రాజవాహనవిజయము/తృతీయాశ్వాసము
శ్రీ
రాజవాహన విజయము
(తృతీయాశ్వాసము)
| | శ్రీలక్ష్మీ కమలాక్షీ | 1 |
| వ. | అవధరింపుము. | 2 |
| శా. | వేలాదంతి పెకల్చివైవ నపరోర్వీభృచ్ఛిరోగంబు పై | 3 |
| సీ. | దినతమీమధ్యస్థతను ఫలించిన మేటి | |
| గీ. | కువలయమునకు నిద్ర మేల్కొలుపు గబ్బి | 4 |
4. శశి....దంట = (సూర్యకిరణములు రాత్రియం దగ్నిం బ్రవేశించుట.) తనుకాఁడు = తృప్తిఁజేయువాఁడు. గొంటు = కఠినుఁడు.
| మ. | కమలామిత్ర కరత్రమంధపటలీగంధేభధామంబు జా | 5 |
5. ఉద్ధవభూమి = ఉత్సవభూమి.
| ఉ. | జారసమస్తచోరతతి జాతర ఘూకదృగంజనంబు తా | 5 |
5. కందము = మేఘము.
| సీ. | ధరభేది సంకెలల్ దప్పించుకొని వచ్చి | |
| గీ. | జలధిలో మిత్రుఁ బడఁ ద్రోచు కలుష కలన | 6 |
6. కడతత్త్వము = భూమి (ఈలాగునంతయు మోయుచుండ నేను చివరదాననై యుండనా యని మొదటిదైన యాకాశమును గలసిన దన్నట్లు) చీకువాలు = చీకటి.
| సీ. | ప్రసవకోదండుండు పాశంబు దగిలింప | |
| గీ. | సుమశరునితూఁపు లమరీకుచములఁ దాఁక | 7 |
7. సౌధాశరాజముఖులు = దేవతాస్త్రీలు
| చ. | చలువలరచ్చపట్టు జలజంబులతుట్టు విరాలికల్కి ప్రో | 8 |
8. తుట్టు = వినాశకుఁడు. కనుకట్టు = నేత్రబాధకుఁడు. గొట్టు = విరోధి. తాళిబొట్టు = మంగళసూత్రములోని సువర్ణాలంకారము. తడకట్టు = అడ్డగింపు.
| సీ. | ఎఱమన్ను గోరాడి యెర మఱ్ఱి కరిగొమ్మ | |
| గీ. | నొనరు ధవళాయకంబులో నుదయరాగ | 9 |
9. ఎర = ఆహారమైన, కఱికొమ్మ = నల్లనికొమ్మ.
| గీ. | మిక్కుటపురిక్కచాల్ పంట మిన్ను తోఁటఁ | 10 |
10. ఘృష్టియష్టి = కిరణ మను కఱ్ఱ.
| సీ. | పతిఁ గూడ యామినీసతి మజ్జనంబాడు | |
| | సిరుల దొంగిలఁగ రాజీవాళిపై భూతి | |
| గీ. | ఖలనదియై గట్టు పక్కఁ జిక్కిన కొఱంత | 11 |
11. తరుపు =మణివిశేషము, నిడుపడు =పాము, పాలెర = క్షీరాహారమును, క్రాచెను = గ్రక్కెను. జీని = నాణెమైన. జొక్కుమందు = మోహనౌషధము.
| గీ. | విరహి తనుతాపశిఖ సోఁక వెచ్చనైన | 12 |
12. సుధ = సున్నము. అంబరము = ఆకాశమను బట్ట. (సమయ మనుచో కాలమను చాకలివాడని గమ్యము.)
| సీ. | పందిఁటిపరపుచాపలపొడల్ విగళిత | |
| గీ. | క్రాఁగు పైమ్రొగ్గు తెలినిగ్గుఁ గ్రాఁగి పొంగ | 13 |
13. చాలు = వెన్నెలపఙ్క్తి. క్రాఁగు = పాలకుండ.
| శా. | చెల్లెం గంతునిపంత మబ్ధిపొగ రెచ్చెం గల్వ రాఱాలు రం | 14 |
14. పొగరు = గర్వము. పుంజి = సమృద్ధి. త్రేఁచెన్ = త్రేణుపు బొందెను. పిల్లగోరు, చిడిగుడులు = బాలురయాటలలో భేదములు. పెల్లో = ఆడునప్పుడు వేయు కేక.
| సీ. | కొలఁదిగాఁ జరిపించు కొనిరమ్ము కడియ మం | |
| గీ. | వాఁడఁ జను చాకికి ధరించు వలువ వైచి | 15 |
15. చరిపించుకొని = సాగఁగొట్టించుకొని, గడుసుచేన్ = కఠినహస్తముచేత. అన్య (ఇది ఒకతె యను దానికి విశేషణము.)
| క. | కట్టిన దట్టి కటీతటిఁ | 16 |
16. విరిపిడియము = పెద్దబాకు. ఎగనాళ్ళు = దూరదేశములు.
| సీ. | అన్యదారీకారితాప్తచేటీగతి | |
| గీ. | పరనగరికార్పితాత్మరాట్పల్లికార్థ | 17 |
| గీ. | బిట్టు కసరెత్తి మున్నీటినట్టనడిమి | 19 |
19. కసరు = గాలివాన, జీను = లంగరు.
| సీ. | విరహిణీజయరమాపరిణేత్రు మదనప్ర | |
| గీ. | సారనీహార మణపువిశాఖజొన్న | 20 |
20. అణపువిశాఖజొన్న = విత్తనము లోపలి కణిగిపోవునట్లుగా వేయు విశాఖకార్తిలోని జొన్నచేను.
| గీ. | బాంధకీబాష్పవర్షసంబంధమునకు | 21 |
| క. | ఉడుపతి దరమిన వడిచెడి | 22 |
22. బంధకీ = విటకత్తెలు.
| క. | నైలింపాయనజలధిం | 23 |
23. దరము = శంకము. తెర = తరంగము.
| గీ. | తనపగతుఁ డెంతదూరంబు జనియెనొక్కొ | 24 |
24. ఈ పద్యమందు "పొడమె"నని క్రియ అధ్యాహారము.
| క. | ఇందుముఖుల్ సరసాంజన | 25 |
25. కాటుక వేయు పళ్ళెముమీద చలవకొరకు గంధము వేతురు.
| క. | ఇనురాక కుదయరాగము | 26 |
| శా. | అధ్వన్యక్షణదాప్రయాణసమయోక్ సంభృతజ్యౌతిషుల్ | 27 |
27. అధ్వన్య = మార్గస్థులయొక్కయు. క్షణదా = రాత్రియొక్కయు. ఉక్త = చెప్పుటకు. (మార్గస్థులు బయలుదేరుటకును, రాత్రి వెళ్ళిపోవుటకును వేళఁ జెప్పు జ్యౌతిషికు లైనవి. త్రిముని = పాణిని, కాత్యాయన, పతంజలులయొక్క, (కోడికూతను బట్టి హ్రస్వదీర్ఘప్లుతకాలములు వ్యాకరణకర్త లేర్పరచిరని ప్రసిద్ధి) గరుత్ = ఱెక్కలు.
| ఉ. | కల్లరి మావు మావి కడఁ గట్టి శరంబులు మూలవైచి చే | 28 |
28. రాజుమేనల్లుఁడు = మన్మథుఁడు.
| వ. | ఆసమయంబున. | 29 |
| సీ. | హరిగూరుచుండు పాదానంతసంపఁద | |
| గీ. | నుదయగిరి దుర్గమునఁ దమోభ్యుదయబలము | 30 |
30. గుండుబులుగులు = చక్రవాకములు.
| క. | వికసించు తమ్మి నుండు మ | 31 |
31. కళావంతుఁడు = గారడీఁడు. సరిపెణము = గొలుసు.
| క. | జలజాతము నగుమొగమునఁ | 32 |
32. వాడల్ = తనయింటికి దగ్గరయిండ్లు.
| క. | ఆ తరువాతఁ బ్రభాతా | 33 |
| మ. | ఒకచెంతం గకుబంతకావ్యకవితాసూక్తిప్రసంగోత్సవం | 34 |
34. వికచ= వికసించిన, అయ = శుభావహదైవముగల.
| సీ. | కఱకుజుంజురువెండ్రుకలు గూడఁగట్టిన | |
| గీ. | నించుమొలత్రాటియుదులచా లిరుకుగ్రుడ్లు | |
| | నల్లచాయల మేను శోభిల్ల భిల్ల | 35 |
35. లగన = తగులుకొనుటగల, పాణియున్ = చేతఁబట్టుకొను చోటితోఁగూడిన. జల్లు = వింజామర.
| క. | జల్లులు జవాది పునుఁగుల | 36 |
36. క్రీడాభల్లుకకురంగములు= పెంపుకు ఎలుగగొడ్లు, లేళ్ళు. విభుడు = చెంచునాయకుఁడు.
| గీ. | ఇట్టులను మ్రొక్కి మీరాక కెదురుచూచు | 37 |
37. దిక్కామొగంబులు = దిక్కులకుఁ బారిపోయినవి.
| క. | నీ పాదముఁ దల మోచిన | 38 |
38. పక్కణము = బోయపల్లె.
| క. | మంచులఁ బెంచిన మలనూ | 39 |
39. ఓబన = చెంచువాళ్ళ దేవత, నూఱంచు . . . యాతని = దేవేంద్రునియొక్క, చెంచులయోబన (అనఁగా శివుఁడని చెప్పవలెను.) (చెంచులదొర యనఁగా నేననియర్ధము) హిమవన్మేరుకైలాసములయందు జెట్లు మొలవేసినాను (అనఁగా నా పర్వతములయంచు దిరుగుచుందునని తాత్పర్యము.)
| గీ. | చట్టపలుచట్టుపలు గొట్టునట్టి గట్టి | 40 |
40. చట్టు = పర్వతములయొక్క, పలు = విస్తారమైన, చట్టుపలు = ఱెక్కలు.
| సీ. | కీటు దిద్దెడుచోటఁ గేవల మృగనాభి | |
| గీ. | గీమలుకుచోట జవ్వాది గోమయంబు | 40 |
41. మెల్లెలు = సన్నపుపొడవైన కొమ్మలు. కసవుపంజులు = గడ్డికట్టలు, గీము = ఇల్లు, కోల = అడవిపంది, కీటు = మట్టిగోడభాగము.
| గీ. | సామి యేమేమి లేదు మాభూమియందు | 42 |
42. కడము = లోపము.
| గీ. | రెండుగడియలపైన మాకొండ కొండ్ర | 43 |
43. కొండ్ర = దున్నుచున్న నేల. (లక్షణచే తెరపినేల యనుట.)
| క. | మానిసి యలుకుడు విన్నం | 44 |
44. అదలించునాడె = బెదరించునప్పుడే. కులీనా = సద్వంశమునందు బుట్టిన రాజా.
| క. | నానాటఁ గూరనారకు | 45 |
| సీ. | ఒకయీత గవిమావి యూడ్చు బెబ్బులి నూర | |
| | నెదురు మారిన పందిఁ గదిసి గాదియక్రింది | |
| గీ. | నధిప! దేవరబంటు గన్నట్టిపట్టి | 46 |
46. గవి = గుహ. దుంత = దున్నపోతు. కల్లరితనము = మోసము. తటకాపడుదురు = నిశ్చేష్టులౌదురు.
| సీ. | పనుల నోదాలఁ ద్రోవక దేవ కరిఁబట్టి | |
| గీ. | మాకు మే మాడుకొనరాదు గాక జోక | 47 |
47. ఓదాలు = ఏనుఁగులఁ బట్టు గోతులు. ఒరిజ = మెడగొలుసు. లావులు = ఱెక్కయీకలు. ఎఱుకదొర = తెలివిగలరాజు.
| క. | మాయలమెకంబు నేసిన | 48 |
| క. | ఇవి పందికొమ్ము గాయము | 49 |
49. చెనకులు = ఆక్రమణములు. (అనఁగా చీరెకలు.)
| సీ. | తనగాలి యింత సోకిన జారు దిగ్గజం | |
| గీ. | గొమ్ముతాకుల కుసులకుఁ గూలమబ్బు | 50 |
50. మోపు = బరువు. అంకె గొనఁగన్ = కప్పుకోఁగా. కరటి = ఏనుఁగు.
| తే. | చూడము దేవర వనవే | 51 |
51. కోదండము బోలెడు = వజ్రాయుధమువలె నున్న.
| తే. | దేవర యరుదెంచిన మే | 52 |
52. హత్తిన్ = ఏనుఁగును.
| క. | వేటాడ దొరలసన్నిధి | 53 |
53. జూటు = మోసము.
| క. | అనిన మృగయావినోదము | 54 |
| ఉ. | బెబ్బులికూన దానవుఁడు భీముడు గామిడిగట్టు గట్టి వా | |
| | డుబ్బరి సింగిణీమిసికి యెంటరి గొంటరిపందిచుక్కవా | 55 |
| క. | నిగ నిగని పైఁడిగొలుసులు | 56 |
56. చిటికాండ్రు = కుక్కలు, శ్వగణికుఁడు = కుక్కలమూహముగలవాడు.
| క. | తేటకరు ల్గల యల వన | 57 |
57. లేటసిరుల్ = కొమ్మలశోభలు. తీట = దురద (అనగా మదకండూతి).
| సీ. | ఇవి పుట్టఁ గోరాడి చవిఁజూచి మధుకోశ | |
| గీ. | యివి కరటికుంభదళనవిజృంభమాణ | 58 |
58. భల్లకము = ఎలుఁగుబంటి, పొత్తి = పొత్తికడుపు, సొలసిన = వ్యాపించిన: పిల్లులు = సంకుమృగములు.
| గీ. | అనుచు బలుకుచు నటవీరు లటవి కిటుల | 59 |
59. జోపువెట్టన్ = బెదరఁగొట్టఁగా.
| క. | మార్గములఁ బన్నువగలకు | 60 |
60. వగలు = ఉపాయములు. మార్గంబులు = మృగ సమూహములు. మార్గికులు = మృగముల వేటవాండ్రు.
| క. | ఎలుగుల మలుగుల నలుగుల | 61 |
61. మలుగులు = తుంట్లు. గులగుల = చూర్ణము, పలుగులు = కాడికిఁ గట్టు త్రాళ్ళు, నలుగులు = పందులు, ములుగులు = మూల్గుటలు
| క. | కరవాలమ్ముల మదకరి | |
| | మ్మర వాలమ్ములఁ గల చా | 62 |
62. మద... వాలమ్ములను = మదకరి = మదపుటేనుఁగులయొక్క, కర = తుండములను, వాలమ్ములను = తోఁకలను, చామరవాలమ్ములన్ = బాలచమరమృగములను.
| క. | పులిచెలికెలోని రేగుం | 63 |
63. పులిచెలికె = గడ్డివీడు. పులిపులి గావించెన్ = మర్దించెను.
| క. | చెమరుం గాకిం గనివై | 64 |
64. చెమరుఁ గాకి, చెమరు = చెమర్చు.
| సీ. | మద మబ్బు బలుగబ్బుమయి బెబ్బులిని నుబ్బు | |
| గీ. | చండకోదండకాండప్రకాండముల న | 65 |
65. గబ్బు = దుర్వాసన, మబ్బువొడిచెన్ = చీఁకటి పడునట్లుగాఁ జేసెను.
| వ. | అని వనిం జుట్టుకొని తెట్టతెరవు మెకంబులఁ గొట్టి | |
| | సాలనిద్రితభద్రదంతావళాభ్రంకషఘీంకారం | 66 |
66. చెండాడుచుండ (ఇంతవఱకు వేటకాండ్రు కర్తలు.) గండు మెఱసినన్ (ఇంతవఱకుఁ బంది కర్త.) వీడి సాగిన (ఇంతవఱకు జాగిలములు కర్తలు.) చండకిటి = కోపముగల పంది. గెలువడివడి = గెలుపుగల వేగము. గడలబంట్లు = ఈటెబంట్లు. దంష్ట్రాలగత్ = కోరయందుఁ దగులుకొన్న. లాలా = చొంగ. ముక్కాలుగ్రాసంబుగా = ముప్పాతికమట్టు లోపటకి బోవునట్టుగా. చిక్కిన = మిగిలిన. పనీపతత్ = మిక్కిలి పడుచున్న, పెచ్చవు = అతిశయించిన. రింఖా = నడకయనెడు. టంక = ఉలిచేత. సముట్టంకిత = కొట్టఁబడిన. గ్రావగ్రామ = ఊళ్ళసమూహమందు, కీచకకోటి = అనేకములైన వెదుళ్ళయొక్క , కోటి = అంచులయొక్క, త్రోటి = ముట్టె, తలఁగుండున్ = ఒత్తిగిలఁగా. గహ్వరిన్ = భూమియందు. నకనకలుజబడన్ = జవజవలాడఁగా. సరిపనులు = గొలుసులు. తరక్షుశాకంబులు = సివంగిపిల్లలు, పదను = అనుకూలసమయము. (అసదృశ ... ఘీంకారం బెచ్చ, పెద్దచప్పుడు గల పిడుగులు బడి ఱాళ్ళు బ్రద్దలు కాగా ఆసందులమార్గమం దిరుకుగా వచ్చుచు బ్రక్కలు దగిలి యాఱాళ్ళు పడిపోయి యక్కడి తాపింఛవృక్షములక్రింద నిద్రించుచున్న యేనుగులు గీపెట్టుచున్నవని తాత్పర్యము.) (అనిశ...ఘటియింప = ఱాళ్ళపై బరుగుబెట్టుచుండగా డెక్కలదెబ్బలచేత అగ్గి బుట్టి యడవి కాలుచుండఁగాఁ బారిపోవుత్రోవ కడ్డయిన చెట్లు పడఁగొట్టునప్పు డొడలొత్తకుండఁ చేయు వెండ్రుకలు నిక్కి బాణములవలెనున్నవని తాత్పర్యము.)
| సీ. | కొన్నిజాగిలములు కోలాగ్రమున నిల్వ | |
| | గెడపినఁ గడమవి కడల గదియుఁ | |
| గీ. | గదిసి కురువీరు లభిమన్యుఁ గక్కసింప | 67 |
67. కోలాగ్రమునన్ = పందియెదుట. యేకలము == పంది. సెలసినన్ = విజృంభింపఁగా. గెడపినన్ = బాధింపఁగా, మక్కుచిక్కించుకొనన్ = అనిసిపోవునట్లు చేయఁగా.
| సీ. | గుహఁ జొచ్చి నిదురించు కోల్పులి మేల్కొల్పి | |
| గీ. | చించి తిత్తొల్చి కటిఁదాల్చి చిక్కు జింక | 68 |
68. వేఁచి వేఁచి = కనిపెట్టి కనిపెట్టి. వాఁడు = ఆవేఁటకాఁడు. జముదాళి = ఆయుధవిశేషము. భూతి యిచ్చెన్ = బహుమతిఁ జేసెను.
| సీ. | అలజగత్ప్రాణసారంగభంగప్రౌఢి | |
| | బశుపతి హస్తైణశిశుకప్రమథనంబు | |
| గీ. | దయ దలఁచెఁగాక కాకున్నఁ దరుల దరులఁ | 69 |
69. పావనమూర్తికిన్ = వాయువుకనియు, పనిత్రునకనియు నర్థము. ఏణశుకంబు = లేడిపిల్ల. సర్వజ్ఞునకున్ = శివునికనియు, సమస్త మెఱిఁగినవానికనియు నర్ధము. రాజచిహ్నమునకున్ = చంద్రకళంకమునకనియు, రాజలక్షణమునకనియు నర్థము. ఘనమార్గమునకున్ = ఆకాశమునకనియు, గొప్పరీతికనియు నర్ధము. తరులదరులన్ = చెట్ల సమీపములయందు.
| గీ. | వేఁటఁ జాలించి లాలించి యాటవికుల | 70 |
70. నాగధాటీ = ఏనుఁగులమీది దాడియొక్క, సమాటీకన = వెడలుటకు. అగధన్వి = రుద్రుడైన.
| ఉ. | జాతికిఁ జుక్కవాల్ పిదపజాతికిఁ బువ్వులవాఁడు శంబరా | |
| | రాతికి నేస్తకాఁ డివమురాతికిఁ డంకముఖంబు యామినీ | 71 |
71. జాతికిన్ = యోగ్యవంశమునకు. చుక్కవాలు = ఎదురుచుక్క అయినది. జాతికిన్ = జాజితీగకు. పువ్వులవాడు = పుష్పముల వాడిపోవునట్లు చేయునది. ఇవమురాతికిన్ = మంచనెడు శిలకు. టంకముఖము = ఉలిచివర. సాంధ్యనిద్ర (సంధ్యాకాలనిద్రవల్ల ఐశ్వర్యహాని) నల = పద్మములయొక్క.
| క. | కాంత లతాంతామోదా | 72 |
72. అనంతంబు = ఆకాశము గలది.
| మ. | అధిగౌరంబును బల్లవాళి కిడి బాణాదిక్షమాజోద్ధతిన్ | 73 |
73. ఈ పద్యమందు వసంతర్తుపరముగాను కృష్ణపరముగాను రెండర్ధములు. పల్లవాళికిన్ = చిగుళ్ళపఙ్క్తికి; పల్లవ = పాదలేశము, అళికిన్ = స్నేహితుఁడుగలవానికిఁ (అనగా పాదభక్తునికి.) అధిగౌరంబు = అధికమగు నెఱుపును, అధికమను నైర్మల్యమును, బాణా. . .ద్ధతిన్ = (బాణాది = నీలిగోరంటచెట్లు మొదలగు, క్షమాజ = చెట్లయొక్క, ఉద్ధతిన్ = అతీశయమును. బాణాది = బాణాసురుఁడు మొదలగువారియొక్కయు, నరకాసురునియొక్కయు, ఉత్ = గొప్పదియగు, హతన్ = కొట్టుటచేత) గో = భూమియందైన. పిక = కోవెలలయొక్క. గోపికల = గోపికాస్త్రీలయొక్క, మధువున్ = మకరందమును, పాలను, నవ్యమనోనివాసమునకున్= (అనగా మనసున కింపగుటకు) శైలీముఖ = తుమ్మెదలసంబంధమైన, బాణముల సంబంధమైన, ఉద్దీపిక = ప్రకాశము. మాధవుఁడు = వసంతుఁడు, కృష్ణుడు, రాధా = వైశాఖపూర్ణిమ, రాధాదేవి.
| క. | మగధపతిఁ గాంచి వెలిమరుఁ | 74 |
| శా. | పూచెం బొన్నలు, గ్రొన్ననల్ మొనసె, సొంపు ల్మీఱ సంపంగి పె | 75 |
| సీ. | అంగనాగాత్రాదిసంగోపమానంబు | |
| గీ. | గర్వితారామభూమ్యలంకారకారి | 76 |
76. ఎల్లి = గొడుగు, చూడ...కోడె = మన్మథునికి మిత్రుడైన వసంతునికి సహాయుడైనది. శోభ...నవము = సుమనారి అను పేరుచేత నొప్పునది.
| క. | అంతట నుపవనకేళీ | 77 |
| సీ. | కర్ణాటి యొకతె చెంగావిపావడ వేయఁ | |
| | బాహ్లికి యొకతె దర్పణము జూప | |
| గీ. | బర్బరీఘూర్జరులు బరాబరులు సేయఁ | 78 |
78. సల్లకీ పల్లవ = అందుగుచిగురువంటి.
| శా. | పూవుందోఁట యొయారి జేరి బలితంపుంజందు రాతిన్నెలం | 79 |
79. చొతుకల్ = చెమ్మలు. మెట్టికలు = మెట్లు.
| క. | గళితమకరందలహరీ | 80 |
80. లహ...రీలన్ = (లహరీ = తరంగములయొక్క. కుల = సమూహము గల. కుహరీ = గుహలయొక్క. ఇలన్ = భూమియందు.) హరి = పచ్చనైన.
| చ. | కలువలతావిఁ ద్రావి బలుకప్రవనంబుల వంటి జుంటితే | 81 |
| సీ. | శిరము కప్రఁపుదుమ్ము మరువంపుపాదుల | |
| గీ. | తావి తమ్మి కెళాకూళి దండ నొప్పు | 82 |
82. ఎరువాటు = చెట్లకుఁ జేయు దోహదము. గోడకాల్ = అడ్డుకట్టు. కూచముల్ = స్తంభములు, అలవ = దడి. కంచె = కంపనోట.
| సీ. | తాల్చునా మఱ్ఱి మాధవుని ముద్దుమఱంది | |
| | శయనించునా సుధాజలధిఁ బన్నగశాయి | |
| గీ. | నుండుదురె చైత్రరథనందనోపవనుల | 83 |
83. చంద్రునియందు మఱ్ఱి యున్నదని ప్రసిద్ధి. లేరాచమొలక = బాలచంద్రఖండము. వేల్పుకూఁటికుండ = అమృతకలశము. ఒంటె = సులువు, రంభా = రంభయను నప్సరస యనియు, అరఁటిచెట్టు అనియును.
| ఉ. | అమ్మ పరాకు పోక వన మల్లదె చల్లనిమల్లికాగ్రకుం | 84 |
84. పొన్నదె = తిన్నఁగా గాన్నించుచున్నది యదిగో. దొన = చిన్నకాలువ.
| సీ. | ఈ పారిజాతంబు లేపారినవి కొంత | |
| గీ. | యమ్మ యిది కమ్మవిరితేనె యసలు సుమ్ము | 85 |
85. ఈపారి = ఈపర్యాయము, ఆమల్లుకొని = ఆవరించి. వలదంచు = అడ్డుకోవద్దని. ఆన = ఒట్టు. ఈరు బడలినారు = మీ రాయాసపడినారు. కైదండ యీనీరు = హస్తావలంబ మియ్యనీయరు. అసలు = బురద. వయాళిన్ = వనవిహారమందు. అంగజహయాళి = చిలుకలపఙ్క్తికి. గయ్యాళి = ధిక్కరించి పలికేది. ప్రియాళి = ఇష్టసఖి.
| ఉ. | మిన్నరచేఁత బట్టు కడిమిం జెలి యొక్కతె కొప్పు చక్కఁజె | 86 |
86. కైపునన్ = శోభచేత, (అనగా మిషచేతనని తాత్పర్యము.) ఇం దాచిన్నదాని యవయవములను చెలికత్తె లవలంభించిరని తాత్పర్యము.
| సీ. | చిఱునవ్వు చిలుకుచోఁ జెలియోర్తు లేఁగొమ్మ | |
| గీ. | నొకతె బాగా లొసంగ వేఱొకతె సురటి | 87 |
87. కొసరు = కోరిక. బాగాలు = పోకచెక్కగుండ మొదలగునది యుంచి చుట్టిన తమలపాకులు. (బిడాలు.) పావలు = పాదుకలు, ఆరామకేళిపాళిన్ = వనవిహారపఙ్క్తిని (బహువిహారము లనుట.)
| సీ. | చెంగావిపావడచేత నితంబాంబ | |
| | గరఁగి చెక్కుల పట్టు గనుపట్టు కస్తూరి | |
| గీ. | గమ్మనీరుదకంబు మైగంద వొడియుఁ | 88 |
88. పావడ =- గాగరా, సుమధామము - కుసుంబారంగు, సీమంత = పాపిడియందైన. లలంతి = పాపిడిచేరు, చెక్కులపట్టు = గండప్రదేశము. కమ్మనీరు = పన్నీరనెడి, ఉదకము =జలకము. గంధవొడి = బుక్కా, దొట్టుకొన్నట్టి = క్రమ్మిన. చికిలి = నున్నని.
| చ. | చెమటలు దొప్పఁదోఁగు జిగిచెక్కులు పువ్వులు రాల మూపులం | 89 |
89. దొప్పదోగు = నిండుగా గ్రమ్మిన, మూపులన్ = బుజములపైని, దమికెడు = నటించునట్టి, తుంపెసలారెడు = ఊగుచున్న, కమికెడు = కందునట్టి, గమకపు = సొగసైన.
| చ. | చనుఁగవమొగ్గ లన్నిజభుజాకుజశాఖల నవ్వుఁబువ్వులం | |
| | గన నధరోష్ఠబింబములఁ గమ్రవచోమధుపాళిఁ బొల్చి ర | 90 |
90. కుజ = చెట్లయొక్క. కచ = కేశములనెడి. కనత్ =ప్రకాశించుచున్న, కమ్ర = మనోహరములైన, మధుపాళి = మధు = మకరందముయొక్క, పాళి = ప్రవాహము.
| శా. | పువ్వుందీవెల తూఁగుటుయ్యెలల సొంపుల్ నింపఁగాఁ దూగు న | 91 |
91. వలిపెంబుల్ = సన్నబట్టలు, భూషా.. ర్భటిన్ = (భూషా = అలంకారములయొక్క, ఆరావ = = ధ్వనులనెడి, భాషా = వాక్యములయొక్క, ఆర్భటిన్ = ఆటోపముచేత.) కొంగిచ్చినట్లు (శౌర్యముగలవారు శత్రువుపై యుద్ధమునకు రమ్మని కొంగువిసరుట ప్రసిద్ధి.)
| ఉ. | వాలిక చూపు మించుగమి మచి ముఖేందుపరిద్యుదారహా | |
| | కేళిక రాజు బాలికవి | 92 |
92. ముఖేందు. . .ళికయై = ముఖేందు = ముఖచంద్రునికి. పరిది = పరివేష మై. ఉదార = అతిశయమైన. హారాళిక = హారపఙ్క్తి గలది. (అనఁగా ఊగునప్పు డెగిరిన హారములమధ్యమున ముఖము పరివేషమధ్యచంద్రునివలెఁ గాన్నించెనని.) విహార...పాళిక = విహారలసిత = వనవిహారమువల్లఁ బ్రకాశించుచున్న. అలసతా = మాంద్యముచేతఁ. గ్రసిత = మ్రింగబడిన. అగ్ర = శ్రేష్ఠమైన. ఘర్మవాః = చెమటనీటిచేత, శాలి = ఉప్పుచున్న.కపోలపాళిక = గండస్థలముగలది, వనవిహారమువల్ల చురుకు తగ్గి అందువలన చెమటార్చుకొనిపోవుచున్నదని.
| క. | హేలాగతి లీలావతు | 93 |
93. చాలన్ = విస్తారముగాను. లోలత్ = ఆస్తకములగుచున్న, (ధీశబ్దమునకు విశేషణము.) ఏలాలతికా = ఏలకితీఁగె లనెడు. డోలా = ఉయ్యెలలయొక్క. ఖేలావేలా = క్రీడాసమయమందైన.
| క. | వేటాడినపిమ్మటఁ బూ | 94 |
94. పాటలవాటులన్ = పాదిరిచెట్ల వరుసలయందు, దపాంగన్ = మెఱుపువలెఁ జలించు క్రీగంటిచూపు గల చిన్నదానిని.
| ఉ. | చూచి మరీచి వీచి పదచుంబితబింబవిడంబితాధరం | |
| | ల్వేచెలి యందుఁ జూడమని యిక్షుశరాసనవాసనాగ్రనా | 95 |
| చ. | అనధరపానసౌఖ్యదశనాగ్రవినిర్దళితోష్ణకంబచుం | 96 |
96. ఆచలత్ = పర్వతములై యాచరించుచున్న. అంకపౌళి = ఆలింగనము. ఈ విషణములవల్ల ఆచిన్నది పురుషసంయోగము లేని కన్యకయని తోఁచుచున్నది.
| చ. | అలరుల తీవ యుయ్యెల యొయారపుటాటల గన్న యిన్నెలం | |
97. శక్రకార్ముక = ఇంద్రధనుస్సుయొక్క. చంచలాంతిక = మెరుపుదీగ. స్మార = మన్మథసంబంధమైన. ఉయ్యలలోనున్నచిన్నది హారములోని నాయకమణివలెను, ఇంద్రధనుస్సులోని మెఱుపువలెను, మన్మథధనుస్సులోని బాణమువలె నున్నదనియు, దగ్గరనున్న నిధితో సమానముగా నుండెనని తాత్పర్యము.
| క. | నెలచుట్టు నెమ్మొగము వె | 98 |
| క. | కనుముక్కుతీరు కులుకుం | 99 |
99. చనుముక్కులు = చూచుకములు. కొఱఁతఁజను = లోటులేని. గోత్రను = భూమిని. (వెలఁదికి) ఈడున్ = సమానముగ నుండుదానిని. వినము.
| క. | మొన్నం దలోదరులచే | 100 |
| క. | శృంగారసరసి నీలభు | 101 |
101. సృతి = ప్రవాహము. సీమంతవీథి = పాపిడి. (శృంగారరసస్సులో జడయను పాము బుసకొట్టఁగా నాచు తోసుకొనిపోయి త్రోవ యేర్పడినట్టు పాపిడి ప్రకాశించెనని.
| క. | తానెంత యెగసిపడినం | 102 |
102. చక్రవాకములే పర్వతము లైనట్లయితే చక్రధర్మమున్ను,పర్వతధర్మమునుగూడ కలిగియుండుటచేత సమానములగునని.
| క. | దీని చను గబ్బిగుబ్బలు | 103 |
| క. | ఆకాంతారములో నపు | 104 |
| క. | విరితీవల యుయ్యాలల | 105 |
105. హరువు = విలాసము. అపహరణ = కోయుటయనెడి. ఆదరణచణ = ఆదరముతోఁ గూడిన.
| శా. | ఈవే మంజరి మంజరిం జిదుమవే లేమల్లికల్ మల్లికా | |
| | కోవే మాధవి మాధవిం గదియఁబోకో పాటలిం బాటలీ | 106 |
106. కోవే = పుచ్చుకోవే. నుసలక = ఆలస్యము చేయక, ఈరల్ = పొదలు. (ఇందు మంజరి మంజరి ఇత్యాది రెండు శబ్దములలో నొకటి చెలికత్తెల పేరు.)
| సీ. | పాటలీతరులకై పాట లీనఁగ నేల | |
| గీ. | పొగడ కై లాఁతిఁ దగునటే పొగడ మగుడ | 107 |
107. పాట లీనఁగ నేల = పాటల బాడ నెందుకు, పాటు = ఆయాసము. అలీకము = ఇష్టము కానిది, (ఇంపైన చెలికి, రుటములు = రూఢములు. అట్టివే.) ( తేనియలే, మావి, అనిచాటలేదా) పొన్నమానినికిన్ = ఆకనఁబడు స్త్రీకి, అమా = తల్లీ, అన్నెలంత = నినుబోఁటికీ. పొన్ను = బంగారము. (అనఁగా బంగారమువలె గౌరవించదగినది.) లాతిన్ = అన్యుని. పొగడఁదగునటే. నటన నటి నటన = నాట్యముఁ జేయునట్టి. నటి = ఆటకత్తె. దాడిమలకు = దానిమ్మలకు, దాడీ = జగడమునకుఁబోవుట.
| లయవిభాతి. | మిసమిసని చన్నుగవశిపసకు వెస మార్మసలు | 108 |
| మ. | జలజాక్షీ, సురపొన్నయు న్వకుళము న్సంపంగియుం గ్రోవివా | 109 |
109. సురపొన్న, వకుళ, సంపఁగి మొదలగునవి, హసియించుట, తన్నుట మొదలగు దోహదవిశేషము లిందు వర్ణితములు.
| సీ. | వచనోన్నతికిఁ బ్రసనము గోఁగు గనిపించె | |
| | శ్రీమదిరం జొక్కి చిల్కెఁ బొగడపువ్వు | |
| గీ. | కొఱవి కుసుమంబు లాశ్లేష గరిమ కిడియె | 110 |
110. అల వసంతంబు మించినన్ = వసంతరుతువు అతిశయించఁగా. వచన ...గనిపించె. మాటాడుటచేత గోగుచెట్టు పూసెను. ఇది గోగునకు దోహదము. ఈప్రకార మంతట నూహించవలెను, కంకేళి = అశోకము. రదగతికిన్ = పాదపుతాకునకు. శ్రీమదిరన్ = శోభగల మద్యముచేత. పాడన్ = గానము చేయఁగా, వాదన = హస్తవాద్యముయొక్క. దర్శనంబునన్ = చూపుచేత. కొరవి = గోరంటచెట్టు, ఆశ్లేష = ఆలింగనముయొక్క. ఆశ్వాసము = నిట్టూర్పు, వితరణఘనతరులన్ = (వితరణఘన = దాతృత్వముచేత గొప్పవియగు. తరులకున్ = చెట్లకు.) ఈపద్యమందు విద్యావంతుల విద్యలవల్లఁ బ్రభువులు బహుమతు లిచ్చిరని యర్ధాంతరము. ఎట్లనిన, వచన్నోతికిన్ = వాక్యగౌరవమునకు, పదగతికిన్ = శబ్దరీతికి. శ్రీమదిరన్ = శ్రీమత్ = శోభగల. ఇరన్ = వాక్యముచేత, పాడన్ = గానము చేయఁగా, వాదన = మృదంగాదివాద్యములయొక్క, హస్తమానఁగన్ = తాళము వేయఁగా, దర్శనంబు = శాస్త్రము. నవ్వించన్ = విద్యచే నానందింపఁజేయఁగా. అశ్లేష = అట్టి శ్లేషయొక్క. ఆశ్వాసము = గ్రంధముయొక్క అంశము. వితరణఘనతరులకున్ = దాతృత్వముచేత మిక్కిలిగొప్పవారైన వారికి, ఫలములిడఁగఁ గడఁగుట - కోర్కె లియ్య నుద్యోగించుట.
| ఉ. | కేవల పుష్పభారమునకే తలవంచుట తత్ఫలాశి సం | 111 |
111. రంభ = ఓఅరటిచెట్టా, పుష్పభారమునకే = పువ్వు బరువునకే. తత్ఫ... సేవకు = దానిపండ్లు దినువారిని బొందుటకు. తావక....రతిన్ = (తావక = నీసంబంధమైన. పల్లవ = చిగురుయొక్క, ఆప్తి = పొందుటయందు. రతిన్ = ఆసక్తిచేత, రసజ్ఞావళి = నాలుకలగుంపు. ఊరువగలు = తొడలయొక్క విలాసములు. ఈ పద్యమందు మఱియొక యర్థము దోచుచున్నది. రంభయనుపేరుగల యోచిన్నదానా, కేవలపుష్పభారమునకే = రజస్వలయైనందుకే. తత్ఫలసేవకున్ = రజస్వలయైనందుకు ఫల మనుభవించువారిని బొందుటకు, దూరమైతినను చింతలనో = లేనిదాన నైతినను విచారముచేతఁ గాఁబోలు, నీళ్ళువోసెదన్ = స్నానము జేయించెదను, తావక ...రతిన్ = (తావక పల్లవ = నీ విటకానియొక్క. ఆప్తి = కలుసుకొనుటచేతనైన. రతిన్ = సంభోగముచేత.) నాలుగుకాయలు గాచినన్ = నలుగురు బిడ్డలు గల్గినయెడల, రసజ్ఞావళి = రసికులపఙ్క్తి. నూరువగలు = వందవిచారములు, చలించుట = వణఁకుట.
| క. | కొరవులె కొరవులు కేసర | 112 |
112. కొరవులె = గోరంటచెట్లే కొరవులు = కొరకంచులు, తరువులు = మావద్దబదులు తీసిన సొమ్ము తెమ్మని నిర్బంధించువారు. సమీర తరుణ = చిన్నగాలియందు, ఆదరములు = ఆసక్తులు. దరములు = భయములు (అనఁగా భయంకరములు.) గరములు = విషములు.
| చ. | ఇగురుల జొంపముల్ కొరవు లెచ్చిన క్రొంబొగ తండము ల్పయి | 113 |
113. తెగ బిట్టుగన్ = కష్ట మతిశయించునట్లుగా, త్రోచువారుగాన్ = అగ్ని నెగఁద్రోయువారు అగునట్లుగా.
| క. | కదలి కనుగొంటివా యీ | 114 |
114. కదలి = వెల్లి. ఈ కదలి = ఈ అరటియొక్క, ముదిత = సంతోషింపఁజేయఁబడిన. కత్, నింద్యములైన, అలిన్ = తుమ్మెదలు గల. అయో = అక్కటా, జోకదలిర్పన్ = సొగసొప్పునట్లుగా. కదలిక = చురుకుదనము, వినవె కద = వినకున్నావుకదా, లికుచకుచా = నిమ్మపండ్లవంటి స్తనములుగల చిన్నదానా.
| వ. | అని మఱియు గట్టువాకట్టు చనుకట్టు గట్టివా | |
| | కానెనీలిమ యంచు నెంచుచు, మాటిమాటికిఁ గొరవి విరి | |
| | మోదించుచు, నరవిందబృందంబులను సోలించుచు, మొల్ల | 115 |
115. గట్టువాకట్టు = పర్వతముల నోరుగట్టునట్టి, చనుకట్టు = స్తనములుగల, గట్టివామిటారులు = రాగలైన స్త్రీలు, ఇది మొదలుగా కొనియాడుచు అను పర్యంతమును తుమ్మెదలయొక్క వర్ణనము. రోలంబ = తుమ్మెదలయొక్క, కుటుంబ = జాతులయొక్క, పాళి = పఙ్క్తి. తిరుపుగట్లన్ = తిరుగగా, కాసెనీలిమ = కాసెవోకయొక్క నలుపు, భసలపఙ్క్తిన్ = తుమ్మెదల బారును. పుష్పమంజరులు = ఈ పేరుగల ధాన్యమును, పువ్వులగుత్తుల ననియును. క్రాయుముసలంబు = దంపునట్టి రోకలి, తపసి = అవిసెచెట్టు, తపశ్శాలియనియును. సందుకొనుచున్ = గ్రహించుచు. ఇందిందిరావళి = తుమ్మెదలపఙ్క్తి. ఇందిరానందనుండు = మన్మథుఁడు. వాటుబల్లెంబు = దెబ్బదగులుబల్లెము. బంభరడింభక = తుమ్మెదపిల్లలయొక్క. దాటు =సమూహము. ఆమనిదొర = వసంతుఁడు. చెలికానిరాకకున్ = మన్నథుని రావడమునకు. తదీయ = ఆ యరటిచెట్టు సంబంధమైన, షట్చ రణరాజి = తుమ్మెదలపఙ్క్తి, రంభ = అనటిచెట్టు, ఆ పేరుగల స్త్రీయనియును, కాల = నల్లనయిన. జాంబవ = నేరేడుపళ్ళయొక్క. అరవిరి = సగమువికాసముయొక్క, పుష్పంధయ = తుమ్మెదలయొక్క. గజిబిజింపుచున్ = కలతపడుచు, తిర్యక్పరీత = అడ్డముగా వ్యాపించిన, చంచరీక = తుమ్మరలయొక్క, రేఖ = వరుస. అనేకపంబునకున్ = ఏనుఁగునకు, సోలించుచు = మూర్ఛనొందం జేయుచు (అమగా కోయుచు) మరువకంబులన్ = మరువములచేత, మాయుచున్ = ధూసరవర్ణము గలవారౌచు, తిన్నెరావులన్ = అరుగులు వేసిన రావిచెట్లను, మదనుమావులన్ = చిలుకలను, అదనుతావులు = సమయానుకూలస్థలములు, పొగరులు దెంపుచు = ఒకరిగర్వ మొకరు అణచుచు. నకనక నవ్వుచు = అలసినవారౌచు, మనుచున్ = వృద్ధి యగుచు, మరులన్ = కామముచేత, ముక్తా = ముత్తెముల యొక్క, నవ = నూతనములగు, సరంబులు = హారములు, గునియన్ = కదలుచుండగా.
| సీ. | పూవుఁగొమ్మలు వంప బోనేటి కే యన్నఁ | |
| గీ. | సంపెఁగలు ద్రుంపఁ జనరాదు చాలింపు మనినఁ | 116 |
116. ఈ పద్యమందు ఆరుచరణముల పర్యంతము నర్మోక్తులు ఎట్లంటే = పూవుగొమ్మ నేల వంచినావని యొకచెలికత్తె అడుగగా అభిరామబాహ అని సంబోధనచేత మనోహరములు చేతులుకలదానవు గనుక. (చేమించెదే = దెబ్బలాటకు వచ్చెదవా అనియును,నేను వంచునట్టి పూవుగొమ్మను హస్తసౌందర్యముచే నతిక్రమించెదననియును తాత్పర్యము. కడవఱకు నీరీతినే సంబోధనలకును, జవాబులకును సార్థక్యము నూహించవలెను. చిగురుటాకుకును కాలికిని సామ్యము. అది మోహనాంగి పసరుమొగ్గలకును, దంతములకును సామ్యము. అది భవ్యరదన = మంచిదంతములు గలది, మల్లికలకును, ఒళ్ళు = దేహమునకును సామ్యము, ఉజ్వలాంగి = ప్రకాశంచుచున్నదేహముగలది. సంపెంగలకును ముక్కుకు సామ్యము. అది సునాస = మంచి ముక్కు గలది.
| క. | నాళీక మధూళీ సుమ | 117 |
117. భ్రమర = తుమ్మెదలయొక్క, అళీక = పఙ్క్తిగల.
| సీ. | ఆ సారసేక్షణల్ కాసారతటిఁ జేరి | |
| గీ. | గొలను నడుచక్కి కొప్పుల కుప్పలుప్ప | |
| | భధ్వనుల లేచు సరసి కాంభఃకణములు | 118 |
118. కాసారతటిన్ = సరస్తీరమును. మై = శరీరమందలి, సారమణులు = మంచిరత్నములను, వాలించు = అతిక్రమించునట్టి, గుండుబులుఁగు= జక్రవాకము, ఒప్పులకుప్పలు = సౌందర్యవతులనుట. ఉరుకుటచేత చెదరిననీకు వీరికొప్పులలోనిపువ్వులు తూలుచున్నట్లున్నవి.
| స్రగ్ధర. | అంతం గాంతల్ లతాంతాహరణవిహరణాన్యోన్యసంచారజాత | 119 |
119. లతాంత = పుష్పములయొక్క, రథాంగీపటలికిన్ = స్త్రీచక్రవాకసమూహమునకు, ఎరవిడన్ = ఎరువుగా నియ్యగా.
| ఉ. | గట్టుల గట్టు గట్టి చనుకట్టు జిగిం గనుపట్టు గట్టివా | |
| | బుట్టిన తమ్మి యింటికయి పోలు నటే యని చూపు కైవడిన్. | 120 |
120. ఈపద్యము ప్రథమచరణమునకు అర్థము 116లోౌ మొదటియర్ధమువల్లఁ దెలియును. అసల్ = బురదను. దీనిలోన్ = ఈబురదలో. ఇంటికయిపోలునటే = నాకిల్లు గావడమున కనుకూలించునా. (అనఁగా నేను పద్మగృహముగల లక్ష్మివలె నుంటినా అని తాత్సర్యము)
| క. | జగరాఁగ యొకతె దిట్టుచు | 121 |
121. జగరాఁగ = ప్రసిద్ధమైన గడుసుతనము కలది. కెలయుట = విజృంభించుట, ఈతనీళ్లని = ఈదునట్టిజలములయం దనియు, ఈతచెట్లయొక్క నీళ్ళచేత (అనఁగా మద్యముచేత) ననియు, మొగ మెత్తుటయు, విజృంభించుటయు రెండిఁటియందును గలవనుట.
| రగడ. | అప్పుడు కొంద ఱరుణ నంద | |
| | యొడలు సన్నజాజి పొన్న | |
| | తరుణిగూడి గదిమె నొకతె | |
| | కలికి బేడస యని ప్రోడ | 122 |
122. గమ్ముచిమ్ములాట = గమ్ముమనునట్టుగా నీళ్ళుఁ జల్లుకొనుట. బిసముఁ జెండు = తూఁడుఁ గొఱుకుచున్న. ఎడలన్ = ఆయాస్థలములయందు. ప్రాచి = నాచు. కడ =దగ్గిర. జంట = సమీపము. గుబ్బు = గుండెలు కొట్టుకొనుట. మీటు = పెంపు, జూటు = మోసముగల, గాటమైన = అతిశయించిన, కరడున్ = తరంగమును, తట్టి = తాకి, ఆలిపాలి = చెలికత్తెలపఙ్క్తి, హాళిన్ = విహారమును, గదిమెన్ = బూకరించెను, తిట్టు = ఒట్టుఁ బెట్టునట్టి. తుట్టు బెట్టెన్ = నష్టము కలుగఁజేసెను. కాని యొట్టు = అయోగ్యమైన యొట్టు, నట్టు గొట్టెన్ =అడ్డుకొనెను, సాటికిన్ = దృష్టాంతమునకు, సేన = విస్తారముగా, లోగి = అలసి, ఓలయెన్ను = ఓలయని పలుకుచున్న, కన్నయన్నున్ = చూచిన స్త్రీని. ఒరసి = దగ్గరయై, చుట్లన్ = తిరగడములచేత, ఎల్ల = హద్దు, వెడలనొల్లదాయెన్ = దాటలేకపోయెను పొలది = అల్లది, ప్రల్లదములఁజల్లన్ = కారుమాటలాడఁగా, జాతి = ప్రతిజ్ఞ (అని తోచుచున్నది.) (లేక ఒట్టు అని.) తెంచు = కొప్పు విడినట్టి, నెరులన్ = వెండ్రుకలను, తామరగలిగెన్ = పద్మము దొరకెను. బేడస = మత్స్యవిశేషము. రథాంగమని = చక్రవాకమని, లతాంగ =స్త్రీయొక్క, జంగచరచెన్ = దాటిపట్టుకొనెను. నాతిదెంచు అను చరణము మొదలు గురురథాంగ అను చరణమువఱకు భ్రాంతులు. కొమ్ము = చిమ్మనగొట్టము. తాచెన్ = కొట్టెను. గాత్రమైన = శరీరమందైన. నేత్రమునన్ = వస్త్రముచేత, వైచెన్ = కొట్టెను. క్రోవిఁ జిమ్మి = చిమ్మనగ్రోవి విసరి, (అనఁగా నీరు చిమ్మనగ్రోవితోఁ జల్లి.) హత్తి = పట్టుకొని.
| క. | ఈలీలఁ దేలి విహృతులు | 123 |
123. సహయౌవతయై = స్త్రీసమూహముతోఁ గూడినదై.
| చ. | పనుపడిఁ బూను సారె తెలిపావడపై నెరిపట్టుకుంచెఁ గ | 124 |
124. పనుపడన్ = అనుకూలముగా. పావడ = గాగరా. కుంచె = కుచ్చెళ్ళు. మృగనాభి = కస్తూరిచేత. నాభి = బొడ్డుగలది. కదంబము = పరిమళవస్తువులన్నియు గలిపిన ముద్ద.
| సీ. | పరువంపువిరవాది విరులరంగాన రాఁ | |
| గీ. | విలువ యిడరాని చెంగావి చెలువు నెఱిక | 125 |
125. తురిమిన = ముడిచిన, తురుము = కొప్పు, ఉదిరిచెక్కులు. చదురులు = విలాసములు. (అనగా పరిహాసములు) నిగరంపు = మెరుగైన. నగరంపు రవికె = నాగరికత గల రవిక, సరిగ = జలతారుయొక్క. కుట్టులమెట్టు = కుట్టులమడతలు. సడలన్ = విడిపోవునట్లుగా. డాలు = కాంతియొక్క. పైపెడల్ = పైపార్శ్వములు. నెఱికన్ = కుచ్చళ్ళ యందు
| సీ. | బవిరి సొంపుల చెంపపని కప్పునిడి యొంట్ల | |
| | నడుగు కెంజిగురు సోయగ మింద్రగోపంబు | |
| గీ. | జంద్రికాహాస లఖిలపుష్పములుఁ జిదుమ | 126 |
126. బవిరసొంపుల = గుండ్రనిసొగసుగల, చెంపపనికిన్ = గండస్థలముల దిద్దుటకు, అప్పున్ = బదులును. ఒంట్ల = పోగులయొక్క. కప్పు = నలుపు, కప్పుగుప్ప = కప్పున వ్యాపించగా, పొన్ విరులు = బంగారుపువ్వులు, అరచట్టమై = వస్త్రవిశేషమై. కుంకు...గావి = కుంకుమ నీ రానిన నడుము కట్టుబట్టమొక్క యెఱుపు, మైజిగిన్ = శరీరచ్ఛాయను. ఇంద్రగోపంబు. పాపోసులకున్ = ఆర్ద్రపురుగు రంగుగల పైజార్లకు, చంద్రికాహాసలు = స్త్రీలు.
| గీ. | అప్పుడా రాజవాహన క్ష్మాధిపునిఁ బ్ర | 127 |
127. ప్రపంచము - జగత్తునందలి. (అళీక = అప్రియము.) నాళీక = ఇష్టములైన, గుణగణ = గుణసమూహములచేత. ఏకాంచన = ముఖ్యమైన పూజతోడ. అఢ్యున్ = కూడుకొనిన కాంచనా...నాళీకున్) = కాంచన = బంగారము. ఆళీక = స్నేహితురాలుగాగల. తను= శరీరముగల స్త్రీలయొక్క, మనోవంచనార్థ = మనస్సుయొక్క మోసము చేయుటకొఱకైన. పంచనాళీక = మన్మథుడైన. రాజవాహనునికి విశేషణములు.
| క. | చూచినఁ జెలి లికుచత్కుచ | |
| | ద్రోచి ముఖమాక్షమించఁగఁ | 128 |
128. లికుచత్ = గజనిమ్మపండ్లయి అచరించుచున్న. మేరమీర జూచెన్ = హద్దుదాట నారంభించినవి. (స్తవము లుబ్బినవి. నేత్రములు వికసించినవి. మన్మథుఁడు కొట్టనారంభిచెనని తాత్సర్యము.
| చ. | చెలి యటఁ జూచి లేచి తనచేడియపై నొరఁగెం జలద్దృగం | 129 |
129. పంజునునుసానలన్ = పంజుకమ్మలనెడు నున్ననిసానలయందు, చరణమ్ముల ఱంపునన్ = పాదముల కలకలముచేత.
| సీ. | కలికిచెక్కుల డాలు కమ్మపంజుల మేలు | |
| గీ. | గప్పు నెరివిప్పు కొప్పు నగ్గలఁపు సొలపు | 130 |
130. పంటెలు = కుండలు. కక్ష= చంకయొక్క, రుచితోడన్ = కాంతితోడ, సందిదండలు = బాజుబందులు. మాధుపత్ = తుమ్మెదసమూహమై యాచరించుచున్న. అపాంగ = క్రేగంటిచూపుగల యాచిన్నది.
| క. | అబ్బిత్తఱికిం గన్నుల | 131 |
131. కన్నుల పబ్బమ్ముగన్ = కనుపండువగా, నుగ్గునూచములు = ముక్కముక్కలు.
| వ. | ఈ వైఖరి నారాజశేఖరు నఖిలలేఖాలభ్యరేఖావిలాస | 132 |
132. అఖిలలేఖ = సమస్తదేవతలకు, అలభ్య = పొందశక్యము గాని, లేఖా = సౌందర్యముయొక్కయు, విలాస = విలాసముయొక్కయు, రేఖా = పఙ్క్తితోఁ గూడిన, మయూఖ = కిరణములయొక్క (అనఁగాఁ గాంతియొక్క) సఖీగ్రమణి = చెలికత్తెలలో శ్రేష్ఠురాలు.
| ఉ. | కంటినే కల్వకంటి మనకంటికి వేలుపుగట్టుచంటిపా | |
| | పంటవలంతి ఱేఁడు మణివంటి చొకారపు వీని మోవి పై | 133 |
133. వేలుపుగట్టుచంటిపాలింటికిన్ = మేరువువంటి కుచములుగల స్త్రీలపాలిఁటికి. ఈ రాజు మనకంటికిని స్త్రీలపాలిటికిని మన్మథునివిలాసములను మించియున్నవాఁడనుట.
| క. | చక్కని రాకొమరులలోఁ | 134 |
134. అజర జగపి= స్వర్గసంబంధమైన. జగజోటులకున్ = జగత్ప్రసిద్ధులైన స్త్రీలకు.
| క. | నరులను గనమో సురకి | 135 |
135. ముకుం...దరులన్ = మన్మథజయంతులను . ధరణీధరతరణి = రాజసూర్యుఁడు.
| సీ. | శ్రీకారములు తావకాకారములఁ జెందె | |
| | గాండ యుక్తాబ్జప్రకాండదళచ్యుతా | |
| గీ. | నాయతవిలోచనంబులు నత్యుదంచ | 136 |
136. ఈ పద్యముందు సీసచరణములలోని యుపమేయవస్తువులకుఁ గ్రమముగా నన్వయము.
| వ. | మఱియును. | 137 |
| క. | తరుణి దొరఁ జూచె దొరయుం | 138 |
138. మధురధర్మధరుఁడు = తీయనినింటిని దాల్చిన మన్మథుడు.
| సీ. | రాజుపైఁ గొఱగాని రహిఁజూచి తనవాలు | |
| గీ. | వలచినట్టి యొయారి జవ్వనిని గలఁచి | |
| | సూన నారాచములఁదొంటి సూడుఁ ద్రిప్పెఁ | |
139. ఇక్కడ రాజు యొక్క అవయవములు మ్మథుని యాయుధములందు దోషము లెన్నినట్లు చెప్పినాఁడు. తనవాలున్ = పద్మము. రాజుపైన్ = చంద్రునిపైనియనియు; అధికారిపైవనియును. తూఁపు = కలువ. శూరుఁడు = శౌర్యముగలవాడనియు, సూర్యుఁ డనియును. తనయల్లి = నారియైన తుమ్మెద. కాంచనాహృతి = బంగారయు దొంగిలించుటయనియును, సంపెంగవచేతనైన హరించుట యనియును. చెఱకుఁగూర్చిన = ఖైదు చేసినయనియు, నిక్షువు సంధానముఁ జేసిననియును, తనవిల్లు = చెఱకు. పలుమొనఁ జేటె = అనేకముఖములుగా బారిపోవు అనియు, చాలామొలకలెత్తు అనియు. అలచి = ఆయాసపెట్టి, సూడున్ = విరోధమును.
| క. | ఆలోపలనె యవంతి మ | 140 |
140. అవంతియొక్క. మహత్ = పూజ్యుయగు. ఇలాజనయిత్రి = ఇలయను పేరుగలతల్లి. దర్శయిత్రీకృత = త్రోవఁజూపునదిగాఁ జేయఁబడిన. పుత్రీలాలిత = కొమార్తెచే గారవించఁబడు చెలికత్తెగలది. (అనఁగా కొమార్తెయొక్క చెలికత్తె యిలాదేవికి నుద్యానవనపుత్రోవఁ జూపుచున్నదనుట.) ధాత్రీనేతృ = రాజుయొక్క.
| ఉ. | వే యరుదెంచి కాంచి తగవే తగవేగన వచ్చి యెంతసే | |
| | పాయపుటింతి కింపగు నుపాయము లేయవి యో సువర్ణపు | 141 |
| గీ. | పుట్టినిలు డించి యత్తయి ల్మెట్టినట్టి | 142 |
| శా. | రాఢామాహురమఖ్కికా కటకధా రాకొండవీడ్కొండప | 143 |
143. పండువా అను పర్యంతము పట్టణముల పేర్లు, క్ష్మాదేవ = రాజులు, శ్రీరామమూర్తికి లొంగినరాజు లందరును స్త్రీలయొక్క గండస్థలములయందు మకరికాపత్రములు వ్రాయుచు స్వేచ్ఛావిహారులైయున్నా రనుట.
| క. | పుష్కరబాంధవసంభవ | 144 |
144 పుష్కరబాంధవసంభవ = సూర్యపుత్రుఁడగుసుగ్రీవునికి. సేనానీపుష్కరిణీ = స్వామిపుష్కరిణి యనుసరస్సు.
| పంచచామరము. | కృపా ప్రపా విపాటితార్తి ఖిన్నకిన్నరవ్యధా | 145 |
145. కృపా...తపా = దయయనెడు. ప్రపా = చలిపందిరివల్ల, విపాటిత = పోఁగొట్టఁబడిన (ఆతపమునకు విశేషణము.) ఆర్తిఖిన్న = పీడచే దుఃఖించుచున్న. కిన్నరవ్యధా = కిన్నరులబాధ యనెడు, ఆతపా = యెండగలవాఁడా, ద్విపాత్ = మనుష్యులకు. ద్విపాయిత = ఎనుఁగై యాచరించుచున్న. స్వ = తనయొక్క. ధన్యమాన్య = యోగ్యులకు బూజింపఁదగిన, పాద = పాదములయందు. లోలుపాధిపా = ఆసక్తిగలవారికి నధిపతియగువాఁడా, జప = ధ్యానముయొక్క, అధిపాక = పరిపాకమందు. లుబ్ధ = ఆసక్తిగల, బుద్ధిమత్ = బుద్ధిగలవారియొక్క. పతత్ - ఆక్రమించుచున్న, విపత్ = ఆపదలనెడు. ద్రుషత్ = ఊళ్ళయొక్క, చిదావిధా = బ్రద్దలు చేయుటయందు. పవీభవత్ =వజ్రాయుధమౌచున్న. ఛవిచ్చటా = కాంతి సమూహముగలవాఁడా.
గద్య
ఇది శ్రీమద్రా మభద్ర భజనముద్ర కవిపట్టభద్ర కాద్రవే
యాధిప వరసమాగత సరససారస్వత లహరీపరిపాక
కాకమానిమూర్తిప్రబోధ బుధకవిసార్వభౌమ
పౌత్ర రామలింగభట్టపుత్ర కౌండిన్యగోత్ర
భాగధేయ మూర్తినామధేయ ప్రణీ
తంబైన రాజువాహనవిజయం
బను మహాప్రబంధంబునందుఁ
తృతీయాశ్వాసము