్వి-తీయభూమికను
విరివి (జూపట్నఁగా - వికసితం బగును,
తెప్పున నదియె తృ-తీయ భూమికను
తప్పక సంభావి-తం బగుచుండు;
అగతి నార్యుఁడై - యట మృతుండైన
యోగసత్పుణ్య సం-యుతసంచితంబు
సమసినదనుక నా-స్వర్గలోకమున
నమితభోగంబుల - ననుభవింపుచును
పెద్దకాలం బుండి, - పిమ్మట ధరను
తద్దయు విమలత - త్త్వజ్ఞుఁడై పుట్టి,830
సరసమౌ పూర్వవా-సనచేత మరలఁ
బరమ యోగాభ్యాస - పరుఁ డగుచుండుఁ;
బొలుచు నిట్టి తృతీయ - భూమికాభ్యాస
బలమున నజ్ఞాన - పటలంబు తెగును;
విమలమౌ చిత్తంబు - వృత్తులఁబాసి
యమరు సమ్యక్‌జ్ఞాన - మగుచు దీపించుఁ,
గడ నీఁ దృతీయ జా-గ్రద్భూమినుండి
తొడరి యామీఁదఁ జ-తుర్ధ భూమికను
సాత్వికుఁడై చేరి, - సర్వసమత్వ
తత్త్వజుఁ డగుచు ద్వై - తాభ్యాస మరసి,840
వదలక ద్వైత భా-వన నంటియున్న
నది యప్పు డిద్ధ స్వ-ప్నావస్థయగును,
నరయఁగా నట్టి స్వ-ప్నావస్థ యందు
శరదభ్రగతి బుద్ధి - సన్నమై యణఁగి,
యపుడు సత్తామాత్ర-మై శాంతిఁ బొంది,
యపగత ద్వైతమై - యన్నియు మఱచి,
యామీఁదఁ బంచమం-బైన సుషుప్తి
భూమికం బొంది సొం-పునఁ జిదానంద
లహరిలో మునిఁగి మె-ల్లన నటుమీఁద
సహజతుర్యాఖ్యమౌ-షష్ఠభూమికనుB50
జెంది యొప్పుచుఁ జిద - చిత్తుల డెంద
మందుఁ దలంపక, - యహ, మనహమిక
యను రెంటి నెడఁబాసి - యద్వయ, ద్వయము
ననుటయు మఱచి తా-నంతట నిండి
పెరుగు హృద్గ్రంథిని - భేదించి మించి
యరయ వివాససుం-డై శాంతిఁ బొంది,
నిర్విణ్ణుఁడై యోగ-నిద్రఁ బెంపెనఁగ
నిర్వాణరూపుఁడై - నిత్య దీపంబు
వలె నొప్పుచుండు జీ-వన్ముక్తుఁ డిలను,
దలకొని గగనమ - ధ్యస్థ కుంభంబు860
కరణిని వెలిని లోఁ గాను శూన్య మగుచు,
ధర జలరాశీ మ-ధ్యస్థ కుంభంబు రీతిఁ
బొలుపుగా వెలిలోను - బూర్ణమై నిండి
వెలుఁగుచునుండు; నీ - విధముగా యోగి
యగువాఁడు దేహము-న్నంత కాలంబు
జగతి మీఁదను సర్వ - సాక్షియై యుండి
ధన్యాత్ముఁడై దేహ -ధారణ కొఱకు
మాన్యుఁడై యజ్ఞాన - మనుజులలోను
చరియింపుచును క్షుత్తు-శాంతఁ బొందింప
నరుదుగాఁ బ్రాప్తాశి - యగుచుండి, తుదను870
ముదము మీఱ విదేహ - ముక్తినిఁ బొందు,
నదియె సప్తమభూమి - కాఖ్యయై యుండు.
మెఱయు నయ్యాఱు భూ-మికల కన్నిటికి
నరయ సీమాభూమి-కై యుండు నదియె;
యారూఢి వాఙ్మన - సాతీత మగుచు
సారమై యుండు నా - సచ్చిత్పదమును
కొందఱు శివుఁ డండ్రు, - కొందఱు విష్ణుఁ
డందురు, మఱికొంద - ఱజుఁ డండ్రు, మఱియు
నందుఁ గొందఱు శూన్య-మందురు, కాల
మందురు, ధరఁగొంద - ఱమరఁగాఁ బ్రకృతి880
పురుష సంయోగ వి-భూతి యటండ్రు.
పరఁగ నీవిధమున - బహుశాస్త్రవిదులు
అతిశయప్రజ్ఞచే - నందఱు నన్ని
మతములఁ బుట్టించి - మహిమఁ గల్పించి,
నామ, రూపంబు లె-న్నఁడు లేని యాత్మ
కీ మాడ్కి ధరణి న-నేకముల్ గాను
బనుపడ నామరూ-పములఁ గల్పించి
కొనియాడి కొనుచు నె-క్కువ తక్కువలుగఁ
దలపడి దేవతాం-తర భేదములను
గలుగఁ జేయుదు రా య-ఖండ భూమికకు,890
జననాథ! యిటువంటి - సప్తభూమికల
మొనసి సాధించిన - ముఖ్యాధికారి
భవపాశమును ద్రెంచి - పరమందుఁ బొందు,
నవిరళచరిత! నీ వా ప్రకారముగ
భూమికాభ్యాస మొ-ప్పుగఁ జేసి, శాంతి
నా మహాబ్రహ్మమై, - యన్నిటియందు
నీవంటి యంటక - నిస్పృహత్వమునఁ
బావనరాజ్యంబు - పాలించు' మనిన
జననాథుఁ డా మునీ-శ్వరుని వీక్షించి
మనమున నూహించి - మరల ని ట్లనియెఁ:900
'బొలుచు కారణ కార్య - భూతాళితోడ
బలసియున్నట్టి ప్ర-పంచ మంతయును
పరమైన నిర్గుణ - బ్రహ్మమం దైక్య
మెఱిఁగి కావించురీ - తెట్ల ?న్న మౌని
నరనాథు నీక్షించి - నగుమోము మెఱయ
నరమరలేక యి-ట్లని చెప్పుఁ దొడఁగె:
బ్రహ్మైక్యసంధానము
'ఇనవంశతిలక! నీ - వీ రహస్యంబు
పెనుము నేఁ - జెప్పెద విశదంబుగాను
పరఁగ జీవేశ్వరో - పాధుల కైక్య
మెఱుఁగకుండిన ధాత్రి - నెవ్వరికైన910
నరుదైన తత్త్వం ప-దార్దైక్యభావ
మరయ మనోరథ- ముగునంతె గానఁ
గరమొప్పు నీ కార్య - కారణైక్యంబు
నెఱుఁగంగవలె, నది - యెఱిఁగినయపుడె
తహపాంది పరమత - త్త్వంబు తా నొకటి
సహజంబుగా నిండి - శాంతమై యుండు,
జననాథ! యీశ్వరు - పర్వదేహాంబు
ననుపమ బ్రహ్మాండ - మగుచుండు, మఱియు
నెఱసిన జీవుని - నిఖిల దేహంబు
నరయఁగాఁ బిండాండ - మగు, నివి రెండు 920
ధర ముఖ్యపంచభూ-తంబుల చేతఁ
బరువడి నిర్మింపఁ-బడియుండుఁ గాన
మొనయు నీ బ్రహ్మాండ-మునకుఁ బిండాండ
మునకుఁ గారణ మిల - ముఖ్యభూతములు.
అలపద్మజాండ పిం- డాండముల్ కార్య
ములు, కార్యకారణ-ములకు భేదంబు
లేదు: కారణమిల-లేక కార్యంబు
లేదు, తంతుచయంబు , లేక వస్త్రంబు
కలుగ, దాచందంబు-గా నజాండంబు
కలుగక పిండంబు - గలుగ; దారెండు 930
కారణ, కార్యముల్ - గావున వాని
కేరీతినను భేద - మెన్నఁగా రాదు.
బాహుళ్యమైన యీ -పద్మజాండమున
కూహించి చూచిన - నుత్పత్త్యవస్థ.
మొనయు నీ పిండాండ మునకు భావించి
కనిన జాగ్రదవస్థ - గనుక, రెంటికిని
సరవితో నైక్యంబు - సహజమై యుండు;
మఱియు జాగ్రత కభి -మానియై పనులఁ
జేయించు నీశుండు - సృష్టికర్తైన
యాయబ్జజునీయంశ - ము ............ గనుక. 940
రమణీయ బీజాంకు-ర న్యాయ మొప్ప
నమర నయ్యిరుపుర - కైక్యంబు గలుగు,
ఘనత నొప్పు హిరణ్య-గర్భమై యీశ్వ
రుని లింగదేహ మౌ - రూఢిగాఁ జూడ,
నినుము కాలిచికొట్ట - నెగురుచుఁ జెదరి
కనిపించు విస్ఫు లిం-గంబుల మాడ్కిఁ
దెలియ నీశ్వరలింగ - దేహంబునుండి
గలిగె ననేకలిం-గ శరీరతతులు
గనుక, నీశ్వరుని లిం-గ శరీరమునకు
మొనయు నీ లింగాంగ-ములు వేఱుగావు;950
ఆరయ హిరణ్య గ-ర్భాంశమే యష్ట
పురి యయ్యెఁ, దత్సంగ-మున నాత్మ కిలను
మురియు గర్భావాస-ములు గల్గసాగె;
గరిమనొప్పు హిరణ్య - గర్భమన్ దాని
వరప్రతిపాలనా-వస్థాంశు పటిమ
నరయ దేవునికి స్వ-ప్నావస్థ యగును
గనుక, నారెంటి కై-క్యం బని యెఱుఁగు
మనఘ! యీలింగ దే- హాభిమానమున
వెలయు తైజసుఁడగు - విష్ణునంశంబు,
నల కార్యకారణ - న్యాయంబుచేత960
సలలిత విష్ణు తై-జసుల కిద్దఱికి
నలరార నైక్యమౌ, - నదియునుగాక
తగిలి వీడని మహా-తత్త్వ స్వరూప
మగు ప్రకృతాంశమే - యజ్ఞానశక్తి
యగుఁగాన నారెంటి - కైక్యమౌ టెఱుఁగు;
మగణిత సర్వ సం-హారరూపమున
నతిశయంబగు ప్రళ-యావస్థ చేతఁ
బ్రతిభతోఁ బుట్టింపఁ - బడియే సుషుప్తి,
అందుచే నారెంటి - కైక్యమౌ; మఱియు
నందు సంహార క-ర్తైన రుద్రాంశ970
మే మించి ప్రాజ్ఞుఁడై - మెఱయు, నీ రెండు
తామసాహంకార - తత్త్వమై యుండు,
నారెంటి కందుచే - నైక్యమౌ; మఱియు
సారజ్ఞుఁడైన యీ-శ్వరునిజశక్తి
యనెడు మాయకును జీ-వాత్మునిజ్ఞాన
మునకు చే ఱనువాడు - మూఢు,లీశ్వరుని
సర్వసాక్షిత్వ మెం-చంగ జీవునకుఁ
బర్విన లీలతోఁ - బ్రతిబింబమైన
యలఘు తుర్యావస్థ - యగు రెంటి కైక్య
మెలమిఁ గల్గుచునుండు, నీ ప్రకారముగఁ980
బరఁగ జీవేశ్వరో-పాధుల కైక్య
మిరవొందఁ గల్గఁగా - నీశ్వర జీవ
భేదంబు గల దంచు- బెట్టుగా నిలిచి
వాదించు టెట్లన్న -వసుధేశుఁడనియేఁ.
'బెలుచ జీవేశ్వర - భేదంబు వేద,
మలరి పల్కుట దేమి? - యానతిం' డనిన
మౌని యిట్లనియె 'రా-మ! తొలుత భేద
మూని చెప్పుకయున్న - నుర్విని జనులు
మొదట నభేద మి-మ్ముగ విచారించి
తుదముట్టఁ జాల, రం-దున దయచేత990
బెట్టుగా జీవేశ - భేదవాక్యములఁ
బుట్టించి యీశ్వర - పూజ గావించి,
తదనుగ్రహమున న-ద్వైతచింతనము
కుదిరికగాఁ జేసి - కొన్నాళ్లకైనఁ
బొసఁగ జీవన్ముక్తి - పొందెద రనుచు
విసువక భేద మా-వేదంబు పలుకుఁ
గావునఁ, బూర్వ-పక్షము నుద్ధరింపఁ
గావలెఁ దొలుత స-త్కర్మ పద్ధతిని
ఎఱిఁగిన యటువలె - నేతివాక్యాను
సరణంబుచేత దూ-షణసేసి విడిచి,1000
యామీఁద సిద్ధాంత-మైన యర్థమును
క్షేమంబుగాఁ బ్రతి-ష్ఠింపఁ గావలయు.
ఒనరఁగా నదియు వే-దోక్తమే గనుక
జననాథ! వేదశా-స్త్రము లివ్విధమునఁ
జెలరేఁగి భేదముల్ - చెప్పు, నవ్వలను
దొలఁగక యుపనిష-త్తులు నిదానముగఁ
గ్రమమొప్ప భేదవా-క్యముల ఖండించి
యమలమై యద్వయం-బైన బ్రహ్మమును
ఘనులకుఁ గనుసంజ్ఞ - గాఁ జూపుచుండు;
ఘనతకెక్కు హిరణ్య - గర్భంబు లింగ1010
తనువులు రెండు సి-ధ్ధముగ లేకున్నఁ
బెనుపు నొందు నజాండ - పిండాండములును
గలుగవు, కారణ - కార్యంబులైన
యలపద్మ జాండ పిం-డాండంబులకును
సహజ మైక్యము స్థితి - స్వప్నము యొక్క
విహితావయవములై - వెలయుచున్నట్టి
సృష్టి జాగ్రత లని - చెప్పఁగా నొప్పు,
నిష్టంబుగా విష-యేంద్రియంబులను
జెలఁగి కూడిన మన - స్సే స్వప్నరూప
కలితమై దినమును - గనిపింపుచుండు,1020
వేడుకగా నదే - విషయవాసనలఁ
గూడి బాహ్యేంద్రియ - గోళకంబులను.
వెలసి నిలిచిన బాహ్య - విషయకృత్యముల
సలువునదే యగు -జాగ్రదవస్థ,
గాన నా స్వప్నంబు - కారణం బగును,
దాని కార్యం బనఁ - దగును జాగ్రత్త,
యలరు నందున రెంటి - కైక్యమౌ మఱియు
వెలయఁ దైజసుఁడగు - విష్ణునంశంబు
కావున వారి కై-క్యము గల్గుచుండు
నా విశ్వుఁడగు - పద్మజాంశమందునను1030
నా యిద్దఱికిఁ గల్గు - నైక్యసౌఖ్యంబు
మాయచే నభిమాన - మగ్నుఁడై మొదట
సమరు నవ్యాకృత-మం దంకురించి
రమణీయమైన హి-రణ్యగర్భమును
నరయ నజ్ఞానాంశ - మగు లింగతనువు
నఱిముఱి నైక్యమౌ, - నవ్విధంబుగను
దనరు మాయకు నవి-ద్యకు నైక్య మొదవు,
సునిశిత ప్రళయ సు-షుప్తులు రెండు
కారణలౌ స్థిత-కలయు కార్యంబు(?)
లారయ నీయుభ-యముల కైక్యములు1040
కలిగినతఱి వేఱె,- కారణం బొకటి
వలవ దోశ్రీరామ! - వసుధాతలేంద్ర
సరవి నావిశ్వ తై-జసులపుట్టువులు
పరఁగ రుద్రునివల్లఁ - బ్రాజ్ఞునివలనఁ
గలిగె, రాజససాత్త్వి-కంబులు రెండు,
నలఘుత్వతామ సా - హంకారమందుఁ
బొలుపులేక యణంగి - పోవుచునుండు;
నలరు నజ్ఞానంబు - నవ్యాకృతంబు
మఱచు నాత్మజ్ఞాన - మాయలనుండి
యరుదుగా నుదయించు - నం దైక్య మొందుఁ .1050
దొలి సర్వసాక్షిత్వ - తుర్యంబులందుఁ
బ్రళయ సుషుప్తులు - ప్రభవించి యచటఁ
గరమర్ధిఁ గారణ - కార్యభావనను
బరఁగ నైక్యము నొందుఁ - బార్థివాధీశ!
తలకొని మఱియు రు-ద్రప్రాజ్ఞు లిర్వు
రల యీశ్వర, ప్రత్య-గాత్మల వలనఁ
గలిగిరి, వారిక-క్కడ నైక్యమొదవు;
నెలమి నేదేది యే-యే కారణమునఁ
గలుగు నా కార్య మా - కారణంబునకుఁ
దలఁచి చూచినను భే-దంబు గాకుండుఁ;1060
గుదిరి సర్వంబును - గుణసామ్య మెందుఁ
బొదువుగాఁ బలుమాఱు - పుట్టు, నణంగు,
రూఢిగా మాయా స్వ-రూపమైనట్టి
గాఢమై తగు కార్య - కారణైక్యంబు
గలుగఁగాఁ దత్కార్య - కొరణోపాధు
లెలమినిఁ గల్లు జీ-వేశ్వరైక్యంబు
నిత్యసిద్ధం బయ్యె - నేఁ జెప్ప నేల?
ప్రత్యక్ష మీ యను-భవము భావించు!
తలఁపఁగాఁ 'దత్పద - త్వంపద శబ్ద
ముల కైక్యమగు రీతి - మొనసి చెప్పితిని.1070
సరస జీవేశ్వర - చైతన్యమునకుఁ
బరమైన 'యసిపద' - భావన చేతఁ
బరఁగ నైక్యంబు చె-ప్పకయే లభించు
టెఱుఁగఁ జెప్పితి; నిది- యిటు లుండనిమ్ము!
అగణిత బ్రహ్మంబు - నందు వికర్త
మగు గుణసామ్యాది - యఖిల విశ్వంబు
నరయఁగా వేఱుగా - దా బ్రహ్మమునకు,
వరగుణసాంద్ర! స-ర్వము బ్రహ్మమగును.
భ్రాంతిచే రజ్జువుఁ -బా మని చూచి
నంతటనే రజ్జు-వగునె సర్పంబు?1080
బ్రహ్మమున్ జూచి ప్ర-పంచ మటన్న
బ్రహ్మ మీ మిథ్యా ప్ర-పంచ మే లగును?
జలమే తరంగముల్, - శబ్దముల్, సుడులు,
నల బుగ్గలై తోఁచి-నట్లు పరాత్మ
భ్రాంత చిత్తులకుఁ బ్ర-పంచమై తోఁచు,
నింతీయే కాని లే-దీ ప్రపంచంబు.
తలకొన్నఁదత్త్వ ని-ర్ధారణ చేతఁ
జెలఁగి విచారణ - చేసి చూచినను
అల బ్రహ్మమే, విశ్వ-మై కనిపించుఁ;
బొలుపొందు నిటువంటి - పూర్ణానుభవము1090
గలిగిన ధన్యుఁ డా-కారంబు లేని
యలఘు పరబ్రహ్మ - మనుచు భావించు.
మాయాశరీరాభి -మానంబు లేక
నా యమల బ్రహ్మ-మగు యోగివరుని
డెంద మెందెందు వాఁ- డిగఁ బోవుచున్న
నందందు బ్రహ్మమే - యగపడుచుండుఁ
గాని, విశ్వము వేఱు-గాఁ గానరాదు.
కాన సమాధియే-కాంతమం దుండి
కావింతు ననెడి సం-కల్ప మేమిటికి?
నే వేళ నిన్ను నీ వెఱుఁగుచు భూమిఁ1100
బాలించు' మన రామ-భద్రుండు పలికె:
'నో లలితమునీంద్ర! - యుర్వి నేలుచును
నే నసంప్రజ్ఞాత - నిర్వికల్పంబు
లూని యేకాంతమం-దుండక, వినుట,
కనుట, మాట్లడుట - గలిగి యుండుటను
మన మాత్మతత్త్వంబు - మఱువదే?' యనిన
నరపతి నీక్షించి - నగి యావసిష్ఠుఁ
దఱలేని నెనరుతో - నమర ని ట్లనియె:
'విను రామ! జనక భూ-విభుఁ డాత్మ తత్త్వ
మొనర నీక్షింపుచు - నుండి, విశ్వంబు1110
ఉన్నటు లుండఁగా - నూహించి మించి
పన్నుగాఁ దాఁబర - బ్రహ్మంబు నంటి,
పొసఁగ జీవన్ముక్తి - బొంది రాజ్యంబుఁ
బసమీఱ ధీరుఁడై - పాలింప లేదె?
ఘనతనుప్రారబ్ధ - కర్మవాసనలు,
ననుపమాజ్ఞానంబు - నర్ధక్షణంబు
342
వాసిష్ట రామాయణము
చెనఁటులై యావరిం-చిన మాత్రముననె
యనఘుఁడై బ్రహ్మవే-త్తై ధన్యుఁడైన
వానిమోక్షమునకు " వచ్చునే హాని?
పూని స్వప్నంబులో - భూరిదుఃఖంబు1120
ననుభవింపుచు నుండి - యపుడె మేల్కొనిస
వెనుక దుఃఖము వాని - వేధింపఁగలదె?
ఆ ప్రకారంబుగా - నధ్యాత్మనిష్ఠు,
డై ప్రపంచము మిథ్య - యనుచు భావించు
జ్ఞాని యొక్కొక వేళఁ - జపలసంసార
మూని కావింపుచు - నున్నమాత్రమున
నతనికా సంసార - మంట దెన్నటికి
నతఁ డిల నిర్లేపుఁ - డఖిలపూజ్యుండు,
సర్వస్వతంత్రుండు - సర్వశాంతుఁడు
సర్వపూర్ణుఁడు సర్వ-సముఁ, డటుగాన1130
వాఁ డెటు లున్న జీ-వన్ముక్తుఁ డగుచు
వేడుకగాఁ జూచు - విశ్వచిత్రముల,
అంతా పరబ్రహ్మ - మని తోఁచినపుడు
వింత సంసారంబు - వేఱయెందుండు?
భావింపు మీ యను - భవమాత్మయందు
నీ వసంప్రజ్ఞాత, - నిర్వికల్పముల
సాధింపనేల? వి- శ్రాంతిచే నాత్మ
బోధానుభవ మొంది - పూర్ణుండ వగుము!
పంచమప్రకరణము
343
ముఱపు ని న్నంటదు - మనువంశతిలక!
పరమహంసున కసం-ప్రజ్ఞాతనిష్ఠ1140
తగు, గృహస్థున కది - తగ; దందువలన
జగతి నేలుచు నుండు - జనకుఁ,డా రీతి
నిరుపమప్రజ్ఞతో - నిఖిలరాజ్యంబు
పరుఁడవై లీలగా - బాలింపుచుండు!
పరమహంసుని కమ్ర-పదము నొందెదవు,
నరనాథ! నిజముగా - నమ్ము నా మాట.
చెలఁగు చుండెడి జగ-జ్జీవేశ్వరులకుఁ
గలుగు నీ వ్యాపార - గౌరవస్థితులు,
అవియెల్ల సగుణమా-యా చిద్విలాస
సవరణంబులు గాని, - సత్యముల్ గావు;1150
సత్యంబు నీవైన - సత్పదవస్తు
వత్యంత నిర్మల, - మగుణ, మద్వయము.
ఆ జగజ్జీవేశ్వ-రాధార, మజము,
రాజయోగానంద-రససముద్రంబు
కావున, నీవె య-ఖండచైతన్య
భావన నొంది స-ద్భ్రహ్మమై యుండు'
మని యుపదేశింప, - నా రాఘవుండు
కనుఁగవ మోడ్చి చి-ద్గగనంబు నంటి
344
వాసిష్ట రామాయణము
తనుఁదాను భావించి - తన్మయుండగుచు,
ననుభూతిరసమగ్నుఁ-డై కొంత తడవు1160
మనుజేశ్వరుఁడు చిత్స-మాధి సౌఖ్యంబు
ననుభవించి, కృతార్థుఁ-డై కనుల్ దెఱచి
యా గురునకు మ్రొక్కి - యంచున నిలువఁ
గా, గురుఁడమ్మహీ-కాంతు నీక్షించి
'యన్న! శ్రీరామ! బ్ర- హ్మైక్య సౌఖ్యంబు
చెన్నొంద ననుభవిం-చితివే?' యటంచుఁ
గరుణతో నడుగ ను-త్కంఠ దీపింపఁ
గరములు మొగిచి రా-ఘవుఁ డిట్టు లనియె:
ఓ గురుచంద్ర! మీ-యుపదేశ మహిమ
చే గుఱిగా జగ-జ్జీవేశ కార్య1170
కారణైకత్వ ప్ర-కాశమర్మముల
ధారాళముగఁ గంటి, - ద్వైతం బడంగె:
నహహ! మహాద్వైత - మాదిమధ్యాంత
రహితమై, యమితమై, - రమ్యమై, యెఱుక
యై, సచ్చిదానంద-మై, నిర్విశేష
మై, సర్వపరిపూర్ణ - మయ్యె: నే నదియె.
ఇటువంటి యనుభూతి - నిదమిత్థ మనుచుఁ
బటిమతోఁ జెప్పి చూ-ప నశక్యమయ్యె;
నతిశయజ్ఞానర-హస్యవాక్యముల
హిత మొప్ప మీరు నా-కెఱిఁగించుకతన1180
పంచమప్రకరణము
345
సన్నిటికి నతీత - మగు పదమందుఁ
బన్నుగాఁ బొందితి, - భవభయం బణఁగెఁ;
దల్లివి, తండ్రివి, - దైవము, గురుఁడ
వెల్లభంగులను నా - కెవ రింక మీరె;
కావున మీ పద - కమలయుగ్మంబు
భావించి నిర్వాణ- పదము నొందితిని',
అని పల్కి భక్తితో - నంజలిఁజేసి
వినుతింప, రామభూ - విభుని వసిష్ఠ
మౌని ప్రేమను జూచి - మరల నిట్లనియె:
'మానవాధీశ! బ్ర-హ్మంబు నీ వయ్యు,1190
నారాయణుఁడ వయ్యు - నన్ను మన్నించి
సారవేదాంతశా-స్త్రము నేను దెలుప
విశదంబుగా నీవు - వినినందువలన,
దశరథాత్మజ! నేను - ధన్యుండ నైతి'
నని పెక్కువిధముల - నా రఘూత్తమునిఁ
గొనియాడి, పూజఁ గై-కొని వసిష్ఠుండు
అంతరంగంబునం-దా రాము మెచ్చి,
సంతసింపుచు నిజా - శ్రమభూమిఁజేరె;
* శ్రీ మద్రామాయణ కథాసంగ్రహము
అంత నా శ్రీరాముఁ - డాత్మార్థ మెఱిఁగి,
వింతగాఁ దనుఁ దాను - వీక్షించుకొనుచు1200
సలలిత విమల సు-స్వాంతుఁడై లేచి
చెలువొప్ప దశరథు - చే సెలవొంది,
346
వాసిష్ట రామాయణము
యా రాముఁ డపుడు వి-శ్వామిత్రు వెంట
సారజ్ఞుఁడైనట్టి - సౌమిత్రితోడ
శరచాపములు పూని - చని యరణ్యమునఁ
దిరుగు తాటకను మ-ర్దించి, పిమ్మటను
నతివేగ మారీచుఁ -డను వానిఁ దఱిమి,
ప్రతిభ దీపింప సు-బాహునిఁ ద్రుంచి,
కరుణతో గాధేయు - క్రతువు రక్షించి,
పరఁగ సహల్య శా-పంబును దీర్చి,1210
గరళకంఠుని కార్ము-కంబు ఖండించి,
సురలు మెచ్చఁగ మహీ- సుతను వరించి,
పరశురాముని బాహు -బలము నణంచి,
ధరణిజతో నయో-ధ్యాపురిఁ జేరి,
మెఅయుచు సీతాస-మేతుఁడై యచట
సురుచిరలీలల - సుఖియింపుచుండె.
మఱి కొన్నినాళ్లకు - మంథరవలన
దురుసుగాఁ గైకకు - దుర్బుద్ధి పొడమ
రామచంద్రుని మహా-రణ్య భూములకుఁ
దా మించి పొమ్మన్న, - దశరథేశ్వరుని1220
యనుమతిఁ గైకొని - యతిశాంతుఁ డగుచు
జనకజా సహితుఁడై - సౌమిత్రి తోడ
నా రాముఁడడవుల - కరుగగా, సీత
నా రావణాసురుఁ - డపహరింపఁగను
శ్రీరాముఁ డచ్చటఁ - జింతించి, పంపఁ
జేరి, సుగ్రీవుతో - స్నేహంబు చేసి,
వనచరోత్తముఁడైన - వాలినిఁ ద్రుంచి,
యినసూనునకు రాజ్య-మిచ్చి, యంగదుని
యువరాజుగాఁ జేసి - యుంచి, యామీఁదఁ
బవనాత్మజుని భక్తి - భావన మెచ్చి.1230
యతని చేతికి సీత - కానవా లిచ్చి,
ప్రతిభతోఁ బంప, న - ప్పవననందనుఁడు
లవణాబ్ది లంఘించి - లంకలోఁ జొచ్చి
యవనీతనూభవ - నచ్చోటఁ గాంచి,
శ్రీ రామచంద్రుఁ డి-చ్చిన యుంగరంబు
గౌరవంబుగ సీత - కరములం దుంచి,
చెచ్చెర సీత యి-చ్చిన మానికంబు
నచ్చుగాఁ గైకొని - యందుండి కదలి.
వనపాలకుల నొంచి, - వనము మాయించి ,
ఘనశూరుఁడైన య-క్షకుమారు నణఁచి.1240
లంకాధిపతిని ని -ర్లక్ష్యంబు చేసి.
లంకఁ గ్రక్కునఁ గాల్చి, - లవణాబ్ధిఁ గడచి,
రామున కా శిరో -రత్నంబు నిచ్చె;
నా మీఁద రఘువరుఁ - డఖిలవానరులఁ
గూడి తోయధిని మి-క్కుటముగాఁ గట్టి,
పోడిమి లంకకుఁ - బోయి శౌర్యమునఁ
గడఁగి రావణకుంభ- కర్ణాదులైన
చెడుగు రక్కసులఁ గూ-ల్చి విభీషణునకుఁ
బని బూని లంకలోఁ - బట్టంబుఁ గట్టి,
జనకజన్ దోడ్కొని - సౌమిత్రతోడ ,1250
348
వాసిష్ట రామాయణము
వానరాదులతోడ - వరపుష్పకంబు
పై నెక్కి, సాకేత - పట్టణంబునకు
వరశక్తి దీపింప - వచ్చి, లక్ష్మణుఁడు,
భరతశత్రుఘ్నులు - పవననందనుఁడు
తనుఁజేరి కొలువగా, - దగిన వేడుకల
మొనసి వసిష్ఠాది - మునులకు మ్రొక్కి,
సీతతోఁ బట్టాభి-షిక్తుఁడై, సురలు
ఖ్యాతిగాఁ బొగడ, ను-త్కంఠ దీపింప,
గురుతరకల్యాణ - గుణగణుం డగుచుఁ
బరమాత్ముఁడై, తాను - భావ మేమఱక1260
పరిపూర్ణ భావసం-పన్నుఁడై ప్రజలఁ,
బరమ శాంతాత్ముఁడై - పాలింపుచుండె.
అని భరద్వాజ సం-యమికి వాల్మీకి
ఘనతరజ్ఞాన యో-గ ప్రకారంబు
పినిపింప, నంతయు-విని భరర్వాజుఁ
డనఘుఁడై వాల్మీకి - కంజలిఁజేసి,
కొనియాడి యచ్చట - గురుభక్తి మెఱయ,
ననుపమ విజ్ఞాని-యై శాంతిఁ బొంది,
శమదమ ప్రముఖ భా-స్వర సద్గుణముల
నమర జీవన్ముక్తుఁ డగుచు సుఖించి.1270
పంచమప్రకరణము
349
* ప్రకరణాంతద్విపద *
ఇది సోమనాథ విశ్వే-శ్వర స్వామి
పద పద్మ భక్త సు-బ్రహ్మణ్యయోగి
చరణాంబుజాత ష-ట్చర ణాయమాన
పరిపూర్ణ నిత్య స-ద్భావ నిమగ్న
మానసాంబుజ వెంగ-మాంబికారచిత
మై, నిత్యమై, సత్య-మై, ధన్యమైన
సామార్థ సార సు-జ్ఞాన వాసిష్ట
రామాయణంబను-రమ్యసద్ద్విపద
యం దంత పంచ-మంబగు ప్రకరణము
నందమై విమలమో-క్షాకరం బగుచు1280
శ్రీ తరిగొండ నృ-సింహుండనంగ
ఖ్యాతిగా వెలయు వేం-కటరాయ! నీదు
పదయుగళికి సమ-ర్పణ మయ్యె: దీని
సదమలులై వ్రాసి-చదివిన, వినిన
వరులు తాపత్రయా-ర్జవము తరించి,
పరమైన నిర్వాణ - వదము నొందుదురు.
భూచక్రమున నిది - పురుషార్ధ మగుచు
నా చంద్ర తారార్క-మై యుండుఁగాత!
- : వాసిష్ఠరామాయణము సంపూర్ణము :-
This work was published before January 1, 1929, and is in the public domain worldwide because the author died at least 100 years ago.