రాజవాహనవిజయము/చతుర్థాశ్వాసము
శ్రీ
రాజవాహనవిజయము
(చతుర్థాశ్వాసము)
| | శ్రీవేంకటగిరి వల్లభ | |
| వ. | అవధరింపుము. | 1 |
1. శ్రీవామాక్షీవతంస = లక్ష్మియను స్త్రీశ్రేష్ఠురాలియొక్క, హృల్లభ = మనస్సును బొందినవాఁడా. ఆవల్గు = కఠినమైన, కంస = కంసునియొక్క, మత్ = మథనమును, అభ = పొందినవాఁడా.
| క. | అలయాధరఘృణితృణితకి | 2 |
2. ఆలయా. . .మణి = స్త్రీశ్రేష్ఠురాలు.
| ఉ. | తాలిమిఁ దూలి తూలి చెలి దర్పకుఁ డప్పుడె పంపు తమ్మిపూ | |
| | వాలికె తూపొ క్రొంజెమటవాసకుఁ గారణమైన నిద్దపుం | 3 |
| క. | ఒప్పులకుప్ప యొకప్పుడు | 4 |
| క. | నిగుడించి వెనుకకా చెలి | 5 |
| క. | ఉడురాజముఖీరత్నము | 6 |
| ఉ. | ఆ కడకంటిచూపు టొర | 7 |
| | రాకసుధాంశు రా కదె పరాకని రేక నిరాకరించుమో | 7 |
7. చైకుర = కేశసమూహ మనెడు, చంచరీక = తుమ్మెదలయొక్క, రాకసుధాంశున్ = (రాక = నిండుచంద్రుఁడుగల పున్నమయొక్క, సుధాంశున్ = చంద్రుని.) రాకు = రావద్దు. అదం పరాకు = అదుగో అజాగ్రత్తగా నున్నావు. రేకన్ = భాగము చేర.
| క. | ఆ గుణవతి ముఖ కుచ కచ | 8 |
8. భా= కాంతీయొక్క. లికుచ = గజనిమ్మపండ్లుయొక్కయు, బలభిన్మణికా = ఇంద్రనీలములయొక్కయు.
| క. | ఆమరీ నిభ నఖ జిత శు | 9 |
9. అమరీభ = దేవతాస్త్రీలతో సమానురాలగు నవంతి. నఖ ...ప్రమద, నఖజిత = గోళ్లచే జయింపఁబడిన, శుభ్రమరీచి = చంద్రునియొక్క, ప్రమద = స్త్రీలైననక్షత్రములుగలది. శశములచేత = నాడుతుమ్మెదసామ్యముచేతను, చమరీమృగసామ్యము చేతను నొప్పు నవంతికి, రమణులు సరియే = సామాన్యస్త్రీలు సమాన మౌదురా.
| ఉ. | తమ్మిగదామొగంబు నెగతావుల ఠీవుల నీను జాళువా | |
| | కమ్మిగదా మెరుంగుమెయి కల్వ కటారి మిటారి కమ్మదో | 10 |
10. దోదుమ్మి = ఆయుధవిశేషము.
| ఉ. | చక్కెర నీరుగాఁ గఱచుఁ జక్కని క్రొవ్విన తేనె పల్చనౌ | 11 |
11. వసుంధరాధర = పర్వతములవంటి, కుచా = స్తనములుగల యవంతియొక్క, అధరము = పెదవి. నీరు = చూర్ణము. త్రాసము = భయమనియును, మణిదోష మనియును. ఇచట చక్కెర మొదలగువానికి వాయాగుణములు స్వతస్సిద్ధములు.
| చ. | అతిమధురంబుగా పెదవి యభ్రముగా నెఱికొప్పు జ్యోత్స్నగా | |
| | చిత దరదంబుగా గళము చిత్రముగా నిలు వబ్జనేత్ర స | 12 |
12. రసజ్ఞునకున్ = సరసునకు. అతిమధురంబు = మిక్కిలి తియ్యనిది. ఆభ్రము = మేఘము. జ్యోత్స్న = వెన్నెల. ఘనసారము = కర్పూరము, దరదము = శంఖమును ఖండించునది. నిలువు = ఆకారము. చిత్రము = చిత్తరువు, ఈ చిన్నదానిఁ జూచిన రసజ్ఞులకే యిట్లుండఁగా. మందునకున్ = మూఢునికి. అందముగా నుండదా, (లోకమందు రసికునకు నెంత సౌందర్యవతియైనను నచ్చదు. మూఢునికి గురూపి యయినను సౌందర్యవతివలెఁ దోచును.) ఇందు వైద్యపరముగా మఱియొక యర్థముగలదు. అతిమథురమను గ్రంధ్యాణము, అభ్రము = అభ్రకము. జోత్స్న = పొట్లతీగె. ఘనసారము = పచ్చకర్పూరము. దరదము = పాదరసము. చిత్రము = చిత్రమూలము, రసజ్ఞునకున్ = రసప్రయోగము నెఱిఁగిన వైద్యునికి. మందునకున్ = ఔషధమునకు.
| క. | చెలి డాసి తమిఁ గరంబుల | 13 |
13. తా నాచిన్నదానికిఁ దగుదునని చంద్రుని మిష చేసి రెండర్ధములుగా రాజు చెప్పుచున్నాడు. రాజు = చంద్రుఁడు, ఱేఁడును. చెలిన్ = కల్వపొదను, అవంతిని. తమిన్ = రాత్రియందును, కామముచేతను. కరంబులన్ = కిరణములచేతను, హస్తములచేతను, గిలిగింతలు = వికసింపఁజేయుటలు, కితకితలు. ఉత్పలపత్త్రము = కలువరేకు, నఖక్షతవిశేషమును. నగాంచలమునన్ = పర్వతశిఖరమందును. (ఉపమేయ నిగరణముచేత) స్తనాగ్రమందును. చక్రంబు = చక్రవాకము. దేశమును. నేనొచిన్నదానికిఁ దగుదు ననుట లోకమెల్ల నెరుఁగునని తాత్పర్యము.
| సీ. | ఇది కాంత కాంతారహేల వాటింపుచో | |
| గీ. | ఇచటఁ గూర్చుండి చెలువ బల్ హేల లనియె | 14 |
14. కాంతార = వనవిలాసము. మాకంద = మామిడిపువ్వులయొక్క కన్నెనారదములకున్ = లేఁతనారింజచెట్లకు.
| క. | అని చింతింపుచు వని జ | 15 |
15. పొదలు పొదలన్ = - వృద్ధిఁ బొందుచున్న పొదరిండ్లయందు. హేల లనియెన్ = విలాసవాక్యములు బలికెను.
| సీ. | చెలియ నెమ్మేను జూచితినేని సంపంగి | |
| | కొమ్మ నెమ్మొగముఁ గన్గొంటినేని సరోజ | |
| గీ. | మనుపుఁ డాపద మ్రొక్కు సంపద మరపురుఁ | 16 |
16. ఇచట రాజు తా నేయవయవముఁ జూతునో దానివంటివస్తువు నిచ్చెదనని మ్రొక్కుకొన్నాఁడు అని చమత్కారము. ననుచు వచోరీతులన్= వికసించు వాక్యపద్ధతులచేత, సరసిరుహశిలీముఖముఖులన్ = మన్మధుఁడు మొదలగువారిని.
| వ. | ఈ కరణి ధరణీపతి తరుణీ మణి వియోగ భోగసమా | |
| | య మాసమానస నౌకయై ఫాలజిత బాలచంద్రిక | 17 |
17. భోగ = అనుభనించుట, లతాంతరస = పుష్పమకరందము. ఆలనాల = పాదులయందుఁ గల, రసాలజాల = మామిడిచెట్ల సమూహమనెడు. స్మరలీలాఖురళిన్ = మన్మథుని విలాసార్ధమగు గరిడీయందు. విథుకాంత = చంద్రకాంతమణులచేత, పృధు = గొప్పలగు, కాంతి = సుందరములగు, కేళికా బాలికా = ఆడుకొనుపిల్లలతోఁగూడిన. మానసనౌక = మనస్సనెడి యోడగలది. ఫాల = నుదిటిచేత. జిత = జయింపబడిన. బాలచంద్రిక = లేతచంద్రుఁడు గలది.
| సీ. | మనకుఁ జేరువ చందమామైన రామోముఁ | |
| గీ. | దృఢ పరీరంభ సుఖవిఘ్న దేవతామ | 18 |
18. ఆమొరయంగనీక = పైకొననీక. కాకు =కష్టము, పరీరంభ = ఆలింగనముచేత నైన. విఘ్న = విఘ్నములకు, దేవతామతల్లి = దేవతాశ్రేష్ఠురాలు. లికుచ కుచ = గజనిమ్మపండ్లవంటి స్తనములు గల యోబౌలచంద్రికా, వెతల్ = ఆయాసములు, ఏతు = అతిశయముగా. అల్లికొనియెన్ = ఆక్రమించెను. తల్లి = అమ్మా! ఓ బాలచంద్రికా! పైవగపులన్ = ముందువచ్చు దుఃఖములను, ఆపన్ = మాన్పుటకు.
| ఉ. | తల్లులు లేరొ కల్గరొ సుతల్ తనుజాతల కాడుపోడుముల్ | 19 |
19. తనుజాతలకున్ = కొమార్తెలకు, ఆడుపోడుముల్ = స్తనములు మొదలగునవి. సమున్న...ల్లుఁడు = (సమున్నతవిభ్రమ = గొప్పవిలాసములచేత, అంబురుట్ = పద్మమే, భల్లుఁడు = బల్లెము గల మన్మథుడైన) కాకల్ = బాధలు, గామిడిన్ = గొప్పగ్రహమును.
| ఉ. | అన్నరపాలు వాలుగుల కగ్గలమౌ తేలిసోగకన్ను లా | 20 |
| శా. | ఈ యంభోధిపరీతభూభుజులయం దెందైనఁ గల్గొంటివా | |
| | యా యాకర్ణవిశాలలోచనయుగం బాపూర్ణబాహాంతరం | 21 |
| క. | కనుమూసినఁ గనువిచ్చిన | 22 |
22. కనుపులవిలుకానిన్ = మన్మథుని, రాపట్టియ = రాజకుమారుఁడైన రాజవాహనుఁడే.
| ఉ. | కన్నియ యెన్నియేళ్ళు విరిగన్నెరులన్ హరుఁబూజ సేసిరో | 23 |
| సీ. | కొంద ఱిందీవరాక్షులు గొల్వ నున్నచో | |
| | కాంచీధవాగ్రణి గాంచిన యాదృష్టి | |
| గీ. | నంచుఁ గికురించ గాత్రరోమాంచసమితిఁ | 24 |
24. వెలచెల్వ = వేశ్య. జలధికాంచీధవాగ్రణి = రాజశ్రేష్ఠుఁడు. కాయలు = వీణకుగట్టిన యానబకాయలు. వెట్టబాగాలు = వేఁడితాంబూలములు. కికురించన్ = మాటుఁబెట్టఁగా, రాఁగల దాని నూహించి వేఁడుకపడుచున్నది.
| మ. | అని లేచుం దలయూచుఁ బానుపున మే నందిచ్చు నిందించు జ | 25 |
25. లతాంత ... నాంగి = లతాంత = పుష్పములనెడు. నటత్ = కదులుచున్న. కుంత = బల్లెముయొక్క. దురంత = అంతము లేని. కృంతన = ఖండించుట యనెడు విద్యచేత. తంతన్యమాన = మిక్కిలి బాధపడుచున్న. ఇది లాక్షణికార్థము. అంగి = శరీరము గలది.
| వ. | ఇత్తెరంగున బిత్తరి కురంగనయన వదనాంబుజమో | |
| | పడిన వడువునఁ గ్రొమ్ముడి విడి కుడియెడమలకుం | 26 |
26. ముక్కెరకట్టాణి = అడ్డబాసముత్యము. సుధా...ఫలకంబులన్ = చంద్రకాంతమణులయొక్క రమ్యంబు లయిన పలకలయందు కాపుర మగు = ఉన్నట్టి. ఇది పుట్టమునకు విశేషణము. బాహులేయహరి = కుమారస్వామియొక్క గుఱ్ఱమైన నెమిలు. విరివిచ్చి = విస్తరించి, జోకన్; తెల్లమిన్, మొల్లమిన్, పెల్లడిన్, పగిదిన్, వడువునన్ ఇవి ఉత్ప్రేక్షావాచక శబ్దములు, పల్లవభల్లుండు = మన్మథుఁడు, హల్లకబంధుని = చంద్రునియొక్క, అల్లుండు = మేనల్లుడైన మన్మథుఁడు, జల్లివిడిన్ = జల్లున, తెగనిఁడన్ = నారియంతయు, అనఁగా ఆకర్ణాంతముగా, తిగిచి = లాగి, అల్ల = నారియైన తుమ్మెదబారు, భిదురత్ = వజ్రాయుధమై యాచరించుచున్న, దశా = అవస్థచేత, శుకీతురంగీకు = మన్మధునియొక్క, కిఱుదు = హీనము. మహిజాని సుధాంశు = రాజచంద్రునియొక్క.
| ఉ. | బంగరుకమ్మి వంటి మనబాల తనూలత వెండితీగెతో | |
| | ముంగలి కేగెనమ్మ చనుముత్తెము లశ్రునిపాతచూత్క్రియా | 27 |
| ఉ. | కోయిల ముద్దరాలి కనుకూలపతిక్రియ లేని పెట్టుమం | 28 |
28. పతిక్రియ = పెనిమిటియొక్క సంయోగము.
| గీ. | మొగులు చిఱుదాయ యీతోఁట మొగలుదాట | 29 |
29. మొగులు = మేఘముయొక్క. చిఱుదాయ = చిన్నశత్రువు. మొగలు = మొదళ్ళు . (పరుఁడు = విరోధి.)
| క. | కొమ్మా క్రొమ్మావి చిగురుఁ | 30 |
30. 1 కొమ్మా = ఓచిన్నదానా 2 కొమ్మా = పుచ్చుకొమ్ము. హైమాంబువులు = పన్నీరులు.
| ఉ. | గంద మలందరే చనుసెగం దలమంచు నమందకుంద మా | 31 |
31. దలము = దళసరిగా, మాకంద = మామిడిచెట్టుయొక్క. ములుచందనము = మూఢత్వము.
| మ. | కొమలారా కమలాస్త్రు వ్రాయుటరుదే కోదండ మీయింతి మే | 32 |
32. బొమమేల్పంతి = కనుబొమల తుల్యము. అంబకములు = కన్నులు.
| ఉ. | దండము నీకు భీమధృతిదండనమండనపండితేక్షుకో | |
| | దండ జోహారు నీకు యమదండకఠోరనిశాతకాండకో | 33 |
33, భీమ .. కోదండ = (భీమ = శివునియొక్క, ధృతి = ధైర్యముయొక్క, దండన = శిక్షించుటయనెడు, మండన = అలంకారమందు, పండిత = నేర్పుగల, ఇక్షుకోదండ = చెఱుకువిల్లు గలవాఁడా) నిశాత = తీక్ష్ణములైన, కాండ = బాణములుగల. సముదం.... వేదండ, సముత్ = అతిశయించుచున్న, అండజరాజ = చిల్క యనెడు, విరాజమాన = ప్రకాశించుచున్న, వేదండ = ఏనుఁగుగలవాఁడా.
| ఉ. | చక్కనివారిలో మొదటిచక్కనివాఁడవు చొక్కి చక్కెరల్ | 34 |
34. తమ్మిపక్కెరల = పద్మకవచములుగల, ఱెక్కజిక్కి = ఱెక్కలుగల గుఱ్ఱము, చిలుకయనుట. ఎక్కటీఁడు = అసహాయశూరుఁడు.
| ఉ. | అక్కట చొక్కటంపుటిగురమ్ముల రొమ్ములు నజ్జునజ్జుగాఁ | |
| | జెక్కెద వంచుఁ గా చకితచిత్తత ముగ్గురు వేల్ప లక్కునం | 35 |
35. చొక్కటంపు = నిర్మలములైన. నజ్జునజ్జుగాన్ = చిన్నచిన్నముక్కలుగా.
| వ. | అని యనేక వాచాడంబరంబుల శంబరధ్వంసిని హుసీ | 36 |
36. శంపా...టోపంబు = (శంపాలతా = మెఱుపుతీగవెటి, అపఘనా = అవయవములుగల స్త్రీయొక్క, పరితాప = బాధయొక్క, ఘన = గొప్పదియైన, ఆటోపంబు = హడావిడి) ఇక్షు.. లాపంబు = (ఇక్షుచాపప్రతాప = మన్మథప్రతాపమువల్ల, జాత = పుట్టిన, రూప = స్వరూపము, కలాపంబై = అలంకారముగలదై. అనఁగా శరీరతాపమునకు మన్మథప్రతాపము తోడైనదనుట. ఇమ్మడించినన్ = రెట్టింపు కాగా.
| ఉ. | కన్నులఁ గల్వ లింపుడిగెఁ గమ్మని మోము సరోజ మంతకున్ | |
| | దెన్నెరి నుత్పలాదులనఁ దేరిన తన్వి ప్రతాప మెట్టిదో. | 37 |
37. ప్రతాపము = శౌర్యమనియు, అతిశయతాపమనియు. చలవకై యుంచిన కల్వలు మొదలైనవి శరీరపు వేఁడిచేత వాడిపోయినవి.
| సీ. | కొమ్మ యూ ర్పలమిన తమ్మి కంతుని కమ్ము | |
| గీ. | యరుణకరతేజమును సమ్ముఖార్భటియు మ | 38 |
38. కై = చెయ్యి, కమలుట = కాలుట, బొబ్బ = పొక్కులు. ఈ పద్యమందు సీస చరణములు నాలుగింటితోటి అరుణకరతేజము ఇత్యాది నాలుగిటికిఁ గ్రమసంబంధము. అరుణకరతేజము = సూర్యుని వంటి తేజస్సనియు, ఎఱ్ఱని హస్తముయొక్క తేజస్సనియు. సమ్ముఖార్భటిన్ = దగ్గర హడావడి యనియు, గొప్ప నోటి హడావడియనియు. మహారసజ్ఞత = గొప్పరసముల నెఱుఁగుటయనియు, గొప్పనాలుక గలుగుటనియు. గంధవహత్వము = గర్వమును బూనుటయనియు, పరిమళముఁ బూనుట యనియును. కూడదు = (మన మీప్రకారముఁ చేసినట్టయితే) నిలవదు అనఁగా పోవుననుట.
| క. | అంత నశాంతంబగు నీ | 39 |
| చ. | వలపులరాజు దండునకు వైచిన తోఁపు గుడారునాఁగ వె | 40 |
40. సమయాళి = కాలమను చెలికత్తె. చందురుకావి = సిందూరపురంగుబట్ట. సౌమనస = దేవతలసంబంధమైన, అధ్వవీథికన్ = మార్గవీథియందు, అనగా నాకాశమందు.
| చ. | కొడవలి వ్రేలినట్టు దొరకూతురికిన్ వెసనిడ్డ నాభి చం | 41 |
41. దొరకూఁతురికిన్ = అవంతికి. ఇడ్డ = చెలికత్తెలుంచిన. నాభిచంచు = బొట్టనెడు చంద్రుఁడు. పంచవిశిఖాఖ్య = మన్మథుఁడనుపేరుగల. తురుష్కబలంబు = తురకవానిసేన, వాడికినా = శౌర్యమునకు. అదరుగ్రోవులు = తుపాకులు. ప్రకాండముల్ = సమూహములు. దృష్టిదోషాదిబాధలు పోవుటకు నర్ధచంద్రాకారముగా బొట్టుంతురు. తురకలు బాలచంద్రునిఁ జూచి యుత్సవముఁ జేతురు. అందుచేత వారి కార్యము హెచ్చునవి వారిమతము,
| గీ. | సమయ నాడింధమాగ్రణి సాంధ్యరాగ | 42 |
42. మింటి = ఆకాశమనెడు, ఱాకమటమునన్ = ఱాతికుంపటియందు, పట్టెడ = బంగారము సాగఁగొట్టు నినుపదిమ్మ, నాడింధముడు = అగసాలివాడు.
| క. | సురలకిడి ధరణిసురలకు | 43 |
43. చంద్రకళలను దేవతలు పానముఁ జేతురని శాస్త్రము. ప్రజలు =మనుష్యులు, పరుఁడనన్ = శత్రుఁడని యనుట. అనఁగా విరోధి యందురని. కని = ఆలోచించి, నెల = చంద్రుఁడు.
| క. | కనికరము లేక తన చ. | 44 |
44. జోక = ఉత్సాహము, నికరముగన్ = తేటఁ దేరునట్టుగా. సాగ్రహుఁడై = దర్పముతోఁ గూడీనవాడై. కని = చూచి, కరముగన్ = మిక్కిలిగా, గాసిఁబెట్టెన్ అని యన్వయము.
| క. | చక్రకుచతిమిరమేచక | 45 |
15. చక్రవాకము, తిమిరము. సరోజము, ఆచిన్నదానియవయవముల కుపమానములు గనుక నీచిన్నదానిఁ బ్రోవఁడని తాత్పర్యము.
| క. | దుమ్ములు రేచు న్మరు దో | 46 |
46. దోదుమ్ములు = ఆయుధవిశేషములు, దుమ్ములు రేచున్ = ధూళి రేగఁ గొట్టును.
| పంచచామరము. | మిటారికాని యంచుఁ బొంచు మించు నించు విల్తుఁడుం | 47 |
47. మిటారి = ఓ చిన్నదానా, కానియంచున్ = కానిమ్మని. అనఁగా నీపనిబట్టెదనని, కటారికిన్ = కత్తికి, అని = గురిఁజేసి పొంచున్ అనిసంబంధము. చిక్కటారి = చిన్నకత్తియొక్క. కానిగాతచేతన్ = చెప్పశక్యము గాని దెబ్బచేత, చిల్క రాతుటారికిన్ = రాచిలుకయనెడు దిట్టరికిని, ఆ నాదరూఢిఁదూగు తేఁటికిన్ = ఆధ్వనిచేయు తుమ్మెదకును.
| క. | అని యనివారితమగు నీ | 48 |
48. శుక.. హిణులై = శుకపాది = చిలుకనెక్కు మన్మథునియందును. అరిమదభేది = చక్రవాకములయొక్క, మదమును గొట్టివేయు చంద్రునియందును. అనిలాద్య = వాయువు మొదలగువానియందును, సముద్యత్ = పుట్టుచున్న, ఆగ్రహ = అహంకారమును, గ్రాహిణులై = స్వీకరించినవారై.
| సీ. | గురుకరంబుల భవత్కువలయంబును రేకు | |
| గీ. | మీకుఁ దగువారిపైఁ గోపమే ఘనంబు | |
| | రాజవై యీవు విరహాగ్ని రాజవైచు | 49 |
49. పయోజవైరి = చంద్రుఁడా. రాజువై = ఱేఁడవై యనియును. చంద్రుఁడవై యనియును, గురుకరంబులన్ = విస్తారపుపన్నులచేత, భవత్కువలయంబున్ = నీ భూమండలమును. రేకుమణఁగించు = అణఁగఁ గొట్టుచున్న, ప్రభుపగల్ = రాజు యొక్క విరోధములు అని రాజపరమైన యర్థము. గురుకరంబులన్ = విస్తారపుకిరణములచేత, భవత్కువలయంబున్ = నీకలువను. రేకుమణఁగించు = రేకు మళ్ళీ పోవునట్టుగాఁ జేయు, ప్రభుపగల్ = సూర్యునిపగటికాలమునని చంద్రపరమైన యర్థము. నీ పురము వికలముగఁ జేసిన = నీపట్నము పాడుఁజేసిన, మహత్ = గొప్పవాఁడగు, గ్రహవీరున్ = పరాక్రమవంతుని అని రాజ. నీ పురము వికలముగఁజేసిన = నీశరీరము గళాహీనముగా జేసిన. మహత్ = గొప్పవాఁడగు, గ్రహవీరున్ = గ్రహశ్రేష్ఠుఁడగు రాహువునని చంద్ర. ఉగ్రుసటలు = భయంకరుఁడైనవాని మోసములు అని రాజ. శివుని జటలు అని చందిర. సల్లీలన్ = యోగ్యమగు విలాసముచేత. తమిని = కామముచేత, పరపక్ష = శత్రుబలముయొక్క అని రాజ. సల్లీలన్ - నక్షత్రముల విలాసముచేత, తమిని = రాత్రియందు, అపరపక్ష = కృష్ణపక్షముయొక్క అని చంద్ర. అబలలపైన్ = బలము లేని స్త్రీలమీఁద. ఓజవు = ఒజ్జవు అనఁగా గొప్పవాఁడవు,
| సీ. | ఉపరాగవేళ నీ కృపలేని కల్వచెం | |
| | దినగండమునఁ గౌముదియుఁ గావుమని వేడు | |
| గీ. | వనిత యింకిట్టి సమయ మెవ్వరికి లేదు | 50 |
50. ఉపరాగవేళన్ = గ్రహణకాలమందు, కన్నులఁ గప్పికొనదొ = కన్నులలోఁ బెట్టుకొని రక్షింపలేదా కన్నులకు కలువలకును సామ్యముగనుక కన్నులతో సమానముగాఁ జేసికొన్నదిని భావము. పై మూడుపాదములయందు నిట్లుగానే యూహింపవలెను. కుహుయోగ = నశించిన చంద్రకళగల అమవాస్యయొక్క సంబంధముచేతనైన. నీసతులు = నీభార్యలయిన చుక్కలు. ఆమని బుగబుగల్ = వసంతఋతుసంబంధమైన పరిమళములు, సతమె యెల్లపుడు నుండునా, కాల...కళంక. కాలకంఠ = శివునియొక్క, కంఠ = కంఠమందయిన, గరళ = విషమువంటి, కళంక = కళంకముగలవాఁడా.
| మ. | వరుస న్సారసవైరివైన నిను సర్వజ్ఞావతంసం బనం | 51 |
51. దోషకరా = పాపములకు స్థానమైనవాడా అనియు, రాత్రినిఁ జేయు చంద్రుఁడా అనియు, సారసవైరివి = సరసులసమూహమునకు విరోధివనియు, పద్మవిరోధివనియును. సర్వ జ్ఞావతంసంబు = సర్వము నెఱిఁగినవారిలో శ్రేష్ఠుఁడనియు, శివుని శిరోభూషణ మనియు. కుముదాప్తుఁడు = (కుముత్ = కుత్సితసంతోషము గలవారికి, ఆప్తుఁడు - ఇష్టుఁడు అని కలవల కిష్టుఁడనియు.) సన్మార్గస్థుడు = యోగ్యమార్గమం దున్నవాఁడని, నక్షత్రమార్గమం దున్నవాఁడనియును. విషజుండవు = గరళమందు బుట్టినవాఁడనియును, నీటియందుఁ బుట్టినవాఁడవనియును. తమోవిహారి = అజ్ఞానముచేత సంచరించువాఁ డనియు, చీకటియందుఁ దిరుఁగువాఁ డనియును.
| శా. | చంద్రా! చంద్రకహాస నేచెదవయో చంద్రాఖ్య నీ కేల నీ | 52 |
52. చంద్రకహాసన్ = కర్పూరమువంటి నవ్వుగల యవంతిని. చంద్రాఖ్య = కర్పూరమను సంజ్ఞ. పాంథ...జెందేనో = మార్గస్థురౌలౌటచేత విరహులైనవారి శరీరములు బాధపడుచున్న వనుట. కర్పూరమువల్లనైతే శరీరములు చల్లబడును. సాంద్రా... నొంచెనో = ఆనందమును నొందలేదనుట, కర్పూరమువల్లనైతే పరిమళము నొందును. పాండువర్ణంబు = తెలుపు, బొల్లియు. భోగీంద్రాక్రాంతత = పాముచేత ననఁగా రాహువుచేత నాక్రమించఁబడుట, భోగముగలవారిచేత స్వీకరించబడుట అని కర్పూరపక్షమందు. శారదాభ్యుదయము = శరత్కాలసంబంధమైన యభివృద్ధి. ఏడాకుల అనటిచెట్టువలనఁ బుట్టుట. తెలుపు మొదలగు మూఁడుగుణములు నీకును గర్పూరమునకును తుల్యములనుట. ఇందే = ఈ గుణములయందే. శౌర్యాప్తికి వింత. అనఁగా నీగుణములలో శౌర్యముండుట చిత్రమని తాత్పర్యము.
| గీ. | పాంథకోటి విపాటనపాటవమున | 53 |
53. కువలరాజ = కలవరాజగు చంద్రుఁడా. వలరాజుకంటే గువలరాజుకు బేరుమొదట నొక కు అను అక్షర మెక్కువ గాని తక్కినదంతయు సమానమేయని తాత్పర్యము.
| క. | తెఱవ నపరాధరహితం | 54 |
54. కఱకఱి = బాధ. పాండుకరా = తెల్లని కిరణములు గలవాఁడా యనియు, బొల్లిచేతులవాఁడా యనియును, కనుకనే చేతులు చెడ్డవాఁడవరా.
| ఉ. | చక్కెరబొమ్మపైఁ గరము సాచుట కొండలపిండి నీకు నీ | 55 |
55. కొండలపిండి = పంచదారబొమ్మగదా అని చెయ్యిదాపుట, కొండలు పిండి చేయఁ దలంచినట్టు కఠినమైనపని, ఉక్కటన్ = గర్వముచేత, పాండురాంగకా = తెల్లని శరీరముగలవాఁడా, బొల్లివాఁ అనియు కనుకనే యొళ్ళు చెడ్డవాఁడు. ఎక్కటి = ఒంటిగానుండునట్టి. దేవి = పూజ్యస్త్రీకి, మిండఁడు = విటకాఁడు.
| ఉ. | మాత దరిద్రతాదమని మామయుఁ జల్లనిరాచమిన్న | 56 |
56. మకరీసుకరీకృతధ్వజా = మొసలిచేత సులభమై చేయఁబడిన జెండా గలవాఁడా.
| క. | ఏరీతి నుదయ మందితొ | 57 |
57. సక్వజ్ఞులకున్ = గొప్పవిద్వాంసులకైనను, కుతికకు దిగవు = గొంతుకఁబడెదవు, అనఁగా బాధించెదవు. హాలహలము = విషము. అదియును, సర్వజ్ఞులకు = పూజ్యులైన సాంబమూర్తివారికి కంఠము దిగదు.
| ఆ. | కమల మథన వదన కళ సంచు నెంచవు | 58 |
58. కమలమథన = చంద్రునివంటి, వదన = ముఖముగల అవంతియొక్క, కళసంచున్ = శోభయొక్కరీతిని. ఎంచవు = ఆలోచించవు. కమల = లక్ష్మీ అనఁగా నీ చిన్నది మీతల్లివంటిది. మదన = మన్మథుఁడా. కఠినకదనా = కఠినయుద్ధముగలవాఁడా. మదనవత్ = సంతోషముగల. అనఘ = దోషము లేనివారిని, ప్రమధన = కలపివేయువాఁడా, కమలవత్ = వేడిగల సాంబమూర్తియొక్క, అనవద్య = దోషము లేని. ఖర = తీక్ష్ణమగు, దృష్టిన్ = చూపుచేత. నాడు = అప్పుడు, అదనన్ = సమయమందు. ఏల కమలవు =ఎందుకుఁ గాలిపోవైతివి.
| క. | మదనా నీదాడికి మే | 59 |
59. అదనా = తగుదుమా, మర్మద = మర్మస్థానములను గొట్టునట్టి. మదనారతభక్తిశక్తిన్ = మత్ = నాయొక్క, ఆనారత = యెడతెగని. భక్తిశక్తిన్ = ఈశ్వరభక్తి సామర్ధ్యముచేత. మదను = నీ మత్తు. ఆరదనా = నశించదటోయి.
| క. | గంధవహా యీచంపక | 60 |
60. చంప... మణిన్ = (చంపక = సంపెంగపువ్వువంటి, గంధకహా = మక్కు వగల స్త్రీలలో, మణిన్ = శ్రేష్ఠురాలగు నీచిన్నదానిని) మృగీసైంధవ = ఆడగుఱ్ఱము గలవాఁడా, హా = అయ్యో. హుతవాహనబాంధవ = అగ్నికి బంధువైనవాఁడా. హారంబున్ = హరించుటను.
| క. | పవమాన యిందు నీ తల | |
| | పవ మానవ చరితా రై | |
61. నీతలపు = నీయూహ. అవమానప్రదమ = అవమాన మిచ్చునదే. అనద లంచున్ = శక్తి లేనివారని, దయఁజూపవు, ఆమానవచరితా = రాక్షసకృత్యముగలవాఁడా, రై పవ =శత్రుసంబంధమైన. మాసప్రహృతి గాదు = గర్వమును హరించుట గాదు. పవ = విరోధము. మానవనా = మానుకోవయ్యా.
| శా. | ప్రాణిశ్రేణి హరింకుఁజూచిన జగత్ప్రాణంబ వౌదే జగ | 62 |
62. నీవు ప్రాణులఁ జంపఁ జూచితివా. నీవు జగత్ప్రాణమవుగదా అందువల్ల ఆత్మహత్య వచ్చును. జగత్ప్రాణక్రీడన్ = లోకముల ప్రాణములతో నాడుకొనటటచేత. అనఁగా సంహరించుటచేత, లోకములు చలించునుగదా = లోకస్వరూపుఁడైన శివునికి క్షోభగల్గును గదా. మఱియు, మానవత్ = పువ్వులగల, తూణ = అంబులపొదిగల మన్మథునికి, స్యందన = రథమైనవాఁడా, ప్రసవముల్ గేడించునే = పువ్వులు రాలునేగదా. శివునికిని మన్మథునికిని బాధ కలిగించుటచేత గురుద్రోహము.
| క. | ఇందిందిర ననమందిర | |
| | మందిం దిరమై తేనియ | 63 |
63. వనమందిర = అడవి యిల్లుగాఁ గల, ఇందిందర = తుమ్మెదా. ఇందున్ = ఇక్కడ. ఇందిరనందనుండ = మన్మథుఁడే. ఏలినయెడన్ = రక్షించినట్లయితే. ఈమందిన్ = ఈ జనులను. తిరమై= స్థిరపడి. తేనియమందు = తేనెయనెడు మత్తుమందు, ఇందున్ = ఈజనులయందు, రహింతు ననుచున్ = వృద్ధి జేసెదనని. మద మేమిటికిన్ = గర్వమెందుకు. మన్మథుఁడు రక్షించెనా నీ వేమి చేయఁగలవని తాత్పర్యము.
| క. | పదమా మొరయిక చెలియా | 64 |
64. మొరయిక = అరచుట. పదమా = పాటా, లేక యిదే ఉద్యోగమా. చెలియొక్క ఆపద నీకు బ్రహ్మపదమా. అనఁగా బ్రహ్మస్థానము దొరకడము వంటిదా. నలినీపద = తామరపొద నివాసముగలదానా, మానినియొక్క యేడ్పు. ఆ హరిపదమా = వైకుంఠమా. నేడు. ఇంతియేల = ఇంత గొడవ యెందుకు. పద = అవతలకి నడువు.
| క. | శుకమా చంచూజిత కిం | 65 |
65. చంచూజితకింశుకమా = ముట్టెచేత జయింపఁబడిన మోదుగమొగ్గగలదానా. మోహీకృత = మోహముగలవాఁడై చేయఁబడిన, ఏక = ముఖ్యుఁడగు. శుక = శ్రీశుకులుగలదానా, హేమ = బంగారమువంటి. ఆభ = శోభగల. అంశుక = కిరణములుగలదానా. పరిపూర్ణసుధాంశుక = పూర్ణచంద్రునివలె, మానిత = గౌరవించబడిన. వదన = ముఖముగల మా అవంతియొక్క, ఆర్తి = పీడ. సొంపే = మంచిదా.
| ఉ. | చక్కెరవిల్తు పక్కెరల జక్కినటంచును విక్కి విక్కి, నే | 66 |
66. పక్కెరలజక్కి =కవచముగల గుఱ్ఱము, అవారి = ఆనందముగా. అనవాల్ = చిక్కగాఁ గాచిన పాలు. అక్కను = అవంతిని, ప్రమదాళి = మదపంఙ్తిచేత. నిగూఢ = కప్పఁబడినదానా.
| మ. | వనవాసంబు ఫలింపలేదొ ద్విజభావం బూనలేదో రతీం | 67 |
67. ఈ పద్యమందు చిలుకపక్ష మొక యర్థమును, శ్రీశుకులవారిపక్ష మొక యర్ధమును గలవు. వనవాసంబు రెండర్థములయందు సమము. ద్విజభావంబు = పక్షిత్వము, బాహ్మణత్వమును. రతీంద్రుని వయ్యాళిని = మన్మథవిహారమును. పెంపలేదో = వృద్ధి చేయలేదా అనియును, పోఁగొట్టలేదా అనియును. రామనామ = రామ అనుపేరు, రామమంత్రమనియును. శుకత్వంబు = చిలుక యౌట, శ్రీశుకులౌట. మౌనము వహింపన్ = మాటాడకుండుట, మునిత్వమునొందుట యనియును.
| వ. | అని పలికి చిలుకలకొలుకు లపరిమితపరితాపంబునం | 68 |
68. ఉపదశ = తొమ్మిదవదైన. దశా = మన్మథావస్థకు అనఁగా మూర్ఛకు. వశంవద = స్వాధీనురాలు చెంగావి చలువన్ = ఎఱ్ఱబట్టచేత.
| ఉ. | జాగరమాయెనమ్మ మనసన్నుతగాత్రికి నిన్నరాత్రియో | 69 |
69. ఓగిరము = అన్నము. గరము = విషము, నాభిక = కస్తురి, పట్టి = పట్టు, నాగరము = సొంటి, సొంటి పట్టువలె మండుననుట, సాగరము - సముద్రము.
| ఉ. | తూర్పదె తెల్లనై యెఱుపుతోఁ బొలిచెన్ రవిదోఁచెఁ గ్రొవ్వెదల్ | 70 |
70. క్రొవ్వెదల్ = కొప్పులు. నామముల్ = బొట్లు, సూర్యుడు. తలంచును.
| క. | అమ్మా శీతలజలములు | 71 |
| చ. | వలచినవారు లేరొ మగువల్ మగవారికి వార లింతికి | 72 |
| క. | తెం పరసి పరశితాస్త్రప | |
| | బెంపరలాడ మనోజున | 73 |
73. తెంపు = తెగువ. సాంపరాయరతుఁడు = యుద్ధమందాసక్తుఁడు. పెంపరలాడన్ = కలిపివేయఁగా. ఇంపరఁగాన్ = సంతోషము పోవునట్టుగా, నొంపుట = బాధించుట.
| క. | కావున భూమాధవునకు | 74 |
74. ప్రియాళి = ఇష్టురాలగు చెలికత్తె. నాళీముఖీ = పద్మవదనా. నేటనె తేనా = నేడె తోసికొనిరాలేనా.
| క. | అని యూరడిలఁ బలికి కలి | 75 |
75. తుహినజీవన = మంచునీటివల్ల, జని = పుట్టువుగల, కామన = కామమును గలిగించునట్టి, భుసికా = నదులచేత, ఘన = గొప్పదియగు, వనికా = వనముయొక్క, అవనికిన్ = భూమికి.
| ఉ. | వాచవు లీఁ గడంగి నలువంపులఁ దుంపురు లీను తేనెఁ జె | |
| | రాచ మెఱుంగు ఱాజగతిఁ | 76 |
76. చలివాఁకచేన్ = చల్లనికాలువచేత. వనపుటాకునన్ = వనముయొక్క ఆకులచేత. లేరాచమెఱుంగు ఱాజగతిన్ = లేతవైన అనఁగా పెంకిచాయ లేని తళతళగల చంద్రకాంతశిలల అరుగునందు. కమ్మని = పరిమళించుచున్న.
| చ. | జిలుగు మృణాళతంతుకృతచేలముతోఁ జిగురాకుటోపితో | 77 |
77. జిలుగు = సన్నమైన. ఒంటులజంట = చౌకట్లజోడు. వినిస్తుల = సౌమ్యము లేని, చందువ = వెన్నెలవంటి, తాళి = పతకము. తొలుకు = వ్యాపించుచున్న.
| సీ. | పుప్పొడు ల్గప్పు కపోల మెండకు నిండి | |
| | ఘనసారతనువు నుప్పునఁ గ్రాచి వైచిన | |
| గీ. | జందనకరంబులు విభాసికుందహిమస | 78 |
78. ఎండకునిండి = ఎండచేతనిండి. చేఁజిగురున్ = చేతిలో నాయుధముగానున్న చిగురును. పదవిచ్చు = పదు నెక్కిన. అంబకమున్ =బాణమును. పగటన్ = ప్రకటింపఁగా. ఘనసారతనువు = కర్పూరముఁ బూసిన శరీరము. శ్రీకనత్ = శోభచేతఁ బ్రకాశించుచున్న. కనకశలాకన్ = బంగారుకణికను. చందనకరంబులు = గంధముఁబూసినచేతులు.
| శా. | పంచేషూగ్రజయాంకకంకణరణత్పాదాందుకాగ్రచ్ఛిదా | 79 |
79. పంచేషూ... మోచన్ = పంచేషు = మన్మథునియొక్క, ఉగ్రజయ= భయంకరమైన జయమునకు, అంక = చిహ్నము లైన, కంకణ = కడియములచేత, రణత్ = ధ్వనించుచున్న, పాదాందుకా = కాలిగొలుసులయొక్క, అగ్ర = చివరలయొక్క. ఛిదా = కొరుకుటచేత, చంచత్ =కదలుచున్న, శాతనచుంచు = వాడితోఁగూడిన, చంచు = ముట్టెచేత, హృత = హరింపబడుచున్న అనఁగా దినఁబడుచున్న, మోచన్ = అరటిపండు గల.) పంచ... భవన = పంచవర్ణ = అయిదురంగులుగల, ఛద = ఱెక్కలచేతను, ఉదంచత్ = ఒప్పుచున్న, రత్నమయీభవత్ = రత్నవికారమైనదౌచున్న, భవన = గృహముగల. రామాఖ్యాసమాఖ్యాత్రిన్ = రామనామమును బలుకుచున్న. వైరించాం. . . శుకీజన్ = వైరించాభోజముఖీ = సరస్వతియొక్క. శుకీజన్ = ఆడుచిలుకవలనఁ బుట్టిన, కీరిన్ = ఆడుచిలుకను.
| క. | ఇందుముఖి చింద నొరపు | 80 |
80. నవ...బృందము = నవ = క్రొత్తదియగు, మాకంద = మామిడిచెట్లయొక్క, మకరంద = పూఁదేనెలయొక్క, బృందము = సమూహము. ఒరపుల్ చిందన్ = శోభలు వ్యాపించగా.
| క. | కెంజూ పింతట విడుమం | 81 |
81. కెంజూపు = ఎఱ్ఱనిచూపు కోపదృష్టిననుట. చిరితోన్ = చిలుకతోఁగూడ. ముకుళత్ = ముణిఁగియున్న. అల్లనన్ = మెల్లగా.
| క. | విన్నపమేమున్నది చెలి | 82 |
82. నిన్నటివావేళన్ = నిన్నటిప్రొద్దుట. నిన్ను. అటు = ఆప్రకారముగా. తుదన్ = చిగురువరకు, దయ = కరుణరసము అనఁగా విచారము.
| ఉ. | హారముఁ ద్రోచి నిష్కుటవిహారము వైచి పరీమళైకనీ | 83 |
83. నిష్కుట = ఇంటిపెరటితోటయందలి. విహారమున్ = క్రీడను. పరీమళైక = పరిమళము ముఖ్యముగాఁ గల. నీహారమున్ = మంచును అనఁగా పన్నీటిని.
| మ. | అలివేణీ పరిపూర్ణచంద్రవదనా యంభోజపత్రాక్షి చి | 84 |
84. ఇక్కడ సంబోధనములయందలి యుపమానవస్తువులైన తుమ్మెదలు, చంద్రుఁడు, పద్మము, చిలుకలు, కోవెల, పువ్వులు, చిగుళ్ళు, హంసయును మన్మథోద్రేకముగలిగించునవి యౌటచేత వానిని వినుటకు సహించఁజాలదని తాత్పర్యము.
| సీ. | పలికించదు విపంచిఁ బంచి వైచిన రీతి | |
| | శ్రుతి షడ్జ పంచమోన్నతిఁ గూడి పాడదు | |
| గీ. | బద్మరాగంబు వలయముల్ పాణిఁ దొడదు | 85 |
85. పంచివైచినరీతిన్ = ఎవరికో యిచ్చివేసినట్లుగా, వీణ కఱ్ఱను జెప్పు ప్రవాళశబ్దము చిగుళ్లనుగూడఁ జెప్పుటచేతఁ జిగళ్ళు జ్ఞప్తికి వచ్చును గావునఁ గామోద్రేకము గల్గును. షడ్జ పంచమములస్వరములవలన వానినిఁ బల్కునట్టి నెమిళ్ళును గోయిలలును జ్ఞప్తికి వచ్చును. నాటకాంకములు జూడఁగా గజ్జెలచప్పుడువలెఁ బలుకునట్టి హంసలు జ్ఞప్తికివచ్చును. హవణు = ఒప్పిదము, భాగవతమంతయు శ్రీశుకవాక్యము లౌటచేత శుకశబ్దమున కర్థమగు చిలుకలు జ్ఞప్తికి వచ్చును. పద్మరాగమువల్లఁ బద్మములు జ్ఞప్తికి వచ్చును. తొడదు = ధరించదు. హాటకప్రసవ = బంగారుపువ్వులగల. అంబరము = వస్త్రము. ఇందులోఁ బువ్వులు జ్ఞప్తికి వచ్చును.
| సీ. | ముకురచారుకపోలచికురమంచుం జుమీ | |
| | మదనబాణకటాక్షవదన మంచుం జుమీ | |
| గీ. | గన్నులను గల్కి వలిగుబ్బచన్నులని సు | 86 |
86. ఘనులు = మేఘములు, గొప్పవారును. లసనవతీ = విలాపములుగల స్త్రీలలోపల. జాతికిన్ = కులమునకు, జాజితీగకును. దాడిమన్ =దానిమ్మపండును. కన్నులన్ అనునది చూచుట అనుదానితో సంబంధించును. ద్విభుజగజరాజా = రెండుచేతులుగల గజశ్రేష్ఠమైనవాఁడా, రామాంక = మనోహరమగు చిహ్నము గలవాఁడా.
| క. | ఎక్కడి నలకూబర సురు | 87 |
87. నలకూబరుఁడు=కుబేరునికొడుకు. సురులు= దేవతలు
| ఉ. | మాళవదేశనాథుఁడు రమాధవబోధసనాథుఁ డగ్రనే | |
| | మేలుదిగానఁ బూనఁదర | 88 |
| క. | కంటికిఁ బ్రియమంటక మన | 89 |
89. సామాన్యస్త్రీలయందు చూపున కిష్టముగాక మనస్సు నిలచునా నీవంటి రాజుకు. ఇది లోకములో వినియున్నాను. అయితే ఆచిన్నదానియందు నీమనస్సు నిలచియుండఁగా నాచిన్నది యిటువంటి సౌందర్యము కలదని చెప్ప నెందుకు.
| ఉ. | లంచముఁ బట్టునం చల బలంగముచే నడలంగ బంగరుం | 90 |
90. బలంగముచేన్ = సమూహముచేత. నడలంగ = నడలు = నడకలయొక్క, అంగ = చాచి వేసినయడుగు. సంచపురేకున్ = బంగారపురేకును. రేకుమడచన్ = అణఁగఁగొట్టుటకు.
| ఉ. | వెన్నెలవన్నెలాడి సెలవి న్నెలకొల్పెడు నవ్వుఁ బువ్వుచాల్ | |
| | పెన్నెల నున్నెలందమును బేర్కొను బిత్తరిమోముదమ్మియున్ | 91 |
91. సెలవిన్ = పెదవిప్రక్కయందు, నవ్వుఁబువ్వుచాల్ = పువ్వువంటినవ్వుయొక్క పఙ్క్తి. క్రొన్నెలకున్నె = బాలచంద్రుఁడు. పెన్నెల మన్నెల = అనేకపూర్ణచంద్రులయొక్క. ఎలమిన్ = శోభచేత. మిటారపు = చాకచక్యముగల.
| ఉ. | కమ్మకదంబ మేల చెలిఁగౌఁగిఁట గూర్చినఁ జాలు మించుట | 92 |
92. కదంబము = అనేకపరిమళద్రవ్యములు కలిపినముద్ద.
| సీ. | ఇటులుండవలదా చెలీ నెరుల్ హరిమణుల్ | |
| | ఇటులుండవలదా చెలీ గుబ్బ లెడ గాని | |
| గీ. | అహహ యిటులుండవలదా యొయారి తొడలు | 93 |
93. కమ్మచ్చునన్ = బంగారము తీగఁదీయునట్టి సన్నతొలలు గల యినుపకమ్మియందు, రేకు చరచినట్టు = రేకు వేసినట్టు, చికిలి = మెఱుఁగు, మలదోయి = రెండుపర్వతములు, మలచినట్లు = చెక్కినట్లు, పద్మికరములు = ఏనుఁగుతుండములు, తరుమణి = కఱ్ఱలకు మెరకపల్లములు దిద్దు యంత్రము.
| సీ. | చపలానుభవమె కా కిపుడు సాటియె యంబు | |
| గీ. | రసము విడువక కడచూపు లొసఁగి చంప | 94 |
94. చపలానుభవము = చంచలమైన అనుభవము, మెఱుపుయొక్క అనుభవమును. విష్ణుపదంబు = ఆకాశము, విష్ణుస్థానమును. పదబలము = స్థానబలము. కాళ్ళబలము. అనఁగా నారుకాళ్లు గలవనియును. కృష్ణా = నల్లగలువయొక్క, కృష్ణమూర్తియొక్క. అని ధ్వని. విషము = కాలకూటము, నీరును. శూలితోన్ = త్రిశూలీగడ్డితో, శివునితో ననియు, వక్రగతి = వంకరచేష్ట, వంకరనడకయు, చక్రి= పాము. తాపసాశ్రయ = తపశ్శాలుల కాధారభూతుఁడైన శివునియొక్క. శిఖదండన్ = సిగదగ్గరను. మహాతపశ్శాలి దగ్గరనని ధ్వని. రసమున్ = శృంగారరసమును. మేఘమైతే. రసము = నీటిని విడుచును. కడచూపు లొసఁగి చూడఁదగినదై, ఆకాశమైతే కనఁబడదు. చంపకాన్వితంబు = సంపెంగపువ్వులతోఁ గూడినది, తుమ్మెదలైతే అట్లు గావు. భానుమోహకరము = కాంతులచేతఁ గామమును బుట్టించునది, నల్లగ ల్వైతే. భాను = సూర్యునికి మోహకరము గాదు. చిక్కు విడచి, నాచైతే అట్లు గాదు. జిగివిడక = శోభవదలక, గడ్డియైతే కొన్నాళ్ళకు శోభ తగ్గిపోవును. స్నేహమానఁదగి = చముకురు నొందఁదగి, పామైతే. స్నేహము = మైత్రి చేయఁదగినదిగాదు. కొమరు డించక = కోమలత్వము వదలక. శివునిశిఖయైనతే అట్లుగాదు.
| చ. | కలికిమొగంబుసాటిఁ గనఁ గంజము పుప్పొడి మంటలో వన | 95 |
95. వనస్థలమునన్ = అరణ్యప్రదేశమందు, నీటియందును. చకగతి = గుండ్రగాఁ దిరుగుటచేత. సంభ్రమిత = తిరుగుచున్న. హాసదశ = నవ్వుయొక్క అవస్థ. అనఁగా నందరిచేత నవ్వఁబడుట. వికసించుట.
| గీ. | తమకు భవనంబు లీరెంటి దయ దలంపు | 96 |
96. శ్రీలు = శ్రీకారములు, లక్ష్ములును. తమకు భవనమ్ములు = లక్ష్ములకు పద్మములు, గృహము. తలనిడ్డ = శరణు జొచ్చినవారిని భయము లేదని శిరస్సుపైఁ జేయియుంచుట ప్రసిద్ధము.
| క. | శ్రుతి నుల్లంఘించుట ము | 97 |
97. శ్రుతిన్ = వేదమును, చెవిని యనియు. ముఖ్యత = ప్రాధాన్యము, ముఖమందనుట. చెవి దాటిపోతే ముఖముమీఁద నుండుట కలుగదు. అతిచంచలగతులు = మనచంచలవ్యాపారములు. మర్యాదాహృతిచుంచువులు = హద్దుయొక్క హరించడముతోఁ గూడినవి.
| క. | మాధుర్యమార్గవంబుల | 98 |
| ఉ. | రామపయోధరంబు లదె రా తనపై ఘనమయ్యెనంచుఁ దా | |
| | ద్దామత నుండియుం గను స్వతంత్రముగా నఖవజ్రఘాతమున్ | 99 |
99. పయోధరంబులు = స్తనములు మేఘములును. అదెరా-ఆశ్చర్యము. ఘనము = గొప్పది, మేఘమును. మేరువు = మేరుపర్వతము. వేరెరూపునన్ = హారమందలి మేరువుపూసయొక్క రూపముచేతను. ఉద్దామత్ = అతిశయముచేత, ఉత్ = అతిశయమైన. దామతన్ = ముత్యాలమాలికయౌట చేతననియును. నఖవజ్రఘాతమునన్ = స్తనములయందు నఖక్షతము లుంచునప్పుడు హారమునకు దగులుననుట. పొరుగూరు వెళ్ళినను తనకర్మ తప్పదు.
| క. | ఇంపువిరుల్ గుణహితముల్ | 100 |
100. గుణహితముల్ = పరిమళముచేత నిష్టములు, నారికి ఇష్టమైనవి. తెంపుకన్ = సాహసముచేత, తెగిపోవడముచేతననియును. శిలీముఖములకున్ = తుమ్మెదలకు, బాణములకును. ఇది = ఈ తెగిపోయిన నారి, ఈ సంపెంగపువ్వును.
| చ. | కలువలయొప్పు నీలములకప్పు చకోరపు ఖంజరీటపుం | |
| | దులఁ బడి నాభిపై దిగియెనో యనఁ జెల్వకు నారు దెల్వగున్. | 101 |
101. కప్పు = నలుపు. ఖంజరీటము = కాటుకపిట్ట. ఒత్తన్ = వ్రాయగా. తూలిక = చిత్తరువు వ్రాయు కలము. యౌవనశిల్పి = యౌవనమనునట్టి ముచ్చివాఁడు. బొట్టు = రంగుచినుకు. సంది = మధ్యభాగము.
| క. | చనుగొండ టెంకి గల యౌ | 102 |
102. టెంకి = నివాసము. నిగళము - సంకిలి. వెనుబడిన్ = వెనుకనుండునట్లుగా. తొక్కిన = త్రవ్విన. నూగారుతో గూడిన నాభి సంకిలితోఁగూడిన గొయ్యివలె నుండుననుట.
| క. | ఒసపరి యడుగుల కెనయన | 103 |
103. ఒసపరి = సుందరి. వసమా = తరమా. మొదటివర్ణము = ఎఱుపు. కిసలయశబ్దములో మొదటియక్షరము పోఁగా, సలయము = అణఁగిపోటతోఁగూడినది. పసరు=పసరురంగు, హీనవర్ణమును. అసదు = తక్కువ, ఆకులపాటు = వ్యాకులపడుట, ఆకులయొక్కరీతి.
| క. | చిత్తరువున వ్రాయఁగ రాఁ | 104 |
| క. | రెండవ రతి సతి సుమకో | 105 |
| సీ. | భవజటాటవిఁ గట్టువడకున్న శశిరేఖ | |
| గీ. | యే నేరసు లేని యయ్యింతి దాని యమిత | 106 |
106. భ్రమరి = ఆడుతుమ్మెద. కైన్ = చేతిచే. కలికి = సొగసైన, పైఁబెట్టుసోకని = మీఁద దెబ్బదగలని, నెరసు = కళంకము. ఆయింతి వెనుకఁ జెప్పినవానివలె నున్నది. మఱియు దాని నిటలము మొదలగువి వరుసగా చంద్రకళ మొదలగువానివలె నున్నవియనుట.
| క. | గంభీర నాభినటనా | 107 |
107. నటనారంభకళారంభ =నాట్యారంభవిద్యచేత రంభ యైనది. ఊరురంభాస్తంభ = అరటిస్తంభములవంటి తొడలచేత. ఉత్తంభిత = మ్రానువడఁ జేయబడిన. కుంభికర = యేనుఁగుతుండముగలది. జంభకుచన్ = నిమ్మపండ్లవంటి స్తనములుగల యవంతిని, జంభసంభేదికిన్ = ఇంద్రునికి.
| క. | గానము సొబగులసోనై | 108 |
108. సోన= ప్రవాహము. తానపు = స్వరవిశేషముయొక్క. టక్కు = మోసము. తాను = తానే, సుతి = స్వరమును ప్రవర్తింపచేయుస్వరము.
| క. | రతి మదనునకున్ మదనుఁడు | 109 |
| క. | పంచముఖమధ్యమకు వై | 110 |
110. పంచముఖముధ్యము = సింహముయొక్క నడుముగలది. వైపంచ = వీణాసంబంధమైన. సమంచత్కళాప్రపంచ = ఒప్పుచున్న విద్యాతిశయమునకు. ఖని = గనియైనది. పంచశరకేళి వంచనన్ = సంభోగమందైన మోసమును. పంచలు పాటించుట = చెల్లాచెదరుఁ జేయుట. పంచజన = మనుష్యులకు. ఈశా = ప్రభువైనవాఁడా.
| క. | అని యిట్లు బాలచంద్రిక | 111 |
| శా. | ఏలా చింతిల మీ యవంతికిని యింతీ దారుణాస్మద్భుజ | 112 |
| వ. | అని దుకూలాదుల నబ్బాలచంద్రికాతలోదరి నాదరించి | 113 |
113. దుకూలాదులన్ = పట్టుబట్టలు మొదలగువానిచేత. విపంచికావాణి = వీణవంటి వాక్యములుగల బాలచంద్రిక.
| క. | దృక్తరళజీవభారన్ | 114 |
114. దృక్తరళజీవభారన్ = దృష్టివలెఁ జలించుచున్న ప్రాణసమూహముగల. అనఁగాఁ బ్రాణములు విరహబాధచేఁ గదలిపోవుచున్నవనుట. ముక్తాహారన్ = ముక్త = విడువబడిన. ఆహారన్ = భోజ నముగల. నిరస్త =విడువఁబడిన. ముక్తా = ముత్యములయొక్క. హారన్ = హారములు గల. నక్తం దివ = రేయుంబగళ్ళు, కటన్ = గండస్థలములు గల. త్యక్తవలయన్ - విడువఁబడిన కడియములుగల.
| క. | కాంచి దృగంచలవంచిత | 115 |
115. దృంగచల = నేత్రకోణములచేత. వంచిత = వంచించఁబడిన. చంచల = మెఱుపుగలది. చంచరీక = తుమ్మెదలవలె. కుంచిత = వంచఁబడిన. ముకుర = అద్దములవంటి. కపోల = గండస్థలములు గలది. దయివారన్ = అతిశయించగా.
| ఉ. | చక్కని మేనఁ గట్టిన బిసప్రసవాదులు ద్రోచివైచి లేఁ | 116 |
116. బిసప్రసవాదులన్ = పద్మములు మొదలగువానిని. అశీత = వెచ్చనైన. దృగంబులు = కన్నీళ్ళు. చేలన్ = బట్టచేత. క్రొవ్వెద = కొప్పు.
| ఉ. | నీ చలపట్టినట్టి పని నిశ్చల మాయెఁ గదమ్మ, కొమ్మ, నీ | |
| | నోచిన తొంటినోము లవి నూరు ఫలించెఁ గదమ్మ, సత్యభా | 117 |
117. చలపట్టినట్టి = పట్టుబట్టి నటువంటి. ద్విత్రదివసంబులలోన్ = రెండు మూడు రోజులలో. ఉల్కకు = భయపడకు.
| మ. | నల దీవంత యనంగ దంతజితభాస్వత్కుందసానందయై | 118 |
118. దంతజితభాస్వత్కుంద = దంతములచేత జయించబడిన ప్రకాశించుచున్న మల్లెపువ్వులు గలవి. అంచల్ = హంసలు. అంచలన్ = ప్రాంతములందు. పాసెన్ = వదలెను.
| సీ. | చినుకు వెల్తురు మబ్బుచే నడ్డపాటింత | |
| | ముంచిన దట్టంపు మంచి జాడించిన | |
| గీ. | నింతి దొగరేకు చిగురాకు టేకుఁదమ్మి | |
119. పోకార్చు = పోగొట్టిన. రేరాచరేక = చంద్రరేఖ. హురుమంజి = హురుమంజి దేశమందైన. కట్టాణి = మిక్కిలియాణెమైన. జాడించిన = పోగొట్టిన. అప్పసంబు = ఎల్లప్పుడును. ఎడయని = విడువని. కుప్పసము = పొర. త్రాచుకూన = పాముపిల్ల. చిగురాకు టేకున్ =దూదిపింజెవంటి చిగురాకును. దొమ్మిగాన్ = సమ్మదముగా. క్రమ్మిన = వ్యాపింపఁజేసిన. మిటారి = మదముగల. దొర = మన్మథునియొక్క. కటారివాడి మైన్ = కత్తియొక్క తీక్ష్ణత్వముచేత నైన, వేడిన్ = కాకచేతఁగల. మై తెల్పున్ = శరీరపాండిమను. విడనాడి = పోఁగొట్టి.
| వ. | అట్టియెడ నమ్మాగధేయ వసుధామండలాఖండలుం | 120 |
120. వసుధామండలాఖండలుండు = భూదేవేంద్రుడు. కాండాది = గుఱ్ఱములు మొదలుగాఁగల, మానవపాలశైలభేదనుఁడు = రాజదేవేంద్రుఁడు, పాకపాటన = దేవేంద్రునియొక్క. దిశ = దిక్కు. తూర్పనుట. పిరంగి వాటునకున్ = పిరంగి దెబ్బకు. చోటు = తగినస్థలము.
| ఉ. | కన్నడరాయఁ డాత్మకరకంజసమాహితబాహుమూలుఁడై | 121 |
121. కన్నడరాయుఁడు = కర్ణాటదేశపురాజు, ఆత్మకరకంజసమాహితబాహుమూలుఁడు = తన హస్తపద్మములచేతఁ గూర్చఁబడిన చంకలుగలవాఁడు. అనఁగా మడిచేతులు బట్టినాఁడు. వస్త్రసమన్వితహస్తవక్త్రుఁడు. గొప్పవారితో భృత్యులు మొదలగువారు మాటాడునప్పుడు నోటియొద్ద బట్టనుంచుకొనుట వినయలక్షణము. అరవించముఖీ = స్త్రీలయొక్క. శయ = హస్తములయందైన. చామర = వింజామరలయొక్క. అభ్యున్నతి = అతిశయముచేత. నిర్గళత్ = పారుచున్న, కచములు = వెండ్రుకలు.
| సీ. | గాయనీగానరేఖాద్రవన్మణిచంచు | |
| | పరిచారికాభుజాప్రచలచామరచంద్రి | |
| గీ. | భూసురాశీర్విజృంభమాణాసమాంచ | 122 |
102. గాయని = గానముఁ జేయు స్త్రీలయొక్క, గానరేఖచేత. ద్రవత్ =జలము గారుచున్న. మణిచంచు = మాణిక్యవికారములగు ముట్టెలుగల. బకత్ = కొంగలవలె నాచరించుచున్న. ఆత్మభూహయ = మన్మథుని గుఱ్ఱములైన చిలుకలయొక్క. ప్రతిమకంబు = ప్రతిమలుగలది. స్త్రీలపాటలవల్ల చిలుకబొమ్మలముట్టెలు మాణిక్యములౌటచేత నని కరఁగి నీరు గారుటచేత కొంగలవలె నుండు ననుట. కొంగముట్టెలు నీరు గారుచుండుట న్యాయము. వైణికీ = వీణ బాడు స్త్రీలయొక్క. వల్లకీవాద్య = వీణాధ్వనులచేత. శ్వసత్ = ప్రాణములు గలవైన. ఇది నీలములకు విశేషము. భృంగశంకాప్రద = తుమ్మెదలన్న సంశయము నిచ్చుచున్న స్తంభములయందైన. శక్రశిలము = ఇంద్రనీలములుగలది. వీణపాటవల్ల నింద్రనీలములు ప్రాణయుక్తములై తుమ్మెదలన్న భాంతిని గల్గించుచున్నవి. గణికా = వేశ్యలయొక్క. కటాక్షాంబక = క్రేగంటిచూపు లనెడు బాణముయొక్క ప్రయోగమందు. ప్రవీణ = నేర్పుగల. ధనుఁ = ధనుస్సును. ధరత్ = ధరించుచున్న. చిత్రనలినశరము = చిత్తరువైన మన్మథుఁడు గలది. చంద్రత్ = చంద్రునివలె నాచరించుచున్న. అసమ = సమానము లేనట్టుగా. అంచత్ = ఒప్పుచున్న. ధామ = తేజస్సులయొక్క. అభిరామ =.మనోహరమగు. పటలికా = సమూహముచేత.
| క. | పేరోలగ మీగతి జగ | |
| | చేరువకు నచ్చె ననుచుం | 123 |
| సీ. | విడిదియల్ బలుసేసి వెస నందుకొనుటకై | |
| గీ. | తండ్రివలెఁగాఁడు తా బంటు తాకుతప్పు | 124 |
124. విడిదియల్ = రాజవాహనునకుఁ దగిన బసలు. పలు = విస్తారముగా. అందుకొనుటకై = అతనితోఁ గలుసుకొనుటకు. అనఁగా నతనిని దీసుకరమ్మని. అరచేతనడి వ్రేసి = అరచే యడ్డుచేసుకొని, తమరహస్యము లితరులకుఁ దెలియకుండ మొగముప్రక్కను చేయుంచి. కార్యము మించినపుడు ఏమియుఁ దోచక తొడనొక్కుకొనుట గలదు. ఇందులకు = ఇందునిమిత్తమే. లోనీకుమని = శత్రువుల కెడమియ్యవద్దని. ఏను అని ప్రత్యేకవివక్షచేత నేకవచనము. తాకుతప్పులు = దెబ్బ వేయుటయుఁ దప్పించుకొనుటయును. ప్రజపట్టుమానిసి= ప్రజలయందుఁ బక్షపాతము గలవాఁడు, ధాటికాశ్రవణవేళన్ = దాడివచ్చినట్టు విన్న సమయమందు.
| శా. | ఆసద్దుల్ విని చేఁగృపాణిఁ గొని బాహాయుగ్మ మీక్షించి బల్ | |
| | మీసంబుల్ వడిఁ గొల్పి బల్మీ నగవుల్ మీరం దృగారుణ్యముల్ | 125 |
125. కృపాణిన్ = చిన్న కత్తిని. దృగారుణ్యముల్ = కన్నుల యెఱుపులు. మోసుల్ బూనఁగన్ = మొలక లెత్తగా. సూరుడు = శూరుఁడు.
| క. | జంబుకము చెనకి మత్తగ | 126 |
126. ప్రభంజనభుజున్ = పామును.
| శా. | ఔరా మాగధరాజకుంజరము నేఁ డత్యద్భుతాహంక్రియన్ | 127 |
127. మాళవాధిపహరిన్ = మానసారుఁడను సింహమును. అస్మ. . . రుచుల్ = అస్మద్భుజ = మాచెయ్యి. ఆధార = ఆధారముగల మండలాగ్రలతికా = లతవంటి కత్తియొక్క. ధారా = అంచుయొక్క. రుచుల్ = కాంతులు. ఔదార్యముల్ = అతిశయములు.
| క. | దగఁబరచి చనిన గిరి చె | 128 |
128. దగన్ = భయముచేత. దొనలు = అంబులపొదులు. మునుపటి యుద్ధములో బాణశూన్యములైన యంబులపొదులలో మరల బాణములు సంపాదించెనా యనుట. పొగడొందిన భిల్లవల్లభుఁడు అనఁగా మునుపు భిల్లరాజు చేత మానసారుఁడు రాజహంసుని జయింపఁజేసినట్టు తోచుచున్నది.
| క. | అట హరి విక్రముఁ డత్యు | 129 |
129. ఘటలు = ఏనుఁగు గుంపులు. నగరు = పట్టణము. హవణిక వెడలినన్ = అలంకారశూన్యము గాఁగా. మహిపట = సముద్రము. లటక =దుష్టమైన.
| శా. | లంకారాణ్మదభంగభంగనిభనీలా నీలవేణీవల | |
| | శ్శంకస్వర్ణకురంగ రంగపతిసంజ్ఞాశేషశయ్యాశయా. | 130 |
130. భంగ ... పాంగ = భంగనిభ = తరంగమువంటి. నీలానీలవేణీ = నీలాదేవియొక్క. వలత్ = చలించుచున్న. సంకేత = సంజ్ఞయందు. ఉద్యత్ = అభిముఖమైన. అపాంగ = క్రేఁగంటిచూపు గలవాడా! పాంగవ... తరంగ = పాంగవ = సొట్టవాని సంబంధమయిన, పదాబ్జక్లేశహృత్ = పాదాయాసమును బోఁగొట్టిన. ధీ = బుద్ధియందు. నిరాతంకోత్సాహకరంగ = అడ్డులేనితరంగమువంటి యుత్సాహము గలవాఁడా. రంగదిషు... కురంగ = రంగత్ = ప్రకాశించుచున్న. ఇషు = బాణముయొక్క. సంధా = కూర్చడముచేత. భిన్న = కొట్టఁబడిన. మాయావి = మాయగలిగినట్టియు. నిశ్శంక = భయము లేని. స్వర్ణకురంగ = బంగారపులేడిగలవాఁడా. శేషశయ్యాశయా = శయ్యయందుఁ బరున్నవాఁడా.
| క. | ప్రవిదారణ రాత్రిమట | 131 |
131. ప్రవిదా..పయోజా = ప్రవిదారణ = యుద్ధమందు. రాత్రిమట = రాక్షసులయొక్క. ప్రవిదారణ = కొట్టడమందు. దారుణ = భయంకరమయిన. అరి = చక్రాయుధము. పాణిపయోజా = హస్తపద్మమందుఁ గలవాఁడా. పవిధారణ ... దశ = పవిధారణ = వజ్రాయుధమును ధరించిన. పరిబృఢ = ప్రభువైన యింద్రునియొక్క. కోపముయొక్క. విధా = కొట్టివేయడమువిషయమై. రణదశ = యుద్ధావస్థ.
| తోటకము. | కమలాలికుచాకృతి కమ్రకుచా | |
| | భిమతోత్సవ చాపల పేలవచా | 132 |
132. కమలా = లక్ష్మియొక్క. లికుచాకృతి = నిమ్మపండ్లయాకారముగల. కమ్ర = మనోహరములైన. కుచ = స్తనములయందును. అసమ = సమానము లేకున్నట్టుగా. మేచక = నల్లనైనట్టియు, చామరచారు = వింజామరవలె సుందరమైన, కచ = కేశములయందును. అభిమత = ఇష్టమైన ఉత్సవమందైన. చాపల = చాంచల్యముచేతను. పేలవ = మృదువైన. చార = ప్రవృత్తిగల. మనః = మనస్సుచేత. నవ = నూతనములైన. చాటు = హితములైన. సరాగ = అనురాగముతోఁగూడిన. వచా = వాక్యములు గలవాఁడా.
గద్య
ఇది శ్రీమద్ద్రామభద్రభజనముద్రకవి పట్టభద్రకాద్రవేయాధిప
వరసమాగత సరస సారస్వతలహరీ పరిపాక కాకమాని
ప్రబోధబుధకవి సార్వభౌమపౌత్ర రామలింగభట్ట
పుత్ర కౌండిన్యగోత్ర భాగధేయమూర్తి
నామధేయప్రణీతం బైన రాజవాహనవిజ
యంబనుమహాప్రబంధంబునం
దు జతుర్థాశ్వాసము