26
సుకవి మనోరంజనము
ద్విధా = రెండువిధములైన, అకః = అక్ ప్రత్యాహారంబును, అక్కు
లనగా- 'ఆ, ఇ, ఉ, ఋ, ఌ'- ఈ అయిదక్షరములకుఁ బేరు. అది యెట్లనగా-
బాణినీయ సూత్రములు:
'హలన్త్యమ్'- 'ఉపదేశేన్త్యం హలిత్ స్యాత్'
ఉపదేశే = సూత్రమునందు, అన్త్యమ్ = కడపటిదయిన హల్ =
వ్యంజనాక్షరము; ఇత్ = ఇత్తను సంజ్ఞకలది, స్యాత్ = అగును, ఇందుచేత
ఇత్తనగా సూత్రము కొననున్న పొల్లనుట.
'ఆదిరన్త్యేన సహేతా- అంత్యేన ఇతాసహితః ఆదిః మధ్యగానాం, స్వస్య చ సంజ్ఞా స్యాత్'
అంత్యేన = కడపటనున్న, ఇతా = ఇత్తుతో, సహితః = కూడుకొనిన,
ఆదిః = మొదటి అక్షరము, మధ్యగానాం = నడుమనుండెడు నక్షరములకును,
స్వస్యచ = తనకును, సంజ్ఞా స్యాత్ = పేరగును. అన్నందుచేత తుదనున్న
కకారమునకు పొల్లు పనిలేదాయె, గనుక -
'తస్యలోపః"
తస్యేతో లోపస్స్యాత్
దాని కొననున్న ఇత్తునకు లోపమవును. ఇందున్న క వర్ణము పొల్లు
లోపించగా జిక్కిన యయిదక్షరములును హ్రస్వములు, దీర్ఘములుగాను నుచ్చ
రింపగా, అ, ఆ, ఇ, ఈ, ఉ, ఊ, ఋ, ౠ, ఌ, ౡ" అని పది యక్షరము
లయ్యెను.
ఏచః = ఏ, ఓ, ఐ, ఔ,
'చ్' అను ఏచ్ ప్రత్యాహారమునందు మునుపటివలె కొననున్న చకా
రము లోపించగా, మిగిలినవి నాలుగాయెను.
'ఏజ్ హ్రస్వో నాస్తి'
అను సూత్రముచేత నీ ఏచ్చునకు హ్రస్వములేదు. ఏ; ఓ కారములు
గీర్వాణభాషయందు కుఱచలు లేవు, అనుస్వారః = పూర్ణబిందు వొకటి.
సంస్కృతమునందు అర్ధానుస్వారములేదు. విసర్గః = విసర్జనీయ మొకటి.
ఇవన్నియు గూడగా, స్వరాః = అచ్చులు; షోడశ = పదియాఱు. స్పర్శాః =
