పదబంధ పారిజాతము/చౌక అగు
చోఱవాడు
- బాలసేవకుడు.
చోళము విఱుచు తెఱగున
- జొన్నలను పేలాలుగా వేచినట్లు.
- "పాదరసంబు మర్దించుపంతంబునఁ జోళంబు విఱుచు తెఱంగున." ఉ. హరి. 3. 71.
చోళవాళిక కాక వేళవాళికి కర్తవే?
- జీతమునకే కాని, కాలమునకు నీవు కర్తవా?
- జొన్నలకూలికే కాని జీవిత విధానమునకు నీవు కర్తవా ? అని ప్రభాకరశాస్త్రిగారు. నిశ్చితంగా తేల లేదు.
- "చోళవాళికె కాక క్షోణితలేశ, వేళ వాళికిఁ గర్తవే?" పండితా. ద్వితీ. మహి. పుట. 184.
చౌక అగు
- చులుక నగు.
- "కారు కాలానఁ గలిగిన గౌరవంబు, చౌక యై తోఁచె శరదృతుసౌష్ఠవమున." పాండు. 4. 42.
- వాడుకలో - తక్కువవెల అనే అర్థంలో పరిపాటి.
- "వంకాయలు ఈ కాలంలో బాగా చౌక అయినవి." వా.
చౌక చేయు
- చులుకన చేయు
- "సాహిత్యమార్గంబు చౌకఁ జేసినవాఁడు." నిరంకు. 2. 34.
- "న న్నిటు చౌక సేసినను నాతిరొ! యేగతి నోర్వ వచ్చునే?" రాజగో. 3. 9.
చౌకపడు
- చౌక అగు. మత్స్య. 1. 151.
చౌకపఱచు '*చౌక చేయు. చౌక సేయు
- చూ. చౌక చేయు.
చౌకాడిగుదియ
- నాలుగుప్రక్కలు తీర్చిన ఇనుపదండము.
చౌకాలిపీట
- నాలుగుకాళ్ళ పీట.
చౌటిపడియలు
- చౌటినేలలోని చెలమలు. నీటికుండములు.
- "ఇందుల చౌటిపడియ లూహింప, నిరతంబు క్షీరాంబునిధి పుట్టినిండ్లు." పండితా. ద్వితీ. పర్వ. పుట. 241. బస. 7. 181.
చౌటుప్పు
- చౌటి నేలలో తేలేఉప్పు.
చౌడోలి
- అంబారి.
- రూ. చౌడోలి; చౌడోలు.
చౌదరితనము
- గొప్పతనము. శుక. 2. 414. చౌపదము
- ఒక గీతి విశేషము.
చౌపుట
- నాల్గు కాళ్ళతో కుప్పళించి దుముకుట.
చౌరు కొట్టు.
- లొట్టలు వేస్తూ ఆస్వాదించు.
- "విరులు సిగఁ దాల్చి కర్పూరవీటఁ జౌరు,కొట్టుచు." ఆము. 2. 73.
- "గొంటు వక్కలు చౌరు గొట్టుచు నమలి." అష్ట. కల్యా. 2. 82. పు.
- రూ. చౌరు గొట్టు.
చౌవంచ
- అయిదు.
- రూ. చవ్వంచ, చౌవంచి.
చౌవీధి
- చౌకు.
- రూ. చవువీధి.
చౌషష్ఠికళలు
- అరవైనాలుగు విద్యలు.
చౌసాల
- చతుశ్శాల.
చౌసీతిబంధములు
- ఎనభై నాలుగు రతి బంధ విశేషములు.
ఛత్రచామరములు
- గొడుగు, వింజామరము. జం.
- పండితా. ప్రథ. పురా. పు. 290.
ఛస్తే....
- ఎంత కష్టపడినా, ఏ మయినా. మాటా. 134.
ఛిన్నాభిన్నముగ
- ముక్క చెక్కలుగా.
జంకించు
- జంకునట్లు చేయు, బెదరగొట్టి పారద్రోలు.
- "పాతకంబుల జంకించు బహువిధముల."
జంకె యొనర్చు
- భయపెట్టు.
జంకె సేయు
- భయపెట్టు.
జంగగొను
- దాటు.
జంగనడ
- అశ్వగతిలో భేదము.
జంగనడక
- కాలు చాపి నడచు నడక. శ. ర.
జంగనడపు
- చూ. జంగనడక.
జంగమురాలు
- జంగము స్త్రీ.
జంగిలి కాయు
- పశువులను కాచు.
- "పసుల జంగిలికాయ పాలేరు దున్నఁ, గొఱ మాలి..." గౌర. హరి. ద్వి. 560-561 జంగుబిల్లి
- అడవిపిల్లి.
జంటిరైక
- ఒక విధమయిన రవిక. రాధి. 1. 99.
జండా పీకివేయు
- పరారి అగు.
- "ఊరంతా అప్పులు చేసి తెల్లారేసరికి వాడు జండా పీకేశాడు." వా.
జండా యెత్తి వేయు
- పరారి అగు.
- చూ. జండా పీకి వేయు.
జంతపట్టు
- పైరునడుమ కలుపు పోవుటకై దున్ను.
జంతమాటలు
- మాయమాటలు.
జంతికచుట్లు
- మురుకులు, ముచ్చాఱలు, మణుగుబూలు అని వేరువేరు ప్రాంతాల్లో వ్యవహరించే పిండివంట.
- జిలేబి అని బ్రౌన్ - సరి అనిపించదు.
జంతికపుండు
- అనేకరంధ్రా లేర్పడే కుఱుపు, సెలల కుఱుపు.
జంత్రగాడు
- యంత్రం నడిపేవాడు.
జంత్రబొమ్మ
- కీలుబొమ్మ, మాయలాడి.
జందెపువాటుగా
- జందెము వ్రేలు వాటముగా.
- "ఖడ్గంబుతో నొడిచి, తీసుక వాని జందెపువాటు గాఁగ." వర. రా. యు. పు. 337. పంక్తి. 13.
జందెములు త్రెంచుకొను
- కోపముతో చేయు చేష్ట. జంధ్యాలు తెంచుకొని. సన్యాసి నై పోతా నని బెదరించే అలవాటుపై వచ్చిన పలుకుబడి.
- "ఆసపడి యేమి కోరిన నాగ్రహించు, జందెములు ద్రెంచుకొని తద్ద్విజన్మ ఖలుఁడు." శుక. 4. 109.
జంపు నడపు
- ఆలస్యము చేయు.
- "నీ వేల జంపు నడపెదు, రావే మాఱాడ కిందు రాకేందుముఖీ!" విజ. 2. 18.
జంపు చెల్లు
- ప్రాభవము, తన ఆనతి నడచు. చం. రా. 2. 24.
జంపుమాటలు
- జాగు చేసే మాటలు. విజ. 1. 102.
జంపువలపుబేరము
- కాలహరణము చేయు ప్రేమ. తాళ్ల. సం. 12. 145. జక్కిణి గొను
- నాట్య మాడు.
- చూ. జక్కిణీ....
జక్కు గావించు
- చెక్కి వేయు.
- "మే,దినికిం దెచ్చితి కార్తవీర్యభుజ పంక్తిం జక్కు గావించితి." పారి. 3. 34.
జక్కు జక్కను
- ధ్వన్యనుకరణము.
- కుమా. 11. 155.
జక్కుల బోనము లగు
- భోజనశూన్య మగు, భోజనం వట్టి దగు.
- కొన్ని వర్గాల పెండ్లిండ్లలో అరివేణి కుండల నెత్తుకొని బోనాలు బోనాలు అనడం అలవాటు. ఆ కుండలలో బోనం మాత్రం ఉండదు. అందుపై వచ్చిన దని ఆముక్తమాల్యద టీక.
- జక్కు లనగా యక్షులు. యక్షిణీవిద్య గారడీవిద్య. కాబట్టి ఊరకే నామకార్థంగా ఉన్నట్టు కనిపించుటే కానీ అస లుండని మాయా భోజనమే అనుట కూడా కావచ్చును.
- "బోనంబు ప్రజకు జక్కుల, బోనంబులె యయ్యెఁ బ్రొయ్యి పొగయమి వృష్టిన్." ఆము. 4. 126.
జక్కొను
- దొరకు.
- "పలిమెడు మహిసాక్షి ప్రతిదివసంబు, మలహరునకుఁ ద్రిసంధ్యల సమర్పింప, నొక్క నాఁ డెట్టును జక్కొనకున్న, గ్రక్కున మేని కండలు కోసి." పండితా. పురా. 135. పు.
జక్కొలుపు
- వినియోగించు, సవరించు.
- చూ. జక్కొల్పు.
జగజంత
- గయ్యాళి, మాయలాడి.
- "ఔ,రౌర! జగజంత యని తెల, వారుటఁ గని భామ కేళివసతికిఁ జనియెన్." హంస. 3. 243.
జగజంపు
- ముత్యాల కుచ్చు - పెద్దది...
జగజెట్టి
- జగదేకవీరుడు. హర. 3. 92.
- "జెట్టి సింగారించుకొనే టప్పటికి పట్నం కొల్ల పోయింది." సా.
జగజోలి ఏల
- (ఈ) జంజాటము (ఈ) పీకులాట ఎందుకు?
- ఎవరి సంగతో మన కెందుకు?
- "చాలు చాలును వట్టి జగజోలిమాట, చాలింపుమా." రంగ. రా. అయో.
- "ఎక్కడి జగజోలి యటంచు నెరసి చన జూతురు." శుక. 3. 127.
- "ఫలము వారలొ కాక పనిమాలినట్టి, చలమువారలొ వట్టి జగజోలి యేల." ద్వి. పరమ. 7. జగడగొండి
- కలహశీలి.
జగడ మాడు
- కొట్లాడు, దెబ్బలాడు.
జగడాల చీలి
- జగడగొండి. కుక్కు. 40.
జగడాలమారి
- కలహశీలి.
జగడించు
- జగడ మాడు.
- "....వృధా జగడింపకుఁడు." జైమి. 8. 209.
జగదొంగ
- గొప్ప దొంగ.
జగనీలి పిసాళిజంత
- గయ్యాళి, ధూర్తురాలు. జగనగా జగత్ప్రఖ్యాతురా లయిన, నీలి = కృత్రిమపు మాయలు నటించు, పిసాళిజంత - గొప్ప గయ్యాళి.
- "జగనీలి పిసాళిజంత య,మ్ముద్దియ." పాండు. 3. 71.
- నీలి అనుటకు -
- "ఎన్ని నేరిచితివే మటుమాయల నీలి కాన." సారంగ. 3. 53.
- చూ. నీలివార్తలు, నీలియేడుపులు.
జగనొబ్బ గండడు
- జగదేకవీరుడు.
- (గండ=మగడు, ఒబ్బ=ఒక. కన్నడం.) ఇదొక బిరుదు.
జగబంటు
- గొప్పభటుడు.
జగబిరుదు, ముండమొఱ్ఱ
- వీరాధివీర బిరుద ముండినా అనాథవలె ఆశ్రోశించును అనుటపై వచ్చిన పలుకుబడి. పేరు గొప్ప ఊరు దిబ్బ వంటిది.
- "జగబిరుదు ముండమొఱ్ఱయుఁ, దగవే నీ వెఱుఁగవే సుధాకిరణధరా!" నిరం. 3. 16.
జగమగడు
- గొప్పశూరుడు. అచ్చ. యు. 68.
జగ మెఱిగిన బ్రాహ్మణుడు
- ప్రసిద్ధుడు.
- "జగ మెఱిగిన బ్రాహ్మణునికి జందెం బేలా?" చా.
జగాజెట్టి
- జగజెట్టి.
- "చెరువు గట్టినజగాజెట్టి వీవ." శ్రీని. 4. 86.
- చూ. జగజెట్టి.
జిగిలెకాడు
- తోడల్లుడు.
జగే యను
- అపహాస్య సూచక మైన ధ్వన్యనుకరణము.
- "అద్దిర మత్పతి వచ్చు వేళ నీ, కినుకలు సాగ నిచ్చట జగే యన నాతఁడు భీతచిత్తుఁ డై." శుక. 3. 196. జజ్జరకత్తె
- మోసగత్తె. శ. ర.
జజ్జరకాడు
- మోసకాడు.
జజ్జుకొను
- బలహీన పడు.
జట్టికత్తె
- మారుబేరకత్తె.
జట్టికాడు
- కొనువాడు; వర్తకుడు; ఓడ నడుపువాడు; జూద మాడించువాడు.
జట్టికొను
- కొను, స్వాధీన పరుచుకొను.
జట్టి గొను
- 1. పోటీ పడు.
- "విలా, సములచేతఁ దార జట్టి గొనుచు." కవిక. 1. 21.
- 2. విలుచుకొను.
- "తన నిండుజవ్వనము విలు విచ్చి జట్టిగొన్నది." తాళ్ల. సం. 12. 87.
జట్టి దక్కు
- అమ్ముడు పోవు, బేరమునకు కట్టుబడి యుండు.
- "దాసుఁడ నై జట్టి దక్కు చున్నాఁడ." గౌ. హరి. ద్వితీ. పంక్తి. 1530.
జట్టి యాడు
- బేర మాడు. హర. 1. 20.
జట్టి యిచ్చు
- సరికి సరి విక్రయించు, ఇచ్చు.
- "నా, భామల జట్టి యిచ్చి తన పట్టిన యట్టి కడింది నేమముం,దా మఱి కొన్ని నా ళ్లవిహతంబుగ నిల్పుకొన న్మనంబులోన్." కళా. 6. 97.
- రూ. జట్టి యిడు.
జట్టీ పెట్టుకొను
- తగాదా వేసుకొను.
- "వాడు ఏ చిన్నసందు దొరికినా జట్టీ పెట్టుకుంటాడు." వా.
జట్టు కట్టు
- సావాసము చేయు.
- "మా సందులో పిల్ల లంతా జట్టు కట్టాము." వా.
జడకుచ్చులు
- జడలో కొనన పెట్టుకునే ఆభరణము.
జడకొఱ్ఱ
- కొఱ్ఱలలో ఒక విశేషం.
జడ గట్టు
- వెండ్రుకలు ఉండలు కట్టు.
- "నెరుల్ జడగట్టఁగా." విప్ర. 2. 79.
- రూ. జడ కట్టు.
జడ గొను
- జడగట్టు.
- "ఏఁచ మాటలు జడగొన్న పీఁచుఁ గురులు, గలుగు నెఱుకులు దగఁ బొడ గనఁగ వచ్చి." యయా. 1. 102. జడ చిక్కు దయ్యముచందము
- బంధిత మై ఎటూ వెళ్ల లే నట్లు.
- దయ్యాన్ని మంత్రగాళ్లు తల మీద కొద్దిగా వెండ్రుకలు తీసి, జడ వేసి, అందులోనికి దయ్యాన్ని ఆవహింపజేసి జడ కత్తిరించి వేస్తారు. అందులో తగులుకొన్న దయ్యము దిగ్బంధనం చేసి ఉంటారు కనుక ఎటూ పోలేక గిలగిల లాడుతుందట. దీనిపై వచ్చిన పలుకుబడి.
- "జడ చిక్కుదయ్యంబు చందమునను." హంస. 1. 220.
- "ఇపు డేఁగి యమరనాథుఁడు మెచ్చన్, జడ లొడిసి పట్టి తెత్తునె, జడఁ జిక్కిన దయ్యమట్లఁ జనుదేరంగన్." చంద్రా. 8. 40.
జడతల
- వెండ్రుకలు ఒత్తుగా ఉన్న తల.
- "ఆ పిల్లది మంచి జడతల. ఏం చేసుకున్నా అందంగానే ఉంటుంది." వా.
జడను పడు
- 1. మ్రాన్పడు.
- "ఆ జననాథుఁడు శోక మంది జడను పడియు." భాస్క. అయో. 183.
- 2. అలస మగు.
- "నడ జడను పడియె నా రే,ర్పడియెన్ జనుమొనలు నల్ల వడియెన్." మను. 3. 119.
జడప్రత్తి
- జడలు జడలుగా గింజ లుండే పత్తి.
జడబిల్ల
- జడలో పెట్టుకునే బిళ్ళ - ఒక నగ.
జడముడి
- ఈశ్వరుని జటాజూటం - కపర్దం.
జడలు గట్టుట
- మునివృత్తి నవలంబించుట.
- "జడలు గట్టుట వృథా శ్రాంతి యాతనికి." గౌ. హరి. ప్రథ. పంక్తి. 565.
జడిగాడ్పు
- ప్రచండవాయువు. బ్రౌన్.
జడి గురియు
- ఎక్కువగా కురియు.
- "ఆనందబాష్పములు జడి గురియన్." భాగ. స్క. 3. 394.
జడి గొను
- నిరంతరముగా కురియు. లక్షణయా వ్యాపించు.
- "ఒడి దారముల కాంతి జడిగొనంగ." నిరంకు. 4. 89.
- ఇది విశేషంగా అన్నట్లు 'జడిగొన్ కోర్కులు' ఇత్యాదులలో విధవిధాలుగా ఉపయుక్త మవుతుంది.
- "జడిగొని సమ్మదాశ్రుకణజాలము లొల్కఁగ." పారి. 3. 5.
- చూ. జడి పట్టు, జడివాన.
జడిగొలుపు
- జడిగొనునట్లు చేయు.
- "మిగుల బిరు సగుశరముల్, జడిగొలిపి తద్బలంబుల, మడియింపఁగఁ జొచ్చె మారి మసఁగినభంగిన్." జైమి. 5. 56.
- చూ. జడిగొను.
జడి పట్టు
- 1. ముసురు పట్టు.
- "మరీ జడిపట్టి కురుస్తూంది." వా.
- 2. పట్టు పట్టు.
- "తడఁబడక తప్పు లాడక, జడి పట్టక పరుసు గాక...మాటాడ వలయు." సకల నీతి. స.
జడి పెట్టు
- భయపెట్టు.
- "విడువక జడిపెట్టు విసిగి యల్లమయు." ప్రభు. 2. 32. పు. కాశీ. 4. 50.
- రూ. జడి వెట్టు.
జడివాన
- వదలకుండా ముసురు పట్టి కురిసే వాన.
- "క్రొవ్విరి జడివాన కుంభినిఁ గురిసె." రంగా. రా. బాల.
జడివెట్టు
- "....వృధాలాప ప్రబంధోక్తులన్, జడివెట్టం బని లేదు." కాశీ. 4. 50.
- చూ. జడిపెట్టు.
జడ్డిపెట్టె
- నడుమ బరువు కట్టి ఇద్దరు మనుషులు మోసుకొని పోవుటకు ఉపయోగించే పొడుగైన కఱ్ఱ - జడ్డి. దానికి కట్టిన పెట్టె - జడ్డిపెట్టె. బ్రౌన్.
జడ్డియీటె
- నడుమ పిడిగల యీటె. బ్రౌన్.
జడ్డుతనము
- మాంద్యము; సోమరితనము.
జడ్డుపడు
- అలస మగు.
- "జడ్డుపడి యుండె నొక కొంత ప్రొద్దు వేడ్క." శివ. 1. 64.
జడ్డుమనిషి
- సోమరి.
- "వాడు వట్టి జడ్డుమనిషి. వాడితో పెట్టుకుంటే ఏ పనీ కాదు." వా.
జడ్డు వడు
- వెనుక పడు.
- జడ్డు-జడత, మాంద్యం-జడ్డుమనిషి-సోమరి, అలసుడు అనే అర్థంలో నేటికీ వాడుకలో ఉన్నది. పండితా. ప్రథ. దీక్షా. పు. 178.
జతకట్టు చేయు
- సన్నాహపఱుచు.
- "చతురంగబలమున జతకట్టు చేసి." వర. రా. సుం. పు. 156. పం. 5. జత గట్టు
- 1. పక్షులు మొదలైనవి జతగూడు.
- 2. గుంపు గూడు.
జత గావించు
- సరి చేయు.
- "యథార్హతన్ మెలపు నయ్యల్ సుమ్ము లోకస్థితుల్, జతగావించు మహామహుల్." మల్లభూ. నీతి. 18.
జత గూడు
- కలియు.
- "కూయిడి జతగూడి కెడసి కునుకు పరువులన్." హంస. 4. 222.
జతనపడు
- ప్రయత్నించు.
జతను పడు
- పదిలముగా ఉండు.
జతను పఱుచు
- పదిలపఱుచు
జత పట్టు
- సావాసము చేయు.
- "వాడు వట్టి పోకిరిపిల్లవాడులా ఉన్నాడు. వాని జత పట్టవద్దు." వా.
జతపడు
- జత గలియు, సరిపడు, దొరకు.
జత పఱుచు
- జత పడునట్లు చేయు.
జత యగు
- సరిపడు, సమకూరు. భాస్కర. 105.
జత వచ్చు
- సరి వచ్చు; సమాన మగు.
- "జత వచ్చు ననవచ్చు జంభారి కాంతకు." జాహ్నవీ. 1. 72.
జత్తాయితం బగు
- సిద్ధ మగు.
- "కాకోదర లోకాధిపతిని నత్తరి త్రాడుగా హవణించి జత్తాయితం బై శూరు లగుదేవదానవీరులు పొంకంబుగా..." హేమా. పు. 18.
జద్దువడు
- మైమఱచి యుండు - సంతోషంతో. శివరా. 1. 64.
జన్నిగట్టు
- బ్రాహ్మడు - యజ్ఞోపవీతధారి.
జన్నిగొను
- సన్నిపాతం వచ్చు - అలా ప్రవర్తించు.
- "చంక లడఁచికొంచు శంకరుఁ బొగడు,చును నుర్కుచును గెర్లి చూచుచు జన్ని,గొనుచు గంతులు వేయుచును." పండితా. పర్వ. 371. పు.
జన్నియ వట్టు
- మీదుకట్టు.
- "కన్నియఁ గాని వే ఱొకతె గాను మనోహరరూప! నీకు నే, జన్నియ వట్టియుంటి నెలజవ్వన మంతయు నేఁటిదాఁక." విజ. 1. 97.
- చూ. జన్నె విడుచు. జన్నియ విడుచు
- మీదుకట్టు, దైవప్రీతిగా వదలు. కవిక. 1 ఆ.
జన్నె చేయు
- మీదుకట్టు, దైవప్రీతిగా ఆంబోతునో దేనినో వదలివేయు.
- "గోగణంబులలోన గోవు నొక్కటి నేర్చి, జన్నె చేసిన ధర్మశాలి యొకఁడు." రుక్మాం. 2. 105.
- చూ. జన్నె విడుచు.
జన్నె విడుచు
- మీదుకట్టు.
- దైవప్రీతిగా ఏ ఆబోతునో, దున్నపోతునో వదలి వేయుట అలవాటు. దీనిని జన్నె విడుచుట అంటారు. ఇలాంటివే మీదుకట్టు, జన్నె కట్టు, జన్నియ వట్టు, ముడుపు గట్టు అన్నవి. ఇప్పటికీ పాలూ, పెరుగూ మొదలయినవానిని దేవునికి మీదుకట్టిన వని అంటారు. అంటే ఆ మొక్కుబడి తీరేవరకూ దానిని ఇతరు లెవరూ అనుభవింప నీయరు. ఈ ఆచారం మీద వచ్చిన పలుకుబడి. ఈ అర్థాన్ని సూచించే ప్రయోగాలు -
- "మున్నె కొలు వున్నవానికి, జన్నె విడిచి యన్నెలంత చక్కని వరునే..." శుక. 2. 206.
- "విషమశరుపేర జన్నియ విడిచి రనఁగఁ, గ్రొవ్వి చరియించు నవ్వీటఁ గోడెగాడ్పు." కవికర్ణ. 1. 15.
- చూ. జన్నియ విడుచు.
జన్మ కొక శివరాత్రి
- అరుదుగా వచ్చిన దనుట.
- "వాడు రాయక రాయక ఏదో పుస్తకం రాశాడు. చేయక చేయక వీ డో సన్మానం చేశాడు. జన్మ కొక శివరాత్రి అన్నట్లు వాడి కది ఒక గొప్పగా కనిపించదా మఱి?" వా.
జన్మవాసన
- పూర్వజన్మవాసన. వాసనాత్రయములో ఒకటి. మన స్నేహ శత్రుత్వాలకు పూర్వజన్మవాసనలు కారణమని మన పెద్దల నమ్మకం.
- "మెలఁతకుఁ బతికిన్, వలపు సమం బగుట జన్మవాసన చెలియా!" మను. 6. 66.
జప్పడించుట
- చప్పరించుట.
- ప్చ్ - అంటూ తిరస్కార భావంతో కొట్టివేయుట.
- "మాటల మిమ్ము జప్పడించుటలు సొప్పగునే." పండితా. ప్రథ. దీక్షా. పు. 152.
- "వా డేం చెప్పినా చప్పరించి వేస్తాడు." వా.
జప్తీ చేయు
- సొత్తును, సొమ్ములను, ఆస్తిని అమీనా, కోర్టు ఆజ్ఞప్రకారం స్వాధీనపఱచుకొను.
జబురుజంగి
- ఒక దినుసు ఫిరంగి.
జబ్బ చఱచుక నిలుచు
- పోరాటమునకు సంసిద్ధు డగు.
- "వాడు మాట వస్తే ఏ మయినా సరే జబ్బ చఱచుకొని నిలబడతాడు కానీ వెనకంజ వేయడు." వా.
జబ్బపుష్టి
- భుజబలం.
- "వాడి కేం? మంచి జబ్బపుష్టి కలవాడు. నలుగురు వచ్చినా తిప్పి కొడతాడు." వా.
జబ్బుగా
- గాఢముగా కాక - తేలికగా.
- "కాంతుని జబ్బుగాఁ గౌఁగలించు." మను. 3. 123.
జబ్బు చేయు
- అణచు; సుస్తీ చేయు. గౌర. హరి. వూ.
- చూ. జబ్బు సేయు.
జబ్బుతో తీసుకొను
- చిక్కిపోవు.
- "వాడు నాలుగు నెలలనుంచీ జబ్బుతో తీసుకొంటున్నాడు." వా.
- చూ. తీసిపోవు.
జబ్బుపడు
- 1. మంద మగు. శ. ర.
- 2. వ్యర్థ మగు. కకు. 1. 181.
- 3. నిరుత్సాహపడు. నీలా. 2. 66.
- 4. చెడు.
- "జబ్బుపడు సుమ్ము కార్యంబు లెల్ల." ద్వి. తి. సా.
- 5. సుస్తీపడు.
- "మొన్న జబ్బుపడి చిక్కిపోయాడు." వా.
జబ్బు సేయు
- తక్కువ పఱుచు; సుస్తీ చేయు.
- "భూతసంఘముల యుబ్బులు జబ్బుసేసి." గౌ. హరి. ప్రథ. పంక్తి. 2080.
- చూ. జబ్బు చేయు.
జమ కట్టుకొను
- లెక్కించు.
- "మ, ద్వరకవితామహత్వపుఁబ్రభావముగా జమ కట్టుకొంచు..." నానా. 249.
- "వాణ్ణి మనవాడికిందనే జమ కట్టుకోవచ్చు." వా.
జమటపాత
- డేగను వేటలో చేత పట్టుకొనినప్పుడు దానిగోళ్ళు గుచ్చుకొనకుండ వేసుకునే మడతగుడ్డ. బ్రౌన్.
జమలిమండిగ
- పొరలపూరీ. నైష. 6. 12.
జమాఖర్చులు
- ఆయవ్యయాలు.
జమాబందీ
- పన్నులను ఖరారు చేయు టకై కరణాల నందరినీ చేర్చి తాసీల్దారు జరిపే తతంగం.
జమాబంది సిరాబుడ్డి
- సమిష్టిది ; ఒక అడ్డీ ఆగీ లేనిది; ఒకరి అధికారం లేనిది; అతి వ్యభిచారిణి.
- జమాబందీ జరిగేటప్పుడు కచ్చేరిలో ఆ తాలూకా రెడ్లు, కరణాలు అందరూ చేరతారు. అక్కడ ఉన్న సమష్టి సిరాబుడ్డిలో ఎవ రంటే వారు కలం ముంచి రాస్తారు. అందుపై వచ్చిన పలుకుబడి.
జమీందారీ
- ఒక జమీందారు క్రింద ఉన్న భూమి.
- ఇప్పుడు జమీందారీలు రద్దయినవి.
జమీందారు
- జమీందారీకి అధిపతి.
- చూ. జమీందారీ.
జముకడకు చను
- మరణించు.
- "పాంచాలికొడుకు లందఱు జముకడకుఁ జనిరి." భార. సౌప్తి. 203.
జముదళము
- నిడుపు పిడిగల బాకు.
జముదాడి
- జముదళము.
జముదాళి
- చూ. జముదాడి.
జమునిల్లు చొచ్చు
- చచ్చు.
- "జమునిల్లుఁ జొచ్చిన జంతువుఁ దెచ్చు, నమితసత్వాఢ్యు లీ యవనిలోఁ గలరె?" ద్విప. మధు. పు. 30.
జముబానసము నింటిత్రోవ చూపు
- చంపు.
- యముని వంటయింటదారిని చూపించుట అంతే కదా.
- "రక్షగాఁ జుట్టి తిరిగెడురాక్షసులకుఁ, దొలుత జముబానసము నింటిత్రోవ చూపి." ఉ. హరి. 1. 139.
జములా గుడారాలు
- డేరాలు. కాశీయా. 72.
జమువాకిలి గట్టు
- బ్రతికించు.
- యముని వాకిలిని మూయుట అనగా చావనీ కుండుట.
- "మద్గృహంబునన్, వాడిమితోడ నుండి జమువాకిలి గట్టి మదీయ సంతతిన్." ఉ. హరి. 2. 19.
జమ్ముగూడ
- జంబుతో అల్లిన గూడ. ఆము. 4. 133.
జమ్ముదాడి
- చూ. జముదాడి.
జయ పెట్టు
- జయజయ అని జేకొట్టు.
- చూ. జయవెట్టు. జయము జయము
- రాజులను, దేవతలను చూచినప్పుడు అనుమాట.
- "జయము జయము నీకు సంపంగిమన్న! నన్, దయఁ జూడు దక్షిణద్వారకాధీశ!" హేమా. పు. 68.
జయ వెట్టు
- జయజయధ్వానములు చేయు.
- "జయ వెట్టుఁ డిటు గూడ సా తెల్ల ననుచు..." పండితా. ద్వితీ. పర్వ. పుట. 291.
జరుగుడాట
- రాతిపలకలమీదినుండి క్రిందికి జారుతూ ఆడుకొనే ఆట. శ. ర.
జరుగుడుబండ
- పై ఆట కుపయోగించే బండ.
జరుగుబడి
- చూ. జరుగుబాటు.
జరుగుబాటు
- తిండికి, బట్టకు ఉండుట.
- "వాడికి జరుగుబాటు కేం లోటు లేదు." వా.
- "వాడిది బాగా జరుగుబా టున్న కుటుంబం." వా.
జఱజఱ యీడ్చు
- ధ్వన్యనుకరణము.
జఱభిచెయ్వులు దాల్చు
- గడుసరిచేతలు చేయు. వ్యభిచారిణుల చేష్టలు చేయు - ప్రస్తుతం.
- "జఱభిచెయ్వులు దాల్చిరి జార కామినుల్." కుమా. 8. 101.
జఱభితనము
- గడుసుతనము.
- "అడవిలోనఁ దపమువడఁ బోదు ననునంత, జఱభితనము లెందుఁ గఱచి తీవు." కుమా. 6. 16.
- మూర్ఖత్వము వంటి దని టిప్పణిలోనూ కోశాలలోనూ ఉన్నా అట్లా అనిపించదు. మేనక పార్వతితో అంటున్న మాట యిది.
జఱభులు
- గడుసు వారు, పాపులు, దుష్టులు.
- "కఱకంఠు శుద్ధ నిష్కల భక్తియుక్తి, జఱభుల కది యేల సమకూడు." బస. 7. 204.
- "ఎఱిఁగితి మద్ది రయ్య తడ వేటికి గుఱ్ఱపుదొంగ వీఁడె యీ, జఱభునిఁ బట్టి చంపుఁ డతిసాధుమునీంద్రుఁడు వోలె నేత్రముల్, దెఱవక...బైసుక పట్టె...." భాగ. 9. 207.
- "కొఱగాని జఱభుల కొయ్యనగాండ్ర." బసవ. 5.
జలకట్టె
- ఒకానొక డేగ - సెలకట్టె.
జలక మాడు
- స్నాన మాడు.
జలకము లాడు
- స్నాన మాడు. జలకమువాడు
- స్నానము చేయించేవాడు. ద్వి. పరమ. 3. 203.
జలకము గావించు
- అభిషేకము చేయించు, స్నాన మాడించు.
- "గంధోదకములను మఱి జలకంబు గావించి." పండితా. ద్వితీ. పర్వ. పుట. 468.
జలక మార్చు
- స్నానము చేయించు. పాండు. 2. 17.
- "మదవతీ కరముక్తమణికుంభసంభృత, సౌరభోదకముల జలక మార్చి." పారి. 5. 70.
జల గడిగినట్లు
- బాగా కడిగినట్లు అనుట.
- జల గడుగుట అనగా - బంగారంపై పోగర పనీ, ఆకురాతి పనీ చేసినప్పుడు వారు పెట్టుకొన్న చర్మంమీదనే కాక అటూ యిటూ ఏ కొంతో రాలిపడే అవకాశం ఉంటుంది. అందుకని ఆ తావులో కసపూడ్చి ఆ కసపు నంతటినీ ఒక చోట ఉంచి పెడతారు. దానిని జలగడుగు వాళ్లు, కాలువకో బావికో తీసుకొని వెళ్లి, నీళ్లు పోసి కడిగి, కడిగి పైన ఉన్న కసవు నంతటినీ తొలగించి వేసి, ఆ అడుగున తేలినదానిలో పాదరసం వేసి పట్టి పుఠం పెడతారు. అప్పుడు బంగారం తేలుతుంది. కాబట్టే జల గడుగుట అనగా బాగా కడుగుటగా అలవా టయినది.
- "వాడి పుట్టు పూర్వోత్తరా లన్నీ ఏకరువు పెట్టి జల గడిగినట్లు వాడి మానం కడిగి వేశాడు." వా.
జలగడుగు
- నీళ్ళతో కడుగు.
- "అలివున సంపాదించితి, జలగడిగితిఁ బున్నె మెల్ల శాంతిపర! ననున్." కవిమాయ. అం. 4. 77.
- చూ. జలగడిగినట్లు.
- రూ. జల్లగడుగు.
జల గడుగువాడు
- పైరీతిగా బంగారుపొడి కలిసిన కసవును కడిగేవాడు.
- చూ. జల గడిగినట్లు.
జలజల రాలు
- ధ్వన్యనుకరణము.
- "జలజల రాలెఁ బూలు సుమసాయక సంగరకౌశలంబునన్." రాజగో. 4. 47.
జలతరంగములు
- అశాశ్వతములు, క్షణికములు. పండితా. ద్వితీ. పర్వ. పుట. 418.
- చూ. జలబుద్బదములు.
జలతైలబిందు వగు
- నీటిలో వేసిన నూనెబొట్టు విరివిగా వ్యాపించుటపై వచ్చిన పలుకుబడి.
- "జలతైలబిందు వయి నా, మెలఁకువ వెల్లి విరి యైన మే లగునే." ఉ. హరి. 5. 198.
జలదమును నమ్మి చేనీరు చల్లు
- ఎక్కడో ఉన్న దానిని నమ్ముకొని, చేతిలో ఉన్నదానిని జాఱ విడుచుకొను. నమశ్శి. 50.
జలదారి
- నీళ్లు పోయుటకు వీలుగా ఒక మూల బండ వేసి చుట్టూ కాస్త కట్టవేసిన తావు. అందులోనుండి నీళ్లు పోవుటకు వెలుపటికి ఒక కాలువ కూడా ఉంటుంది. ఈ మాటను దక్షిణాంధ్రంలో ఎక్కువగా ఉపయోగిస్తారు. ఇదే జలజారిగా కూడ మారినది.
- రూ. జలజారి.
జలదోషము
- పడిశము.
జలపూత
- బంగారు వెండితో చేసిన మొలాము.
జలపోసనము
- జలతారు అన్న అర్థంలోనూ కొన్నిట ప్రయుక్తం.
- చూ. జలపూత.
జలపూత బంగారు
- అశాశ్వతము.
- పైపై మెఱుగులవంటి మాట. మొలాము వేసినదే కాని అసలు బంగారం కాదు. తాళ్ల. సం. 11. 3. భా. 70.
జలబాధ కలుగు
- మూత్రవిసర్జనా కాంక్ష కలుగు. కాశీయా. 238.
జలబుద్బుదములు
- అశాశ్వతములు, క్షణభంగురములు.
- నీటి బుడగలవంటి వనుటకు నీటిబుడగలే అనుట. ఇట్టివి పెక్కు లున్నవి. పండితా. ద్వితీ. పర్వ. పుట. 418.
జల మాడు
- స్నానం చేయు.
జలముపా లగు
- నీళ్లపా లగు - వ్యర్థ మగు.
- "తన పెద్దతనంబు జలంబు పాలుగ." నైష. 8. 42.
జలసూత్రము
- 1. ధారాయంత్రము. కాశీయా. 37.
- 2. అటూ యిటూ నీరు వచ్చుటకై రెండు బానలలోనికీ వదలిన త్రాడు.
జలుబు చేయు
- పడిసెము పట్టు. జలుబునీళ్లు వదలిపోవు
- పొగ రడగు. కొత్త. 187.
జల్ల బండి
- పైన కప్పు లేనిబండి. కొత్త. 48.
జల్లి గంప
- సందు లున్న గంప.
జల్లి తోక
- కుచ్చుతోక.
జల్లి నీడ
- మధ్యమధ్య వెలుతురు పొడలున్న నీడ.
జల్లి పెండెము
- ఒక నగ.
జల్లిమాటలు
- వ్యర్థ ప్రలాపాలు, వట్టి మాటలు.
- జల్లెడ పట్టగా నిలుచునవి గట్టివి. అలా కానివి జల్లి మాటలు.
- నడుమ నడుమ సడలి విచ్చి పోయిన అనగా సత్యేతరత బయల్పడిన వగుటతోనూ జల్లిమాటలు కావచ్చును.
- "జల్లిమాటలు గాక సరిసేయ వచ్చు నే, సవరంబు లీశిరోజాతములకు." హంస. 1. 210.
జల్లి ముత్తెము
- సన్నటిముత్యము. బ్రౌన్.
జల్లిమూకుడు
- నడుమ సగందాకా రంధ్రాలున్న మూకుడు, సిబ్బి రేకు.
జల్లివేరు
- కొస కుచ్చుగా ఉన్న వేరు.
జల్దుకొని వచ్చు
- త్రోసుకొని వచ్చు.
- "జల్దుకొని వచ్చెఁ బైపైని సారమేయ, యాధములు." హర. 7. 38.
జల్లుకొను
- మూగు, గుంపగు.
జల్లు లాడు
- జలక్రీడ లాడు, నీళ్లు చల్లుకొను.
- "ఒండొరులమీఁద జలములు నిండుకొనఁగ, జల్లు లాడిరి సరసిలో సరసముగను." ఉషా. 2. 12.
జల్లెడపాటు వడు
- దట్టంగా పెరుగు.
జవకట్టు
- కూడిన, మేళవించిన.
జవకట్టికొను
- భద్రపఱుచుకొను, కూడుకొను.
- "భవరోగములు వీడి పాఱంగఁ బెద్దలు మున్ను, జవ కట్టుకొనిన నిచ్చల మైన మందు." తాళ్ల. సం. 5. 140. జవజవ లాడు
- ఊగాడు, కంపించు.
- చూ. జవదాటు వివరం.
జవజవ మను
- కంపించు.
జవదాటు
- మేర మీఱు.
- ఏ కొంత యైన అనే అర్థంలో జవ ఉపయుక్త మైనది. జవదాటక పోవడం అంటే ఏ కొంత కూడా మేర మీరక పోవడం అని అర్థం. సన్నని గోధుమలను జవగోధుమ లంటారు. సన్నని గోధుమంత కూడా దాటకుండడ మన్నమాట. సన్నని వస్తు వేదైనా కదలుటకు జవజవ లాడుట అంటారు.
- "తనయాజ్ఞ జంగమస్థావరజంతుసం, తాన మెన్నఁడు జవదాట వెఱవ." కా. మా. 1. 28.
- "ఈ రీతి సకలధర్మవి, చారుం డగు నతనిమాట జవదాటక." శుక. 1. 179.
జవళివాడు
- బట్ట లమ్మువాడు. బ్రౌన్.
జవళియంగడి
- బట్టల దుకాణం. బ్రౌన్.
- నేటి వాడుకలో జవిళి.
జవుజవ్వు '*ధ్వన్యనుకరణము. జవాదివంకి
- పునుగు, జవ్వాది సౌందర్య వర్ధకములుగా మనకు ప్రతీతి. లక్షణయా అతి సౌందర్యవతి అనుట.
- "వరల సొంపుల టెంకి జవాదివంకి, జాతి రతినీల నారాజదూతి హేల." హంస. 1. 81.
- చూ. జవ్వాదివంకి.
జవ్వన మమ్ముకొను
- డబ్బుకై వ్యభిచరించు.
- "సంత నెన్నఁడో, జవ్వన మమ్ముకొన్న గడసాని ననుం గవయం దలంచితే." ఉ. హరి. 1. 74.
జవ్వాజివంకెలు
- ధాన్యవిశేషం.
జవ్వాడు
- కదలాడు.
- పలుచగా, సన్నగా ఉన్నవాని కదలికలోనే ఇది ప్రయుక్త మవుతుంది.
- "నృపుఁ డుపవడ మై, జవ్వాడులతికయో యన, నవ్వెలఁది వడంకఁ జూచి." శుక. 1. 313.
- చూ. జవజవ లాడు.
జవ్వాదిపిల్లి
- పునుగుపిల్లి, సంకుమృగం.
జవ్వాదివంకి
- చూ. జవాదివంకి. జవిళిసరుకులు
- జవిళి అంగడిలోని సరకులు. (జవిళి=గుడ్డలంగడి) అనగా అందుబాటులో నున్నవి.
- "నవనిధానంబు లేదేవి జవిళిసరుకులు." పాండు. 1. 2.
- రూ. జవళి...
జళుకులు వాఱ దంచు
- మెఱుగుపోటు వేసి దంచు. ఒకసారి దంచి, దానిమీద దంచడాన్ని మెఱుగుపోటు అంటారు. పాండు. 3. 87.
- చూ. మెఱుగుపోటు.
జాగఱ గట్టు
- మేలుకొను, జాగారము చేయు.
- "జాము పోయినదాఁక జాఁగఱ గట్టి, బాములఁ బొందుచు." గౌ. హరి. ద్వితీ. పంక్తి. 1941.
జాగుపడు
- సాగు. విజయ. 1. 43.
జాగుపెట్టు
- జాగు సేయు.
- "పెక్కు మాటల నిటు జాగుపెట్ట నేల." కాశీ. 2. 88.
జాగెనకత్తెర
- మల్ల బంధవిశేషం.
జాజరకత్తె
- మాయలాడి.
జాజరకాడు
- మాయవాడు.
జాజాలపాలిక
- అంకురార్పణం చేసే మూకుడు.
జాజాలపాలె
- చూ. జాజాలపాలిక.
జాజు చేయు
- ఎఱ్ఱవడ జేయు.
- "బాగుగా జాజు చేసినఁ బ్రజ్వరిల్లు." రాధా. 5. 254.
జాజులు ప్రసాద మగు
- అత్యనుకూల మగు, అత్యభిలషణీయ మగు.
- జాజులే కాక ప్రసాదం కూడా అయినప్పుడు మఱింత వాంఛనీయం కదా.
- "నీ కవితంబ నై నిర్దోష మగుచు, మాకు నంకితము రామాయణం బైన, బంగరు పువ్వుల పరిమళ మైపొ,సంగి జాజులును బ్రసాదమ్మునట్లు." వర. రా. బా. పు. 6. పంక్తి. 7.
- చూ. జాదులు ప్రసాదము నగు.
జాజువాఱు
- ఎఱ్ఱబాఱు.
- "శశికాంతమణిపీఠి జాజు వాఱఁగఁ గాయ, లుత్తుంగకుచపాళి నత్తమిల్ల." మను. 2. 27.
జాజు సేయు
- ఎఱ్ఱరంగు వేయు, ఎఱ్ఱవడ చేయు.
- చూ. జాజు చేయు.