పీఠిక
మానసబోధశతకము చిత్తబోధశతకములమూలమున ఆంధ్రలోకమునకుఁ జిరకాలపరిచితుఁడైయున్న తాడేపల్లి పానకాలుకవి యీపార్థసారథిశతకమును రచించెను. ఇతఁ డింతియగాక రుక్మిణీపతిశతకము
మంగళాద్రినృసింహశతకము లక్ష్మీశతకము లోనగుగ్రంథములు గావించియున్నాఁడు. పానకాలుకవి నియోగి బ్రాహ్మణుఁడు; శ్రీవత్ససగోత్రుఁడు. కవినివాసము కొండవీటిసీమలోనిదియుఁ గృష్ణాతీరస్థము నగు తాడేపల్లి. ఇట కవివంశీయులు నేఁటికిని గలరు. కవిజీవితమును గూర్చినయంశము లట విశేషించి తెలియరావుగాని కవి యిప్పటికి నూఱుసంవత్సరములక్రింద జీవించియుండెననియు నితఁడు వైద్యమున మిగులఁ బేరుగాంచినవాఁ డనియుమాత్రము తెలిసినది. ఇతఁడు వైద్యనిపుణుఁ డనుటకు నేత్రదర్పణమే తార్కాణము కాగలదు.
క. పదిరెండుపర్వతంబులు
నేత్రదర్పణమునఁ బానకాలుకవి సహజముగఁ దనజన్మభూమిని గొనియాడియున్నాఁడు. తాడేపల్లి కొండలసంఖ్య పదిరెండు, రెండునదులు పురి నొరసి పాఱుచున్నవి. నృసింహుఁడు గ్రామదైవతము. కొండపై నొకపూర్వదుర్గముగలదు. ఉన్నంతలో సరిపుచ్చుకొని మాతృభూమి గౌరవమును వేనోళ్లఁ గొనియాడుపానకాలుకవి ధన్యుఁడు.ఇతనికవిత మృదుమధురముగా నుండును. ముఖ్యముగా నితనిశతకములలో మానసబోధశతకమున కున్నంతప్రశస్తి మఱియొకదానికి లేదు.
ఈ పార్థసారథిశతకము తిరువలిక్కేణి పార్థసారథిస్వామినిగూర్చి రచింపఁబడినది. ఇందలిపద్యములు విష్ణులీలలను గొండాడుచు శ్రావ్యముగఁ బఠనీయముగ, మనోహరముగనున్నవి. కవి మంగళగిరిపానకాలరాయనిభక్తుఁడు కావున పానకాలరాయఁ డని పేరుదాల్చియుండును. ఇతనికవిత పానకమువలె మధురముగానుండుననుటలో సంశయ మించుకేనియు లేదు. కవి తనప్రశస్తిని నేత్రదర్పణమున నిటులు జెప్పికొనియున్నాఁడు:
గీ. అఖిలరాజాధిరాజసభాంతరాగ్ర
ఈపద్యభాగమువలనఁ గవి రాజసత్కృతుల నొందినటులఁ దెలియుచున్నది. ఆరాజులపేరులఁ దెలిపియుండునేని కవికాలము సులభముగా గురుతింప వీలుచిక్కెడిది. ఈకవిజీవితచరిత్రమునకు నితనిగ్రంథములకుఁ దాడెపల్లివాస్తవ్యులగు కవివంశీయులు కృషి చేసి భాషాభిమానమును బ్రచురింపవలసినయావశ్యకత విశేషించి కలదు.
అఱువదిరెండుసంవత్సరములక్రింద మదరాసులో ముద్రితమైన దోషవంతమగు నొకజీర్ణప్రతి నాధారపఱచికొని కవియభిప్రాయములను గుర్తించి సవరించి యెటులో ప్రయాసమీఁద నీశతకమునకు శుద్ధప్రతి వ్రాయఁగలిగితిమి. ఇతనికవితలో నందందు స్వల్పలోపములు గలవు. ఇట్టివి పానకములో నెలసులవంటివి. ఇతనిశతకములన్నియు ముద్రితములు కాకుంట పరితాపకరము.
తాడేపల్లి పానకాలురాయకవికృత
పార్థసారథిశతకము
ఉ.
శ్రీరమణీమణీశ సువసీకృతమౌనిమనోబ్జకోశ శృం
1
చ.
సమరముఖారిభీమ నుతసాధుజనావనకామమౌని హృ
2
చ.
గరుడతురంగ దివ్యమణికాంచనభూషణభూషితాంగ సం
3
చ.
పరమకృపాలవాల భవబంధవిమోచనశీల లోకసం
4
చ.
తరణిశశాంకనేత్ర మదదానవమండలజైత్ర దుగ్ధసా
5
చ.
సరసవచోవిలాస విలసత్ స్ఫుటకాంచనవాస భావసం
6
ఉ.
ఘోరతరారిదూర ఘనకోమలచారుశరీర యామునా
7
చ.
శరనిధిరాడ్గభీర హిమశైలసమానసుధీర హాటకా
మరమణిహార మారసుకుమారశరీర రిపుప్రహార భా
8
ఉ.
నందయశోదనందన సనందనవందన సుందరాంగ సం
9
చ.
భవహరణంబులై సకలపాపవిమోచనకారణంబులై
10
ఉ.
వ్రేతలకోర్కి దీఱ కడువేడుకతోడ యశోదగర్భసం
11
చ.
హలహలపూరితోరుకుచయై పెనురక్కసివ్రేతలెల్ల భీ
కలి నెడలించు నీకు ననఁగా నొకగ్రుక్కకు దానిప్రాణముల్
12
ఉ.
గోపవిలాసినీమణులు గొల్వక కొల్వయి వారితోడ స
13
ఉ.
చిన్నికుమార మన్ను దినజెల్లున నీ కని పల్క తల్లి లే
14
ఉ.
వెన్నలు బాలు నేతులును వేడుక మీఱఁగ గొల్లయిండ్లలోఁ
15
ఉ.
వేడుక చేలము ల్విడిచి వ్రేతలు నయ్యము నాపగాంబులన్
చేడెలమానమెల్లఁ గొని సిగ్గులు వీడఁగఁజేసి వారు ని
16
చ.
ఇతరము లేక వ్రేతలు యథేష్టముగా నిను గూడి నిత్యమున్
17
ఉ.
నందునిమందలోన యదునందనులంద ఱమందభక్తి మీ
18
చ.
కుతుక మెలర్ప నింద్రునకు గోపకులందఱు విందు సేయఁగా
19
చ.
సుతుఁడ వటంచు నందుఁడును జుట్టమ వంచును గోపకామినుల్
20
చ.
నిను గని కన్మొఱంగి విధి నేర్పున గ్రేపుల గోపబాలురన్
21
చ.
వలువలు గంధమున్ పువులు వంటకమున్ ఫలముల్ జలంబు లిం
22
చ.
పరగఁగ దుస్ససేనుఁడు సభాసదులందఱు జూడ ద్రౌపదిన్
23
చ.
కడువడిబాణజాలముల గాసిలజేసెడివాని చూచెదే
24
ఉ.
భీమసుయోధనుల్ గన విభీషణరోషవిషాగ్నితప్తులై
భీమతరాహవంబునను బెబ్బులులట్టులఁ బోరునప్పు డా
25
చ.
చలమున భీమమాగధులు చయ్యన కయ్యము జేయ నయ్యెడన్
26
చ.
సమరథులన్ మహారథుల సైన్యములన్ దగఁ గూర్చి కౌరవుల్
27
ఉ.
పాండవు లంప కౌరవసభాస్థలికిం జని దుష్టబుద్ధి మా
28
చ.
వనచరపీడితుం డగుచు వారణనాథుఁడు మిమ్ము వేఁడ నా
జని మకరిన్ మహోగ్రనిజచక్రముచేఁ బరిమార్చి యగ్గజేం
29
చ.
కమలభవాండభాండములు కల్పన సేయఁగఁ బెంపఁ ద్రుంప లో
30
చ.
కడిమి భవత్కథల్ విననికర్ణములున్ భవదీయకీర్తనల్
31
చ.
సదమలబుద్ధి నిన్ను తృటి సన్నుతిఁ జేసినవాఁడు సర్వసం
32
చ.
నలినసఖుండు తాను గగనస్థితి నొక్కరుఁ డయ్యుఁ జూడఁగా
యలరెడుభంగి ప్రాణినివహంబులయందు ననేకమూర్తివై
33
చ.
స్థిరమతి మీపదాబ్జములె దిక్కని యెన్నుచు నిత్యముక్తులై
34
ఉ.
కారణకార్యరూపములఁ గన్పడుసర్వము నీ వటంచు నా
35
చ.
పొలుపుగ మీపదాబ్జమునఁ బుట్టినబిడ్డను వేడ్క మీఱఁ దాఁ
36
చ.
కడుమధురంబులై యమృతకల్పములై కలుషాపహంబులై
నిడుమలఁ బొంద కెప్పుడు నభీష్టసుఖంబులు గాంచి ధన్యుఁడై
37
ఉ.
ఎవ్వనినాభియందు జనియించి విరించి ప్రపంచమెల్లఁ దా
38
ఉ.
వింటిని మీచరిత్రములు వేడుక మీఱఁగ మిమ్ముఁ జూడఁగాఁ
39
ఉ.
కేశవ పద్మనాభ హరి కృష్ణ జనార్దన వాసుదేవ ల
40
చ.
అమలినభక్తిచేత కమలాధిప ని న్నెవఁడైనగాని హృ
య్యమభటబాధలం బొరయ కంత్యమునందు భవత్పదంబు సి
41
చ.
ఉరగశయాన దేవ పురుషోత్తమ కేశవ రుక్మిణీమనో
42
చ.
గురువులయాజ్ఞ మీరి బుధకోటులమాటలు గేరి నిత్యమున్
43
ఉ.
పాయక నిన్ను సంతతము బ్రస్తుతి జేసిన మానవుండు సు
44
ఉ.
కంటి భవత్పదాబ్జములు కంటిని దేవరశంఖచక్రముల్
గంటిని నీదువాహనము గంటిని మిమ్ముల పా...
45
చ.
పతితజనావనుండవని పల్మఱు ని న్గొనియాడుచుండు నే
46
చ.
చపలుఁడ బుద్ధిహీనుఁడను జారుఁడ చోరుఁడఁ బాపకర్ముఁడన్
47
చ.
యదుకులసార్వభౌమ కమలాధిప దీనశరణ్య గోపికా
48
చ.
పరులగుణంబు లెన్ని తమపాటిజనంబులు నెంచి చూడఁగా
దొరకొనుదుష్టమానవు లధోగతిపా లయి దుఃఖపూరితో
49
ఉ.
పావనమైన మీచరణపద్మమరందము గ్రోలుచున్న నా
50
చ.
హలకులిశాదిలక్షణసమన్వితపాదసరోజ కృష్ణ యీ
51
చ.
అనుపమభాగ్యశీల శరణాగతవత్సల దేవదేవ నీ
52
చ.
మురహర వాసుదేవ భవమోచన శౌరి జగన్నివాస శ్రీ
హర హరసేవ్య కృష్ణ భవదంఘ్రియుగంబను తెప్పచేత నే
53
చ.
శమదమయుక్తియోగు లనిశంబు యమాదులచేత నాత్మకా
54
పంచాయుధస్తవము
చ.
ఘనతరనిర్దళద్రిపునికాయవధూజనగర్భగోళమై
55
చ.
పటుతరవిస్ఫులింగము లభంగమహత్ప్రళయానలప్రభా
56
చ.
అమలసువర్ణరత్నకటకాంచితమై సురరాజసేవ్యమై
బ్రమద మెలగ్ప సంతతము ప్రార్థనఁ జేసెద పా...
57
చ.
భవదురువిక్రమక్రమము ప్రౌఢికి నెక్కఁగ దోర్యుగంబుచే
58
చ.
అతినిశితోజ్జ్వలన్నిజభయంకరరూపవినీలధారచే
59
దశావతారసూచకము
చ.
జలముల జొచ్చినన్ శిఖరిచాటున డాఁగిన ముస్త లెత్తినన్
60
చ.
పని గొని పద్మసంభవుఁడు భారతితో నిదురింపఁ జోరుఁడై
న్వెనుకొని మీనరూపమున వేగమె వానివధించి యాశ్రుతుల్
61
ఉ.
మందులు జేర్చి పాల్కడలి మంచిఘటమ్ముగ మందరాచలం
62
చ.
ఇలఁ గొని యారసాతలము కేగెడి మేలిమికంటిరక్కసు
63
చ.
హరిమయ మీప్రపంచమని యాడెద విచ్చటఁ జూపుమంచుఁ జే
64
ఉ.
వేలుపుమూఁకలం దరిమి వేడుకతో బలి యీజగత్రయం
65
ఉ.
కంటకు లైనపార్థివులకంఠము లిర్వదియొక్కపోరులన్
66
చ.
దినకరవంశజుండవయి ధీరతఁ దాటక ద్రుంచి గౌతమాం
67
చ.
అజహరు లెన్నఁ గైరవహితాన్వయమందు జనించి యచ్యుతా
68
చ.
త్రిపురవరుల్ దురంబుల సతీపతి నొంపఁగ బౌద్ధమూర్తివై
69
చ.
కరముల శంఖచక్రశరకార్ముకఖడ్గము లుల్లసిల్లఁగాఁ
దురగముపై వడి న్బొలిచి దుష్టుల బర్బరపారసీకఘూ
70
చ.
కడలిఁ జరించి మందరము కవ్వముగా భరియించి పంటిపైఁ
71
ఉ.
శ్రీరమణీశ యోగిజనసేవితపాదసరోజమందరో
72
చ.
పదములఁ గిల్కుటందియలు బంగరుదట్టి కటీతటంబునన్
73
చ.
నిరుపమనీలదేహ రజనీచరమర్దన గోపికామనో
సురగుణజాల హేమమణిశోభితహారకిరీటకుండలా
74
ఉ.
రంగుమెఱుంగుదువ్వలువ రాజతరత్నవిభూషణంబు లు
75
చ.
వరద ముకుంద చక్రధర వాసవవందిత వాసుదేన మం
76
ఉ.
దొంతరబాముల న్వెడలు త్రోవఁ గనుంగొనలేక బేలనై
77
ఉ.
పంకజనాభ ఘోరభవపాశవిమోచన గోపవేష శే
కంకితమైన దీకృతి రయంబునఁ గైకొను పా...
78
చ.
అభవుఁడ వంతరాత్ముఁడ వనాద్యుఁ డవార్యహితైకసత్కళా
79
ఉ.
నందసునందనందన సనందనవందన కంజనేత్ర గో
80
చ.
తఱుచుగ గోగణవ్రతనితాంతమతి స్థితుఁడౌ నృగుండు భూ
81
చ.
గురుతుగ కంసదాసియగు కుబ్జపటీరసుగంధబంధురా
82
చ.
గురుమతితోఁ గుచేలుఁ డటుకుల్ పిడికెం డొసఁగన్ భజించి భా
83
చ.
అరుదుగ రాజసూయమఘమప్పుడు చైద్యునిమస్తకంబు ప
84
చ.
విరివిగ గోపకామినుల వేణువుఁ బూని వినోదపంచమ
85
చ.
విరటుపురంబున న్మదనవేదన కోర్వక కీచకుండు బి
86
చ.
మురియుచు దుర్మదాంధమున మోసము గానక దుష్టచిత్తుఁడై
గరమునఁ గూల్చి రాజ్యము సుఖస్థితి ధర్మజుఁ డేలు టెల్ల నీ
87
ఉ.
మన్నులు దిన్నబిడ్డఁడని మాటికి నిన్ను యశోద బల్క బ
88
చ.
పరులను వేఁడనంటి పలుబాముల కోరువనంటి నీవ నా
89
చ.
నిరతము నిన్నుఁ గొల్చుమహనీయులఁ జెందదు పాతకవ్రజం
90
చ.
ఉడుతను లేడినిన్ కరిని నూసరవెల్లిని గొండచిల్వనున్
బుడుతని బానిసెన్ గడకు బోయతయింతి నరణ్యచోరునిన్
91
ఉ.
దండము దండ మద్రిధర దండము దండము పాండవావనా
92
ఉ.
నీపదపద్మసేవనము నీపదభక్తులతోడి సఖ్యమున్
93
చ.
సురతతిఁ జూడ నచ్చరలు సొం పలరింపఁగ నాడఁ గిన్నరుల్
94
ఉ.
రవ్వలు జేసి గోపికలు రాయిడిఁ బెట్టఁగఁ గావవైతివా
95
ఉ.
ఒప్పులకుప్ప నీవు ముద మొప్పఁగ నప్పులకుప్పలోన బ
96
చ.
పరుఁడను గాను రార భవబాధల కోరువలేర నిన్ను సు
97
చ.
గురుతుగ సత్యలోకమునకున్ హనుమంతుని సర్వలోకసం
98
ఉ.
కంటిని రుక్మిణీసతిని గంటిని సాత్రజితీవధూమణిన్
99
చ.
శరణు సమస్తదేవగణసంస్తుత దివ్యపదాంబుజద్వయా
శరణు వ్రజాంగనావదనసారసవిస్ఫుటలోకబాంధవా
100
చ.
సరసిజనేత్ర రార గుణసాగర రార మురారి రార సుం
101
ఉ.
ఆతప మర్కుఁ డబ్జుఁడు హిమాంశువు లంచితవృష్టివారిద
102
చ.
జడుఁడ శఠుండ ధూర్తుఁడ నృశంసుఁడ దుష్టుఁడ కష్టుడ న్దురా
103
ఉ.
మ్రొక్కెద దేవకీతనయ మ్రొక్కెద సంతతసేవకావనా
104
చ.
జయజయ దేవదేవ జలజాతభవార్చిత పాదపంకజా
105
చ.
పుడమిని తాడెపల్లికులముఖ్యుఁడ విప్రుఁడ పానకాలురా
106
చ.
నిరుపమకౌస్తుభాభరణ నీరదనీలశరీర హాటకాం
107
ఉ.
మంగళ మిందిరాసహితమంజులనీరదనీలవిగ్రహా
108
పార్థసారథిశతకము
