పదబంధ పారిజాతము/చెఱి ఒకటి

←పదబంధ పారిజాతము/చెప్పుకాలు

పదబంధ పారిజాతము (195) రచించినవారు నార్ల వెంకటేశ్వర్లు
పదబంధ పారిజాతము/చెఱి ఒకటి

పదబంధ పారిజాతము/చౌక అగు→

చెవిలో వేసికొను

మనసు పెట్టి విను.
"వా డేం చెప్పినా చెవులో వేసుకోడు." వా.

చెవిలో సొంటికొ మూదు

మూర్ఛపడినప్పుడు శుశ్రూష చేయు.
".....సూర్య సుతుండు దేవతా, సూదన బాణవేగమున సొమ్మసిలెం జెవి లోన సొంటికొ,మ్మూఁదినవాఁడ వైతివె యయో..." రామాభ్యు. 8. 103.

చెవి వాలవేయు

చెప్పుడుమాటలకు లోబడు.
"అది వాళ్ల అమ్మమీద రోజూ ఏవేవో చెప్తూండే సరికి వాడూ చివరికి చెవి వాల వేశాడు." వా.

చెవి సోక జెప్పు

మనసునకు నాటునట్లు చెప్పు.
"చెవి సోఁకఁ జెప్పఁగన్." విజయ. 1. 31.

చెవుడు పడు

చెవులు గడియలు పడు - ముఖ్యంగా పెద్దశబ్దం వినుట వల్ల.

చెవుడు పఱుచు

చెవుడు కలుగునట్లు చేయు.

చెవుడుపాటు

చెవుడు కలుగుట.

చెవుడ్పాటు.

చూ. చెవుడుపాటు.

చెవులపండువుగా

కర్ణ పర్వముగా, వినుటకు ఇం పైనదిగా.
"నాకుఁ జెవులపండువుగ వినిపింపు నీ పలుకు లనియె." కళా. 3. 34.
"కవిబుధ శ్రేణికిఁ జెవులపండువులుగా, నాస్థానమున మాటలాడ నేర్చు." భీమ. 1. 65.

చెవులపిల్లి

కుందేలు.

చెవులపువ్వులు

ఒక చెవినగ. బుగడల వంటిది.

చెవులపూవులు

చెవినగ.

చెవులపోతు

కుందేలు.
"చెవులపో తెదు రయ్యెఁ జెమరు డా దెసఁ జూపె." ఉత్త. రా. 6. 235.

చెవుల బెట్టికొను

విను.
"కాని యా తప్పు నీ, చెవులం బెట్టి కొనంగ రాని పురి గాసిం బెట్టి కట్టిండి వా,సవుఁ డెట్టుం దనుఁ జంపఁజాలు...." ఉ. హరి. 1. 184.

చెవుల బెట్టు

చెప్పినది విను.
"ఏ మనఁగ నేమి నీమగఁ, డేమాటలు చెవులఁ బెట్టఁ డించుకయేనిన్." నలచ. 5. 141.

చెవుల బోయు

చెప్పు; బోధలు చేయు.
"చెవులఁ బోయమె సవిశేష కార్య వచనములు." భార. స్త్రీ. 1. 142.

చెవులలో చెట్టు మొలుచు

వినిపించుకోక పోవు. నిరసనగా అనుమాట. కొత్త. 346.

చెవులలో వేళ్లు పెట్టుకొను

ఏ మాత్రం వినక పోవు.
"వా డే మంచిపాట విన్నా చెవులలో వేళ్లు పెట్టుకొంటాడు." వా.
"మా సంగతి మేం మాట్లాడుకొంటూ ఉన్నాం. ఇష్టం లేకపోతే చెవుల్లో వేళ్లు పెట్టుకో." వా.

చెవుల వ్రేళ్ళు చెఱివికొను

చెవులు మూసుకొను - శబ్దము విన లేక.
"బిట్టుల్కి గట్టురాపట్టి దొట్టినభీతిఁ, జెవులఁ జుట్టనవ్రేళ్లు జెఱివికొనియె." దశా. కూర్మ. 49.

చెవులు గడియలు పడు

తిండి లేక పోవుటతోనో, పెద్ద శబ్దంవల్లనో చెవులు మూసుకొని పోవు.
"ఉడుగనిపస్తులఁ జెవులను, గడియలు వడ మేను వడఁక..." పాండు. 3. 103.
"మూన్నాళ్లనుంచీ తిండి లేక చెవులు గడియలు పడ్డాయి." వా.

చెవులు గఱచు

చాడీలు చెప్పు.
"పలు గూఁత లఱచువానిన్, గలు ద్రా వెడువానిఁ జెవులు గఱచెడు వానిన్." వేంక. పంచ. 1. 445.

చెవులు గింగురు మను

దెబ్బతో చెవులలో శబ్దము పుట్టు.
"ఆ శబ్దంతో చెవులు గింగురు మన్నవి." వా.

చెవులు చిందర్లు వోవు

చెవులు చిల్లులు వడు.
"చెవులు చిందర్లు వోవ." విప్ర. 4. 19.

చెవులు చిందఱ పోవు

చెవులు తూట్లు పడు - శబ్దాతిశయమువలన....
"చెవులు చిందఱ వోవఁ జెలఁగుకవీంద్రుల, పో రంటిమా..." కళా. 7. 19.

చెవులు చిందఱలు వోవు

చెవులు తూట్లు పడు - ఎక్కువ శబ్దముచే ననుట.
"చెవులు సిందఱలు వోఁ జెలఁగెఁ జిమ్మటలు." హరి. ద్వి. 1 భా.

చెవులు చికిలీ చేసుకొని

సావధానతతో.
"నీ పాట వినడానికి చెవులు చికిలీ చేసుకొని కూర్చున్నాను." వా.

చెవులు చిల్లులు వోవు

చెవులు తూట్లు పడు.
"చిలుకలు వల్కునో చెవులు చిల్లులు వోవఁగ నంచు నెన్నఁడున్." నైష.
చూ. చెవులు చిందఱ పోవు.

చెవులు చీములు గట్టు

దుర్భాషలచే బాధ కలుగు.
విన రానిమాటల వల్ల బాధపడు.
"పుడమిజనంబు లెల్ల నినుఁ బ్రువ్వఁగఁ దిట్టఁగ వించు నున్కి నొ, చ్చెడుమది యెప్పుడుం జెవులు చీములు గట్టెడుఁ గౌరవేశ్వరా!" భా. 2. 10.

చెవులు ఝాడించుకొని

పని కాక వెను తిరిగి.
"అంత దూరమూ వెళ్లి వాడు లేక పోయేసరికి, చెవులు ఝాడించుకొని వచ్చాను." వా.

చెవులు తెగిన వెధవ

ఒక తిట్టు - వ్యర్థుడు. నిష్ప్రయోజకుడు.

చెవులు తెగు

విధవ యగు.
ముండ మోస్తే భూషణాదులను తీసి వేస్తారు. ముత్తైదువ లక్షణాల్లో చెవియాకు ఒకటి. అందుపై యేర్పడిన పలుకు బడి.

చెవులు పట్టి యాడించు

వశవర్తిని చేసికొను.
"గరుడ గంధర్వ యక్ష కిన్నరులఁ గన్నఁ, జెవులు వట్టి యాడించు నశేష లోక..." నిర్వ. 4. 22.
"నిను గీతి సాహితీ మో,హనవాణులు చెవులు వట్టి యాడింపగా." విజ. 1. 155.

చెవులు బీటలు వాఱు

అతి శబ్దముచే చెవులు పగులు.
"చెవులు బీఁటలు వాఱంగఁ జెలఁగు నమ్మ, హారవమున కులుకక..." భార. ద్రో. 3. 222.

చెవులు మూసుకొను

వినరాని మాట అంటున్నావు సుమా అని సూచించు.
"ఆ దైవదూషణ వింటే ఏ ఆస్తికుడైనా చెవులు మూసుకుంటాడు." వా.

చెవులు సోకు

వినబడు, చెవిబడు.
"ఎట్టి వార్త, చెవులు సోఁకు నొక్కా చే వెట్టి కలఁచిన, భంగిఁ ద్రిప్పికొనఁ దొడంగె మనము." భార. ద్రోణ. 2. 230.
"వీణా,స్ఫుటమధురరవంబు చెవుల సోఁకినమాత్రన్." రుక్మాం. 2. 126.

చేంతాడు

బావిలోనుండి నీళ్లు తోడుకు నేందు కుపయోగించేతాడు.

చేకటులు

చేతులకు పెట్టుకునే ఒక రకమైన కడియాలు.

చేకట్టుదండ

చేతులకు కట్టు కట్టే దండ. వాకట్టు వంటిదే ఇక్కడి చేకట్టు.
"వాకట్టు బదనిక చేకట్టుదండలు." శృం. శాకు. 1. 113.

చేకత్తి

చేతికత్తి. చేకత్తికాడు
వీరుడు, భటుడు.

చే కలవాడు

బలశాలి, ఉదారశీలి. దాత అని శ. ర.
"నీరజగర్భ రమావిభుం గడుం, జే కల వాఁ డటం డ్రతని చిత్తము లాసమరంబు సేసి." శేష. 4. 92.

చే కాచు

చేయి అడ్డుపెట్టు.
"కొనగొమ్ము నాటునొ కోమలపాణి, యనుచుఁ జే కాచి." వర. రా. బా. పు. 49. పంక్తి. 25.

చే కానుక

కానుక.
"నాకుఁ జే, కానుక చేసె నీనృపతి కామిని." శుక. 3. 534.

చే కాన్క

కానుక. దశా. 1. 278.

చే కాసు

చేతిలోని డబ్బు. ఉన్నడబ్బు అనుట.
"తఱితీపు పుట్టించి తక్కి చేకా సెల్ల, వడివెట్టి రాఁదీయ వారిఁ జూచి." విప్ర. 4. 16.

చేకురు

దొరకు.

చేకూడు

దొరకు, నెరవేరు.

చేకూనలు

చేతిబిడ్డలు, చిన్న దూడలు.
"దసరయ్య దివ్యమస్తకసురధేను, లెసగఁ జేకూనల నీనినయట్లు." పండితా. ప్రథ. పురా. పుట. 305.

చేకూరు

1. దొరకు.
2. కలుగు.
"లోకఖ్యాతి చేకూరు." రుక్మాం. 2. 79.

చే కూలి

దినకూలి.
"ఏదో పని చేయడం డబ్బు తీసుకొనడం. నెలకొలువు కాదు.
"బాపని యింటఁ, జేకూలికిని గొల్చి జీవించుచుండి." పండితా. ప్రథ. దీక్షా. పుట. 145.
"చేకూలి గాని, పని వెలగొని చేయు బంట్లకు రాశి, గొనవచ్చు నే తన కూలియే తక్క." బసవ.

చే కొణుచు

పచ్చ చెదలు.

చే కొణుదు

పచ్చ చెదలు. శ. ర.

చేకొద్ది కుంచము

అందుబాటులో నున్న అమూల్యవస్తువు.
"కరతలామలకంబు కైవల్యసంపద, యింటఁ జేరినపంట యీప్సితంబు, ఓడఁ గట్టినదూల మీడు లేనిశుభంబు, చేకొద్దికుంచ మశేషభూతి." చంద్రా. 1. 57.
చూ. చేపట్టు కుంచము. చేకొను
దగ్గర తీయు; తీసుకొను.
"మానము దూలినవాని...జేకొండ్రె." భాస్క. యుద్ధ. 1243.
ఇతర భావచ్ఛాయ లనేకం దీని ననుసరించే కానవస్తాయి.

చేకోల

చేతికఱ్ఱ.

చేకోలు

చేకొనుట.

చేగగడ్డ

ఒక ఓషది. బ్రౌన్.

చేగడియ

వాకిలి కున్న గడియ. చేతితో తీయగలది - చిన్నది. శుక. 2. 127.

చేగ దేరు

చేవ దేఱు; గడిదేరు.
"చేగదేరి వారలు సేసినదే చేఁత." తాళ్ల. సం. 8. 118.

చేగానుగ

చేతితో త్రిప్పేగానుగ. హర. 1. 18.

చేగిండి

చేతితో పట్టుకొనగల గిండి - కూజాచెంబు. దశా. 4. 97.

చేగొడ్డలి

గండ్రగొడ్డలి, చిన్నగొడ్డలి. భాగ. 9. 467.

చేగోడీలు

ఒక తినుబండం. కోడివడలు, కోడిమెడలు అని దక్షిణాంధ్రం వాడుక.

చే చమురు

నెయ్యి - చేతిలో వేసు కుంటారు గనుక.

చే చాచు

ఆశించు, సిద్ధపడు.
"ఎవ్వారికిం, జేరన్ రానిమహానిధానమునకుం జే చాచితిం దొయ్యలీ!" ఉత్త. హరి. 5. 155.
"ఎవ్వనితో నిచ్చోటం, జివ్వకుఁ జే సాఁప వలదు." కాశీ. 1. 109.
పరమ. 3. 157. పుట.

చేచేత కుడిపించు

స్వయముగా అనుభవింప జేయు.
"చేసినకార్యంబు చేచేతఁ గుడిపించె." శశి (అప్ప) 467.

చేచేపు

చేపు.
"పాలిండ్లు చేచేప, మదిఁ బుత్రుపైఁ బ్రేమ మల్లడి గొనఁగ."

చేజిక్కు

వశ మగు. రాధ. 2. 105.

చేజేతుల చేసికొను

స్వయంగా చేసుకొను.
"ఆ వ్యాపారంలో దిగి పాడై పోయావు. చేజేతులా చేసుకొన్నదానికి ఒకరిని అని లాభం యే ముంది?" వా. చేజోడి
చేతులు చేతులు పట్టుకొని పోవువాడు.
"వ్రీడ యించుక లేని చేజోడి బొజుగు." కవిక. 4. 99.

చేట కొట్టు

ఇం కేమీ లే దను.
ధాన్యం అయిపోయిన దని చేటను తట్టుటపై వచ్చిన పలుకుబడి.

చేటకొల్లారు

త్రిశాల. గృహవిశేషం. ఆంధ్ర. భా. ద్వి. 161.

చేట చేరుపుగా

గోడకు చేట నానించినట్లు - కొంచె మేటవాలుగా.
"చేట చేరుపుగా పెట్టవే పళ్ళెం. పడ గలదు." వా.

చేట పెయ్య

1. పనికి మాలినవాడు.
"చెఱచుటకు చేట పెయ్య చాలును." సా.
2. దూడ పోగా గడ్డి, చర్మంతో కుట్టిన దూడరూపు.

చేటప్పు

చేబదులు.
అందులో డబ్బయితే చేతి అప్పు, ధాన్యమయితే చేటప్పు.

చేట యెత్తుక వచ్చు

తన్నుటకై వచ్చు.
ఆడవాళ్లు సామాన్యంగా చేటతోనూ, పొరకతోనూ కొట్టుటా, కొట్టుదు మనుటా అలవాటు. అందుపై వచ్చిన పలుకుబడి.
"చెవు డనఁగా రాదు చేట యెత్తుక వచ్చు." శుక. 3. 21.

చేటలో పడినదిమొదలు కాటిలో పడువఱకు

పుట్టినదిమొదలు చచ్చు వఱకు.
"చేటలోఁ బడినదిమొదలు కాటిలోఁ బడువఱకు, మనము ప్రత్యక్షముగ, నిరంతరముగ నేడువవలసిన యేడుపులు మనకుఁ జాలునా?" సాక్షి. 66.
పూర్వకాలం మంత్రసానులు పిండం బయట పడగానే చేటలో పెట్టు అలవాటుపై వచ్చిన పలుకుబడి.

చేటలో పడు

పుట్టు.
చూ. చేటలో పడినది మొదలు...

చేటుకాలము

వినాశకాలము.
"చేటుకాల మైనఁ బ్రతిపట్టి నంతియ." భార. ద్రోణ. 4. 291.
"నరకుఁ డిమ్మెయి, గారించెం దనకుఁ జేటుకాలంబునకున్." ఉ. హరి. 1. 114.
ఇది నేటికీ చిత్తూరు ప్రాంతంలో విశేషంగా ఉపయోగిస్తారు.
"వాడి కేం చేటుకాలం వచ్చింది? అంత మాట అన్నాడు." వా.

చేటుగాలము వచ్చు

పొయ్యేకాలము వచ్చు.
చూ. పొయ్యేకాలము వచ్చు.

చేటుతఱి

అవసానకాలము. భాస్క. రా. యు. 461.

చేటుపడు

చచ్చు, భగ్న మగు.
చూ. చేడ్పడు.

చేటుపాటు

భంగపాటు. వేం. పంచ. 3. 168.

చేటుపాటులకు లోనగు.

ఇబ్బందులకు, ఇక్కట్టులకు లోబడు.
"అకటా ! నీ విటు చేటుపాటులకు లో నై యున్నయిల్లాల విం,తె కదా ! పుట్టినయిల్లుఁ జేర్చువగ లేదే..." శుక. 3. 265.

చేట్పాటు

కష్టము. భీమ. 3. 4.

చేట్ల కొఱివి

ఒక తిట్టు.
దౌర్భాగ్యుడు - దుష్టుడు. కొంపలకు నిప్పంటించువాడు. కొఱవి అనికూడా తిట్టుగా ఉపయోగించడం కలదు.

చేట్ల పురులు

అమాయకురాలు, పసిపాప. పూర్వం చేటలో పురుడు పోసుకునే వారు.
చేటలోని పురుడు - శిశువు - వంటి అమాయకురాలు.
'చేటలో పడింది మొదలూ' అని పలుకుబడి.
"ఆతనిఁ గోరి తపము, సేసెదట గౌరి! నీ వెంత చేట్లపురులొ!" కుమా. 7. 38.
చూ. చేటలో పడు.

చేడ్పడు

చేటు చెందు, నొప్పి పెట్టు, చెడు.
"కాలు చేడ్పడఁ దన కేల తిరుగ." భీమ. 4/ 32/
వాడుక లోనూ 'కాళ్ళు చెడేట్టు తిరిగాడు' అంటారు.

చేడ్పాటు

చూ. చేడ్పడు.

చేతకత్తె

చెలికత్తె.
"అతనుచేఁతకత్తె లమరంగఁ గాంతలు." వేమన.

చేత కాని....

అసమర్థ మైన, వ్యర్థ మైన.

చేతగట్టు

కృతకాద్రి. శ. ర.

చేతగాని మాటలు

పనికి రాని మాటలు.
"ఊరికే చేతగాని మాటలు మాట్లాడ వద్దు." వా.

చేత గుండెకాయ యిడినా

ఎంత నమ్మించినా.
"వారల నమ్మంగఁ, గాదు సేత గుండె కాయ యిడిన." భార. శల్య. 2. 397.

చే తడి యార లేదు

పని ముగిసి ఇంకా కాసింత సే పైనను కాలేదు. ఆ పని చేసి యింకా క్షణ మైనా కాలేదు - చేతడి యారునంత సేపు కూడా పట్ట లే దనుట. పని ముగించగనే చేతులు కడుగుకొనుట - నిత్య నైమిత్తిక కర్మలలో 'అప ఉపస్పృశ్య' అనుకొనుట ఆచారము. అది యాఱ లే దనగా ఆ తడి యింకా ఆఱ లే దనుట.
"ఆజ్ఞ వెట్టించి చే తడియార దిపుడు, దీని కెబ్భంగి మోహనం బైనవేణి, గలిగె." కా. మా. 1. 54.
రూ. చే తడి యాఱ లేదు.
"చెట్టులఁ గట్టి నమ్ము మని చే తడి యాఱదు చంపు టెట్లు..." పంచ. వేం. 1. 49.
చూ. చేతడి యాఱకుండ.

చే తడి యాఱకుండ

వెనువెంటనే.
"చెలువ కుమారునిన్ వడుగు చేసిన చేతడి యాఱకుండఁగాఁ బొలు పెస లారఁగా..." హరవి. 2. 103.

చేత తడాఱదు

ఇప్పు డిప్పుడే ఆ పని చేసితి నను సందర్భంలో ఈ పలుకు బడిని ఉపయోగిస్తారు.
దానం చేసేటప్పుడు ధారా పూర్వకంగా చేసే అలవాటుపై వచ్చిన పలుకుబడి.
"చేతి తడాఱ దుచ్ఛిష్టపు లేమ." గౌ. హరి. ద్వితీ. పంక్తి. 390.
"వాడికి ఎంత పెట్టానో లెక్క లేదు. ఇంకా నా చేతి తడి ఆరక ముందే వాడు ఎదురు తిరగడం మొదలు పెట్టాడు." వా.
క్రమేణా ఈ పలుకుబడి ఏ పనైనా చేసీ చేయక ముందే అనే అర్థంలో కూడా పరిణమించింది.
చూ. చే తడి యార లేదు.

చేత తీఱ కుండు

చేయి తీరక పోవు, తీరుబడి లేక పోవు.
"తెంపు సేయఁగఁ జేతఁ దీఱకున్నదియొ." వర. రా. సుం. పు. 91. పంక్తి. 3.

చేత దీఱు

చేత అగు.
"పో నేర నచ్చటికి నా చేతఁ దీఱదు." వర. రా. బా. పు. 191. పంక్తి. 9.
చేత తీఱ దనగా, చేత కా దనుట.

చేత నగు

చేయుటకు సమర్థు డగు. ఇది అన్ని రకాలుగాను ఉపయోగిస్తారు.

చేత కాని వాడు, వాడికి చేత నవుతుంది. వాడి చేత కాదు ఇత్యాదులు.
"అతని నంపించు మిప్పటి కితనిచేతఁ, గాక యుండినఁ జూతము గాక యనిన." హంస. 5. 194.

చేతనపడు

తెలివి నందు.

చేతనబ్రాలు

తలబ్రాలు.
"తరంగమాలికా, నీతము లైనముత్తెములు...చేతనఁబ్రాలు వోయుగతి." వాల్మీ. 1. 70.
రూ. చేతన్నబ్రాలు.

చేతనించు

తెలివి పొందు.

చే తప్పు

చేతితప్పు - వ్రాతలో.

చేత నయినట్లు చెప్పు

ఎంత తెలిస్తే అంత చెప్పు.
"ఎఱుంగకున్న నీ,చే నయిన ట్లిఁకం దెలిసి చెప్పు మనన్." కళా. 7. 15.
"నేను చెయ్యలే నంటే కుదరదు. ఇం కెవరూ లేరు. నీచేత నయినంతవఱకే చేయి." వా.

......చేత పోవు

....చేత మరణించు.
"కృపాశ్వత్థామ కృతవర్మ కర్ణ శల్యులు నీచేతఁ బోయెడువారు." భార. కర్ణ. 2. 122.

చేత బట్టు

ఆధారముగా చేసుకొను. భార. విరా. 117.

చేతబడి

మంత్రతంత్రాదులతో ఒకరికి కీడు గలుగునట్లు చేయు అభిచారికక్రియ.
"వాడు చేతబడి చేయించినాడు. దానితో ఆ కుటుంబం నాశనం అయి పోయింది." వా.

చేతఱికము చేయు

కీడు చేయు.
"ప్రాఁత యగుమంత్రి తనకుం, జేఁతఱికముఁ జేసె ననుచు శిక్షించి."

చే తవులు

దొరకు.
"చేతుల కసివోఁ గయ్యము, సేత విలెడు...." ఉత్త. హరి. 5. 22.

చేతాకు

సాహసము, పొగరు.
"నాతోఁ దలపోయక రో, షాతురతన్ బ్రతిన వట్టి తవనీనాథ, వ్రాతంబు వినఁగ నిట్టులు, చేతాఁకున దెప్పరంబు సేసితి కంటే." భార. ద్రోణ. 2. 302.

చేతా వాతా కాని

చేత కాని.
"వాడు వట్టి చేతా వాతా కానివాడు." వా.
"వాడికి చేతా కాదు వాతా కాదు." వా.
రూ. చేతాకాదు, వాతాకాదు.

చేతి కబ్బు

దొరకు.
"కొమెరవయసుదే చేతి కబ్బెను కొంక నేమిటికి." తాళ్ల. సం. 3. 64.

చేతికాయ

చేదుకాయ.
ఇలాగే చేతిదొండ, చేతి దోస, చేతి పుచ్చ, చేతి పొట్ల, చేతి బీఱ, చేతి సొఱ ఇత్యాదులు - చేదైన...

చేతికి అంది వచ్చు

సాయపడగల స్థితికి వచ్చు.
"సమయానికి కొడుకు చేతికి అంది వచ్చాడు గనక సరిపోయింది గానీ, లేక పోతే నానాబాధా పడిపోయేవాడు." వా.
చూ. చేతికి వచ్చు.

చేతికి ఎముక లేక

ధారాళంగా, దాన పరుడుగా.
"చేతికి నెమ్ముక యింత యుండమిన్." పాణి. 5. 28.
చూ. చేతికి ఎముక లేదు.

చేతికి ఎముక లేదు

అతి దానశీలు డనుట.
"వాడిచేతికి ఎముక లేదు. అడిగినవాడి కల్లా అడిగినంతా యిచ్చాడు." వా.

చేతికి చిప్ప యిచ్చు

సర్వనాశనము చేయు.
భ్రష్ట మొనర్చు.
"వాణ్ణి నమ్ముకుంటే నీకు చేతికి చిప్ప యిచ్చి పంపిస్తాడు." వా.

చేతికి చెయ్యి నష్టం

ద్రవ్యం మారకంవల్ల కలిగే నష్టం.
దినినే వట్టం అంటారు. కాశీయా. 72.

చేతికి రాని

అక్కరకు రాని.
"అలయక నాల్గుచట్ల పెరుఁ గమ్మినఁ జేతికి రాని రూక నా,వలె నల సంతలోన..." శుక. 2. 580.

చేతికి లోనగు

దొరకు.
"చేతిపదార్థముఁ దలఁచక చేరువ నుండినవారల, చేతి పదార్థము గోరిన చేతికి లో నౌనా." తాళ్ల. సం. 5. 209.

చేతికి వచ్చు

1. తనకు తోడ్పడుటకు తగిన వయసువా రగు.
"వాడి కేం? వాడి కొడుకులు చేతికి వచ్చినారు." వా.
2. దొరకు.
"డబ్బు చేతికి వచ్చిందా." వా.

చేతిక్రింద....

అధికారము క్రింద, యాజమాన్యము క్రింద.
"అతని కేమి? అతని చేతిక్రింద బోలెడంతమంది పని చేస్తున్నారు." వా.
"ఆ ఊళ్లో అలగాజనం అంతా అతడి చేతికిందనే ఉంటారు. వాడు ఏ మయినా చేయగలడు." వా.

చేతి కీలుబొమ్మ

చెప్పినట్లు వినునట్టివాడు - వినునది.
"వాడు పెళ్లాంచేతి కీలుబొమ్మ అయిపోయాడు." వా

చేతిగరలు కనబడు

తెల తెలవాఱు.
రాయలసీమలో నేటికీ వాడుకలో -
'చేతి గీరలు కనబడే పొద్దున లేచిపోతిని.'
'పరువు నేల పోయేటప్పటికి చేతిగీరలు కనబడినాయి.' అంటారు.
"తన చేతి గరలు కనఁబడఁ, జనియెఁ బ్రభావతి రహస్య సదనంబునకున్." శుక. 4. 88.
చూ. చేతిగీరలు కనబడు.

చేతిగీరలు కనబడు

తెల తెలవారు.
"చేతిగీరలు కనబడగానే వెళ్ళరా. సులువుగా వూరు చేరుకుంటావు." వా.

చేతిచమురు భాగవతము

దండుగపని.
సొంతడబ్బు ఖర్చు పెట్టుకొని చేయు సమష్టి పని.
భాగవత మాడించుటకై అగు ఆముదపు ఖర్చు అంతా తా నొకడే భరించడం దండుగే కదా?

చేతిచిలుము వదలు

డబ్బు దండుగ అగు.
"ఆ వ్యాజ్యంలో దిగితే చేతి చిలుము వదలడం తప్ప నీకు జరిగే ఉపకారం ఏమీ లేదు." వా.

చేతి తీట మాన్చు

భుజకండూతి తొలగించు.
"కలిగెఁ గదా ! నాకుఁ గదనరంగమునఁ, గలుషంబుతోఁ జేతిగమి తీఁట మాన్ప." ద్విప. భాగ. కల్యా. పు. 147.

చేతి నిమ్మపండు

వశవర్తి.
"చుట్టాల సురభి రాజుల చేతి నిమ్మ, పండు." బహులా. 5. అ.
చూ. చేతిలోని వాడు.

చేతి బంగారము

అందుబాటులోని అమూల్య వస్తువు. తాళ్ల. సం. 9. 219.

చేతిబరువు కనుగొను

పరాక్రమము రుచి చూచు.
"నా చేతిబరువు, గనుఁగొనియెద విపుడ యనియె." భార. కర్ణ. 2. 12.

చేతిబిడ్డ

పసిబిడ్డ.
చంటిబిడ్డకన్న కాస్త పెద్ద.

చేతిమీదుగా.....

పర్యవేక్షణక్రింద, యాజమాన్యముక్రింద.
"నీచేతిమీదుగా ఎన్ని శుభకార్యాలో జరిపించావు. ఈ ఒక్క కార్యం కూడా నీచేతిమీదుగానే జరగనీ అని నా అభిలాష." వా.
"ఈ ఊళ్లో ధర్మకార్యా లన్నీ అతడి చేతిమీదుగా నడచేవే." వా.

చేతి యదరువ్రేతలు

అదురు వేట్లు
"లజ్జారోషభూషితంబు లైన యా యోషారత్నంబు, చేతి యదరువ్రేఁతలు తమకు నూతనోత్సవంబు లగుచు." ప్రభా. 5. 69.
నేటికీ రాయలసీమలో వాడుకలో ఉన్నది.
"ఒంటిగా చిక్కినప్పుడు నాల గదురేట్లు వేసి పంపితే వాడే దారికి వస్తాడు." వా.

చేతియద్దము

పిడి ఉండి చేతితో పట్టుకొనుట కను వయిన అద్దము.

చేతిలో ఉండు

వశవర్తి యై ఉండు.
"వాడు నాచేతిలో ఉన్నాడు. ఏం చెయ్య మన్నా చేస్తాడు." వా.

చేతిలో చేయి వేయు

ప్రమాణము చేయు.
"వా డీపని చేస్తా నని చేతిలో చేయి వేసి చెప్పాడు." వా.

చేతిలో తడి

చూ. చేతిలో తేమ.

చేతిలో తేమ

డబ్బు.
"చేతిలో తేమ ఉంటే ఈపాటికి యిలా ఉండేవాణ్ణా?"
"చేతిలో తేమ లేక మెత్తబడ్డాడు గానీ...."
చూ. చేతిలో తడి.

చేతిలోనిది

వశ మైనది, తనది.

చేతిలోనియది

చేతిలోనిది.
"సజ్జనుని చేతిలోనియది బ్రహ్మలోకంబు." భార. శాంతి. 6. 298.

చేతిలోని వాడు

అధీనుడు, వశవర్తి.
"భీమధన్వుండు నీ చేతిలోని వాఁడ యదియ మాకుం బ్రదుకుఁ దెరువు." దశకు. 10. 43.
"ఇట్లు సేయరేని యింద్ర! మీ రెల్ల నా, చేతిలోని వార చెప్ప నేల." ప్రభా. 1. 88.

చేతిలో పెట్టిపోవు

1. అప్పగించు.
"వాడు పోతూ పోతూ యీ పిల్లలను నా చేతిలో పెట్టి పోయాడు. వాళ్లను ఒకదారికి తెచ్చేభారం నామీ దుంది." వా.
2. ఇచ్చు.
"వాడి కేదో ఒక రూపాయ చేతిలో పెట్టి పంపించు." వా.

చేతిలో ఉండు

స్వాధీన మై ఉండు.
"ఒకరిచేతిలో ఉన్నాక చెప్పిన వన్నీ చేయాలి కదా!" వా.

(ఒకని) చేతిలో బ్రతుకు

ఒకరి ఆధారము మీద బ్రదుకు.
"అ, ట్లే తా నాతని చేతిలో బ్రదుకు వాఁడే యౌఁ జుమీ మీఁదటన్." ఆము. 4. 213.
"ఒకరిచేతిలో బతకడం నా కిష్టం లేదు." వా.

చేతివ్రాలు

చేవ్రాలు. శ. ర. చేతుల కసి పోవగా
చేతుల కసి దీరునట్లు, చేతుల నిండా (యుద్ధము చేయు.)

"చేతులకసి వోవంగ న,రాతులు బెగ్గి లఁగఁ గ్రీడి ప్రకటస్ఫురణన్." భార. కర్ణ. 2. 300

"చేతులకసి వోఁ గయ్యము, చేత వినిన యట్టివిధము చింతించి ననున్." ఉ. హరి. 5. 22.

చేతులకసి వోవునట్లు

చేతులకసి తీరునట్లుగా.
"వీరు వా రనక వీరావేశంబునం జేతుల కసి వోవం జెలఁరేగి సింహనాదంబులు సేయుచు మోఁదువారును." ఉ. హరి. 4. 229.

చేతుల కాటి నిల్చు

ఎదిరించి నిలువ గలుగు.
"......ఏమియున్, డయ్యక కొంతసేపు పెనుఢాకను జేతుల కాటి నిల్చువాఁ, డెయ్యెడఁ బోటుబంటునకు నెంతయుఁ గౌతుకకారి కాఁడె." ప్ర. 2. 58.

చేతుల తీట

భుజకండూతి, యుద్ధేచ్ఛ.
"చెనసి కలహభీతి చేతుల తీట వోఁ, బొడువఁ జాలునేని..." కుమా. 10. 144.
"చేతుల, తీఁట నిలుపరాక త్రిభువనముల రేపు, చున్నవాఁడు." కుమా. 11. 103.

చేతుల చఱచు

చేతులతో కొట్టు.
"ఇరువుర మీఁదన్, జెచ్చెరఁ జేతులఁ జఱచుచు, వచ్చెను గద! దూ ఱటంచు వనరుచుఁ దమలోన్." ఉషా. 3. 57.

చేతులను తేల్చు

చేతులు కడుగుకొను.
"కర్కరికాముఖాగ్ర, గళితగంధోదకంబులఁ గంసవైరి, చేతులను దేల్చె బాంధవశ్రేణితోడ." పారి. 2. 20.

చేతుల బట్టు

చేర దీయు.
"సీతఁ గానఁగ లేక చేరిన నన్నుఁ, జేతులఁ బట్టక చెదరఁ ద్రోలుదురు." వర. రా. కిష్కి. పు. 490. పంక్తి. 16.

చేతుల లావు

భుజబలము
"వీఁడు నీ చేతులలా వెఱుంగఁడు." భార. ద్రోణ. 183.

చేతులవ్రేళ్ల మడచికొనుచు నేడ్చు

ఏడ్చుటలో ఏమీ చేయలేక పోవుట సూచిస్తూ చేయు చేష్ట.
"మార్చి మార్చి చేతుల వ్రేళ్ల మడఁచి కొనుచు, నింక నెట్లమ్మ యంచు నయ్యింతు లేడ్వ." ఉ. హరి. 5. 276.

చేతు లాడించుకొంటూ

పని కాక (తిరిగి వచ్చు.)
"ఆ నీ కొడుకు వెళ్ళ కేం? వెళ్లాడు. చేతు లాడించుకొంటూ వచ్చాడు." వా.
రూ. చేతు లూగించుకుంటూ.

చేతులార

తనివి తీరా, చేతులకు సంతృప్తిగా.
"చేతు లారంగ శివునిఁ బూజింపఁడేని, నోరు నొవ్వంగ హరికీర్తి నుడువఁడేని..." భాగ. 10.

చేతులార చేసుకొను

స్వయంగా తెలిసి తెలిసీ చేసుకొను.
"చేతులారా చేసుకొన్న దానికి అనుభవించక తప్పుతుందా?"
చూ. చేజేతుల జేసుకొను.

చేతులు కట్టుకొని

వినయంతో. చేతులు కట్టుకొని కూర్చుండుట వినయసూచకం.
"వీళ్ళంతా యిక్కడ యిన్ని మాటలు మాట్లాడుతారు గానీ, రెడ్డిగా రొచ్చేసరికి చేతులు కట్టుకొని నిల్చుంటారు." వా.

చేతులు కడుగుకొను

సంబంధము వదలుకొను. చేతులు కడుగుకొనుట ఏదో పని ముగించుటను తెలుపును.
"ఈ పిల్లను అత్తవారింటికి పంపించి చేతులు కడుక్కొని, కాశీకి వెళ్ళి పోదా మనుకున్నాను." వా.

చేతులు కావు, కాళ్ళు

ప్రాధేయపడునప్పుడు అను మాట.
పట్టుకోవడం చేతులనే అయినా కాళ్లు పట్టుకున్నట్లు భావించు మనుట.
"నీ వెలాగో ఈ పని చేసి పెట్టాలి. చేతులు కా వివి కాళ్లు. వాడిమీద కోపం మానివేసెయ్." వా.

చేతులు తీయు

చేతులు నొప్పి పెట్టు.
"నిరస్తచాపుఁ డై, చేతులు తీయఁగా మరుఁడు సెజ్జపయిం బడు." నిరంకు. 2. 11.
"ఈ రోజు రాసి రాసి చేతులు తీస్తున్నాయి." వా.
దీనిపై వచ్చినవే చేతుల తీపులు, కాళ్ల తీపులు.

చేతులు నెత్తిమీదికి వచ్చు

దిగులు కలుగు. దిగులుగా ఉన్నప్పుడు కూర్చొని రెండుచేతులతో తల పట్టుకొనడం అలవాటు. అందుపై వచ్చినది.
"ఆ వ్యాజ్యం పోవడంతో వాడికి చేతులు నెత్తిమీదికి వచ్చాయి." వా.

చేతులు పట్టి పల్కు

అబ్బురముగా చెప్పుకొను.
"చానలు చేతులు పట్టి పల్కఁగన్." రాధి. 3. 79.

చేతులు పిసుకుకొను

ఏమి చేయుటకూ తోచక పోవు.
"భాగ్యదేవతలార! యీబారి గడవఁ, బెట్టరే యంచుఁ జేతులు పిసికికొనుచు." ఉత్త. హరి. 7. 185.

చేతులు బయలూచు

ఊరక చేతు లాడించు.
"గుఱు పొడుచువారు... చేతులు బయ లూఁచువారు." భాస్క. యుద్ధ. 276. చేతులు ముడుచుకొని కూర్చుండు
ఏమీ చేయక ఉండు, కర్తవ్య పరాఙ్ముఖు డగు.
"అవసరం వచ్చినప్పుడు ఏదో చెయ్యాలి గానీ, చేతులు ముడుచుకొని కూర్చుంటే యెట్లా?" వా.

చేతులు విచ్చు

చేతులు వెల్లకిల వేయు. నిరసనను తెలుపు. రాధి. 4. 15.

చేతు లెత్తి మ్రొక్కు

ఆదరముతో నమస్కరించు.
"...... వసుధావిబుధుం, డచ్చప లాక్షిమణికిన్, ముచ్చటతోఁ జేతు లెత్తి మ్రొక్కినయంతన్." శుక. 2. 462.
"అతను న న్నెంతో ఆదుకున్నాడు. అతనికి చేతు లెత్తి మొక్కాలి." వా.

చేతు లొగ్గు

దోసిలి పట్టు, ప్రార్థించు.
"ఏ తల్లి తనకు నై చేతు లొగ్గినవారి." దేవీ. 1. 17.

చేతు లొడ్డుకొను

చేతు లడ్డు పెట్టుకొను.
"వనితలు చల్లెడి,యుదకంబునకుఁ జేతు లొడ్డుకొనుచు..." కళా. 6. 229.

చేతెంట

చేతివెంట. ప్రతిచేతి పొడవు నేలకూ, పండితా. ద్వితీ. పర్వ. పుట. 480.

చేదండ

కై దండ, చేయూత.
"చే యెత్తి తెమ్మని చేదండ యిచ్చి." ద్విపద. సారం. 3. 115. పు.

చే దప్పిపోవు

చేయి జాఱిపోవు. పొరబాటున అనిష్టము జరుగు అని కూడ.
"ఎంత లే దింతె కద దీని కిట్టు లనకు, తానె పోయెను గాంత చేఁ దప్పి పోవ, నేమి సేయుదు మని." హంస. 2. 215.
చూ. చేదప్పు.

చే దప్పు

చేయి దాటిపోవు.
"చేదప్పిన కార్యములకు, వేదనఁ బొందుదురె..." ఉత్త. రా. 4. 105.

చే దరి సెనము

కానుక.
చూ. చేదర్సెనము.

చే దర్సెనము

కానుక.
"నెమ్మి నీరీతిఁ జేదర్సెనమ్ము లొసఁగి." జైమి. 3. 76.
చూ. చేదరిసెనము.

చే దివియ

చేతి దివియ.
రూ. చేదివ్వె.

చేదుకట్టు

పిత్తకోశము.

చేదుడ్డు

చేతికఱ్ఱ.
చూ. చేకోల. చేదు మ్రింగు
సాహసకార్యమునకు పూను. అపథ్యమును సేవించు. విషము మ్రింగుట సాహస కార్యము కనుక.
"చేఁదు మ్రిం గెద వంచుఁ జిలికి నవ్వె ఘృతాచి, మాయలాఁ డని తిట్టె మంజుఘోష." మను. 3. 109.

చేదోడుగా

సహాయముగా.
"పని పాట సేయఁ జేదోడుగఁ జెం చెతల్పలుకుదోడుగ." కా. మా. 2. 72.
చూ. చేదోడు వాదోడు.

చేదోడు పడు

సాయ పడు.
"హరిపైఁ జిక్కినచిత్తంబు దనకుఁ జేదోడుపడన్." హరి. ఉత్త. 5. 201.

చేదోడు వాదోడు

సహాయము.
చేయితోడు, వాయితోడు అనగా పనికి తోడుగానూ, పలుకు తోడుగానూ ఉండు ననుట.
"ఇది యదృచ్ఛానులాభ మై యొదవెఁ దోటపనికిఁ జేదోడు వాదోడు పాటు పడును." వైజ. 2. 106.

చేదోయి ముకుళించు

నమస్కరించు.
"చేదోయిన్ ముకుళించి వీడుకొనె." జైమి. 1. 104.

చే నిమ్మపండు

అందుబాటులో నున్న వాడు - ఉన్నది. కరజంభలము.
"క్రమ్మర నిదె వెంకటేశ నీచే నిమ్మపం డైన నీబంటు." తాళ్ల. సం. 11. 2 భా. 67.
చూ. కరజంభలము.

చేనీరు

చేతిలో తీసుకొన్న నీరు.
"చేనీట నేత్రరాజీవముల్ తుడిచి." వర. రా. యు. పు. 196. పం. 12.

చేను చెట్ర

చేలు. జం.
"మీయాట లేమో మీపాట లేమో యదియే మీకుఁ బట్టెను గాని చేను చెట్ర యే మాయెనో మడి మట్ర యేమాయెనో యది మీకుఁ బట్టదాయె." ధర్మజ. 44 పు. 14 పం. తె. జా.

చే నులుచు

చేతిని మెలివెట్టు.
"చెచ్చెర నేతెంచి చే నుల్చి చాఁపి, పుచ్చుచు." పండితా. ద్వితీ. మహి. పుట. 126.

చే నెత్తురు కాకుండ

రక్తపాతము చేయకుండ.
"... అనూనధైర్యనిధి తావకపుత్రుఁ డితండు నేఁడు చే, నెత్తురు గాక యుండ నతినిష్ఠుర శాత కృపాణ ధారచే..." రాజశే. 2. 39.

చేపట్టిన మన్ననలు

పొందిన బహూకృతులు.
"చేరి వారి కరుణే చేపట్టినమన్ననలు." తాళ్ల. సం. 8180.

చే పట్టు

1. గ్రహించు.
"...నీ పట్టంబు నీ మంత్రు లి, చ్చిరి నా కింతయు నీదు రాజ్య మిది వే చేపట్టు నేఁ బోయెదన్." భా. రా. కిష్కిం. 1. 30.
2. వధువుగా లేక వరునిగా పరిగ్రహించు.
"పుట్టితి వజుతనువునఁ జే, పట్టితివి పురాణపురుషు భవనము..." భాగ. 1. స్కం. 9.

చేపట్టుకుంచము

అందుబాటులోని అమూల్య వస్తువు.
"కొల్చినవారికిఁ జేపట్టుకుంచమవు." తాళ్ల. సం. 6. 173.

చేపట్టుకొమ్మ

ఆధారము.
"సదాచారమునకుఁ బ్రాపు నైపుణ్యమునకుఁ జేపట్టుకొమ్మ." ఉత్త. రా. 1. 37.

చేపట్టు చేయు

భోజనానికి కూర్చునే ముందు విస్తరి వేయుచోట ముందుగా నీళ్లు చల్లి అలికి ముగ్గుకఱ్ఱ వేయు.
"చూపట్టఁగ గోమయమున, జేపట్టొనరించి." శుక. 2. 38.
"రారయ్యా యని శుద్ధిమచ్చరణు గోత్రా దేవతా పుత్రు వి,స్మే రాగ్ని ప్రభుఁ గూరుచుండ నిడి మ్రోల్చేపట్టు గావించి నీ,రారం బండిన ప్రాఁతరాజనపు దివ్యాన్నంబు నొక్కింత..." పాండు. 4. 168.
ఇందులోని 'చేయు' పర్యాయ పదాలయిన ఒనరించు, కావించు ఇత్యాదులు వేనితో నయినా ఇది ప్రయుక్త మవుతుంది.

చేపట్లకు వచ్చు

కొట్లాటకు వచ్చు.
"సిగ వీడన్ వెనుచక్కి పింజె వదలన్ జేపట్లకున్ వచ్చినన్." ఉత్త. రా. 6. 361.

చేపడవ

చిన్న దోనె. హంస. 4. 182.

చేపడు

1. దొరకు.
"జడధి కియ్యునికి చేపడదు గాక." విప్ర. 2. 65.
"ఆ పసిఁడి గిన్నె యెవ్వరి, చేపడియెనొ వీరి నేల సిలుగులఁ బెట్టం, జూపోపరు గా." విప్ర. 5. 28.
2. అగు, కలుగు.
"శ్రీయును బ్రాయంబుఁ దెలియఁ జేపడును దుదిన్." హరి. ఉత్త. 7. 106.
3. వశ మగు.
"మాలని చేపడుటకు." మార్క. 1. 234.
4. పట్టువడు.
"పాండవుల్ చేపడిరేని చంప." భార. ఉద్యో. 4. 68. చేపలకు చలి
అసంభవం - చేపలకు చలి ఉండ దనుట. కృష్ణ నీ. 73.
చూ. మొసలి పడిశము.

చే పావడ

చేతిరుమాలు.
"చేపావడల మొగంబులు తుడిచి కొనుచు." రఘు. రా. 2. 33.

చేపుణికిళ్లాడు

తడవు లాడు. సుమతి. 93.

చేపెట్టు మేయు

చెంపదెబ్బ తిను.
"మౌని నయినాఁడ రాముని,చే నొక చేపెట్టు మేసి." చం. రా. 5. 60.

చేపెట్టె

చిన్న పెట్టె. శ. ర.

చేబంతు లాడు

చెండ్లు, బంతులు ఆడు.
"పుష్పవాటికలలోఁ బొదలందు విహరించుఁ, బంతంబు మెఱసి చే బంతులాడు." బ్రహ్మా. 3. 30.

చేబడి

పని, చేతిపని.
"నీనాభి జనియించు నిసువు చేబడి గాదె, భువన ప్రచారంబు పొంకపడుట." సాంబో. 4. 21.

చేబదులు

లెక్ఖ వ్రాయకుండా తీసుకునే అప్పు.
"చేబదు లైనా తేవాలి పది రూపాయలు." వా.

చేబాడిత

చేతి బాడిస.

చేబాడిస

చేతి బాడిత.

చే బార లిడు

వట్టిచేతులు చాపు, అంగ లార్చు.
"ఆ బలం బెల్ల సహాయంబు గాక, చేబార లిడినఁ దెచ్చెదరె జానకిని." వర. రా. కిష్కి. పు. 438. పం. 3.

చేబారలు పెట్టు

పాఱిపోవు, అంగలార్చు.
"మిఱుమిట్లు గొన్న దృష్టులు మిడిచి మన్నీ లెల్ల, బెదరి చేబారలు పెట్టుచుండ." రాజగో. 1. 46.

చేబియ్యము

తవుడున్న ముడి బియ్యము. బ్రౌన్.

చేబిరుసులు

చేతితో కాల్చే బాణసంచా. బిరుసు లనే వీనిని నే డంటారు. రావి. 5. 61.

చేబుఱ్ఱ లిడు

ఒకరక మైన కొమ్మువంటి వాద్యాలను ఊదు. పరమ. 4. 205.

చేబోడి

డబ్బు లేనివాడు.
"నీడ యించుక లేని చేబోడిజొజుగు." కవిక. 4. 99. చేమంతిపువ్వు
అలాంటి బంగారు నగ.

చేమకూర శై త్యాలు

అసంభవములు. తాళ్ల. సం. 7. 34.

చేమపూరాజనాలు

ధాన్యవిశేషం.

చే మఱచు

ప్రమత్తు డగు.
"రాముని తేజంబు రావణాసురుఁడు, చేమఱచుటయు నీక్షించి సూతుండు." వర. రా. యు. పు. 434. పం. 10.

చే మించు

చేయి దాటిపోవు.
"చే మించి యిటు నడచిన కార్యమునకు." వర. రా. కిష్కి. పు. 353. పం. 12.

చేమిరి పెట్టు

పాలలో తోడుపెట్టు.
"కలదండి పసిఁబిండి కాఁచి చేమిరిఁ బెట్టి, యొఱఁగకుండఁగఁదిట్టి యుట్టి నొట్టి." వేం. పంచ. 4. 455.

చేమీదుగా

స్వయముగా తనచేత.
"అఖిలకల్యాణగుణశీల యా సుశీల, పెట్టెఁ జేమీఁదుగా నెల్లచుట్టములకు." పాండు. 4. 267.
"మీ చేతిమీదుగా ఈ పుణ్యకార్యం కూడా నెఱవేర్చి పుణ్యం కట్టుకోండి." వా.

చే ముంచి నేరము చేయు

బుద్ధిపూర్వకముగా తప్పు చేయు, చేజేతులా చేయు.
"నా మనసే చక్కనైతే నాకుఁ బ్రత్యక్షము గావా, చే ముంచి నేర మేమి చేసితినో కాక." తాళ్ల. సం. 6. 175.

చేముట్టు

పనిముట్టు, సాధనము.
"చేముట్టు నాగంటి జీవితంబు." పాండు. 2. 66.

చేమొగుచు

చేతులు జోడించు.

చేమొగుపు

నమస్కారం.

చేమోడుచు

నమస్కరించు.

చేమోడుపు

నమస్కారం.

చేమోడ్చు

నమస్కరించు.

చేమోడ్పు

నమస్కారం.

చేయనిది పాపము

అన్నీ చేసె ననుట.
"శివలింగముఁ దాల్చిన జన, నివహం బేమైనఁ జేయనిది పాపము." ఆము. 4. 44.

చేయప్పులు

చేతిబదుళ్లు.
"చే యప్పు లడిగి తెచ్చెద నంచుఁ జని కాంచుఁ, గోడెమిండనిఁ దప్పుకోలు మ్రొక్కు." శుక. 2. 368.

చేయబెట్టు

చేయించు.
"భోజనము చేయఁబెట్టిన భూవరేణ్య, పైతృకం బొప్పు సర్వ సంపన్న మగుచు." వి. పు. 4. 266.

చే యమ్ము

చేతితో వేసే బాణం. చంద్రా. 2. 38.

చేయలతి గను

చేతి బలము తెలిసికొను.
"చేయలఁతిం గని సమరము, సేయుము ననుఁబోటితోడ." భార. ద్రోణ. 4. 243.

చేయలతిగా

దగ్గఱగా.
"పఱచుం దవ్వుగఁ జేయలంతి నిలుచున్." భార. అర. 6. 372.

చేయలతి యగు

అధీన మగు.
"నా చిత్త మేకీడునకుఁ జేయలఁతిగా కేపొద్దు నీయంద యలరుఁ గాత." హరి. ఉత్త. 5. 203.

చేయలతియా?

సాధ్యమా ? శక్యమా ?
"....నీకుఁ జేయలఁతియె యీ యెడ యింక నీవు నిలిచినఁ బడ నడతురు." నిర్వ. 4. 84.

చే యాడక

చేయి రాక.
"కాడినయమ్ముచే సొలసి కంసవిరోధి శిరోధ వ్రేలఁ జే,యాడక మూర్ఛవోయె." ఉ. హరి. 1. 154.
"అతండు గయ్యంబు సేయఁ జేయాడక చెడు." భార. ద్రోణ. 5. 311.
"వాణ్ణి తన్నాలంటే నాకు చేయాడ్డం లేదు." వా.

చేయార

చేతులారా.
"చేయార నీసేవ నేఁ జేసుట లేదు." తాళ్ల. సం. 8. 60.
నోరార అనుటకు పర్యాయముగా ఇక్కడ మాత్రమే కనిపిస్తుంది.
"ఏమని చేయార నీబంట నని చెప్పుకో నేను." తాళ్ల. సం. 10. 2.

చేయార్చు

1. చేతులు కొట్టు.
"వాయుపుత్రుఁడు చూచువగ వేక్షశాఖఁ, జేయార్చి రెండుగాఁ జీరి నవ్వుటయు." ద్వి. జగ. 207.
2. చేయి కదల్చు.
"నేనుఁ దోడ్పడ నతనికిఁ జేయార్ప వచ్చునే?" భార. ద్రోణ. 4. 291.

చే యార్చుకొనగ లేక

శక్తి లేక, అలసిపోయి, చే యాడించుకొన లేక. నీటిలో మునిగిపోవువాడు చే యాడించినప్పుడే పైకి తేలుట సాధ్య మగును. ఆ ఆడించుకొను శక్తి లే దనగా నిస్సహాయు డనుట.
ఈత కొట్టునప్పుడు అలత లేనంతవరకూ చేతులు కొట్టడం సాగుతుంది. బాగా అలసినప్పుడు చేతు లాడవు.
"హా! సరోజాక్షి గోత్రవధార్ణవమున, మునిఁగి యున్నాఁడఁ జేయార్చు కొనఁగ లేక." జైమి. 1. 106. చేయి కడుగకుండ భోజనము చేయ వచ్చు
వెనువెంటనే, వచ్చినదే తడవుగా.
"....స్వామియారగింపు కాఁగనే వచ్చి, దశవిధభోగములును చేయి గడుగక మీరు భోంచేయవచ్చు." నందక. 47 పు.

చేయి కడుగుకొను

సంబంధము వదలుకొను.
చూ. చేతులు కడుగుకొను.

చేయి కాయు

అభయ మిచ్చు, అడ్డుకొను.
"మయునంతవాని చేయి గాయక జయించి." వర. రా. యు. పు. 23. పంక్తి. 6.

చేయి కాల్చుకొను

వంట చేయు.
"ఇంట్లో ఆడవాళ్లు బయట చేరడంవల్ల నేనే చేయి కాల్చుకోవలసి వచ్చింది." వా.
చూ. చెయ్యి కాల్చుకొను.

చేయి క్రిం దగు

ఒకరిచే దానము పొందు స్థితిలో ఉండు.
"...నూత్నమ, ర్యాదం జెందుకరంబు క్రిం దగుట నా హస్తంబు మీఁ దౌట మేల్, గాదే..." భాగ. స్కం. 8.

చేయి చాచు

1. ఒకరిని యాచించు.
"వాడు బతికినన్నాళ్లూ ఒకరి కిచ్చాడుగానీ ఒకరి ముందు చెయ్యి చాచి యెఱగడు." వా.
చూ. చెయి చాచు
2. వేకారు.
"శ్రీపతి నీ కయి చేయి చాఁచెదము." తాళ్ల. సం. 8. 19.

చే యిచ్చు

ఆసరా యిచ్చు, సాయపడు.
"ఇంటివారిని లేపి యీవల దొంగ, బంటుకు చెయ్యిచ్చుపాపాత్మురాల." గౌర. హరిశ్చ. పు. 168.

చేయి చేయి కలుపు

సమాధాన పఱుచు.
"వాణ్ణి వీణ్ణి చేయి చేయి కలిపి వెళ్లాడు వాళ్ల నాన్న. అప్పటినుంచీ సంసారం కాస్త కుదటపడింది." వా.

చేయి చేసికొను

తన్ను.
"వా డేదో అన్నా డని వీడు చేయి చేసుకొన్నాడు." వా.
చూ. చెయి చేసుకొను.

చేయి జాఱు

అధీనము తప్పు.
"ఆ వ్యవహారం నా చేయి జాఱి పోయింది. ఇంక నేను చేసే దేమీ లేదు." వా.
చూ. చేయి దాటి పోవు.

చేయి తీరదు

చేతిలో పని ఉన్న దనుట. చేయి పనికి ప్రత్యామ్నాయంగా మనకు అనేకపలుకు బళ్ల లో కనిపిస్తుంది.
"నాకు చేయి తీరడం లేదు. తరవాత రా. గింజలు వేస్తాను." వా.
"నాకు చేయి తీరనంత పనిగా ఉంది." వా.

చేయి తీరిక లేదు

తీరుబడి లేదు. ఏదో పని చేస్తున్నా ననుట.
"ఇప్పుడు చేయి తీరిక లేదు. తరవాత రావయ్యా. ఆ సంగ తేదో చూస్తాను." వా.

చేయి దాటి పోవు

మించి పోవు, స్వవశము తప్పి పోవు.
"ఈ విషయంలో నేను చేయగలిగింది యేమీ లేదు. ఆ వ్యవహారం అప్పుడే చేయి దాటి పోయింది." వా.
చూ. చెయి దప్పి పోవు.

చేయిదోడు

సహాయము.
"సృజియించు బ్రహ్మకుఁ జేయిదోడు." భీమ. 1. 44.
చూ. చేదోడు, చేదోడు వాదోడు.

చేయి మఱచు

విధ్యుక్తధర్మమును నిర్వహింపకుండు.
"మీకు నిట్టి యెడలన్, బ్రమయక చే మఱువ కునికి పటుశౌర్య మగున్..." కళా. 4. 191.

చేయి మించు

అధీనము తప్పు, చేయి దాటిపోవు.
"అని బహు భంగులం దన బలాదిక దర్పవిజృంభణంబు నే,ర్పున వివరించి పై ననియె భోరున నా చెయి మించె..." రంగా. 2. 44.
"ఆ వ్యవహారం నా చేయి మించి పోయింది. ఇంక నేను చేసే దేమీ లేదు." వా.
"నే నప్పుడే ఆ నోటు పంపించేశాను. ఇక నా చెయి మించి పోయింది. మీ కేం ఇబ్బందు లున్నా పై అధికారి దగ్గర చెప్పుకోవాల్సిందే." వా.
చూ. చెయి మించు.
2. అతిశయించు, మేలు చేయి యగు.
"చేయి మించఁగ వలెన్ జుమి నీ కని." విజయ. 3. 115.

చేయి మీ దగు

తాను ఇచ్చువా డగు.
"...నూత్నమ, ర్యాదం జెందుకరంబు క్రిం దగుట నా హస్తంబు మీఁ దౌట మేల్, గాదే రాజ్యము గీజ్యమున్ సతతమే కాయంబు నాపాయమే." భాగ. స్కం. 8.

చేయి మీదుగా నడచిన

ఎప్పుడూ ఒకరిని దేహి అనక, ఒకరికే తాను ఇస్తూ బ్రతికిన.
"చేయి మీఁదుగా, నడచిన పూర్ణ కాముఁడవు." పాండు. 3. 44.

చేయి మునుగ జుర్రుకొను

సంతృప్తిగా జుర్రుకొను. వాడుకలో కొన్నివర్గాలలో 'చెయ్యి ములగా జుర్రుకొను' అనే వినబడుతుంది.

చేయి మునుగ పాడి

పాడి సమృద్ధిగా ఉన్న దనుట. ఇది వాడుకలో కొందరిలో 'చెయ్యి ములగా పాడి' అన్నట్లు వినవస్తుంది.

"వాళ్ళ కేం ? పదావులు, పది యెనుములు. చేయి మునగా పాడి." వా.

చేయి యెటు లాడు

ఇంత దుర్మార్గ మైన పని చేయుటకు చేతులు ఎట్లా వచ్చును?
"ఓయి దయావిహీనమతి! యూరక యీ పసిబిడ్డఁ గొట్టఁగాఁ జే యెటులాడె నీకు-" మను. 4. 87.
"ఆ పిల్లవాణ్ణి కొట్టడానికి నీకు చేతులు ఎట్లా ఆడాయి." వా.

చేయి వదలు

రక్షణబాధ్యతను వదలు కొను.
"చేయి వదలక చేపట్టువారిఁ గాచుటలు." వర. రా. సుం. పుట. 88. పంక్తి. 15.
చూ. చేయి విడుచు.

చేయివాసి

హస్తవాసి.
"ఆయన చేయివాసి మంచిది. ఏ మిచ్చినా నయ మవుతుంది." వా.

చేయి వీచు

ఆజ్ఞ యొసగు, ప్రోత్సహించు, ముదల యిచ్చు.
"గోత్ర భీ,కరముగ బాహు లెత్తి తమకంబున సేనకుఁ జేయి వీచినన్." పారి. 5. 14.
"ఆవృకోదరుపైఁ గవియంగఁ జేయి, వీచె సేనకుఁ గాళింగవిభుఁడు గడఁగి." భార. భీష్మ. 2. 70.

చేయీక

చేతికి దొరకక.
"లేటి బొట్టెలు బిట్టు చెదరి చెదరి చేయీక పఱచిన." హర. 1. 3.

చేయీక తివియు

చేతి కందక లాగు.
"తనరు మహాభద్రదంతులరీతిఁ జేతికి నొడిసినఁ జేయీక తివిసి." ద్విప. మధు. పు. 18.

చేయీత నీదు

ఏ యితరసహాయం లేక చేతులతో ఈదు.
"చెనఁటి యీ భవవార్ధిచేయీఁత నీదు." ద్విప. పరమ. 2. 86. పు.
"ఏచి మున్నీరు సేయీఁత నీఁద." భార. విరా. 4. 213.

చేయునది లేక

ఇంకో మార్గం లేక, గత్యంతరం లేక, తప్పనిసరియై.
"బయటఁబడి చేయునది లేక యాకఠకు మగిడి తుఱముఁ దిద్దుచు." ఆము. 4. 35.
"వారల నవ్వలకుం ద్రోసి చనినఁ జేయునది లేక యిచ్ఛావిహారవిరోధి యగు నిజకులాచారంబులం దలంచుకొని..." శుక. 2. 10.

చేయూత

సహాయకము.
"యోగవిద్యాబలంబు చేయూఁత గాఁగ." నైష. 3. 3.

చే యూదుకొను

చేతులను ఆధారముగా దేనిపైనో ఆనించు.
"ఒండొరుఁ జే యూదికొనుచు." పండితా. ద్వితీ. పర్వ. పుట. 279.

చే యెత్తి నమస్కరించు

హృదయపూర్వకంగా బహూకరించు, కృతజ్ఞత తెలుపు.
"నా కొక జీవనం కల్పించినవా డాయన. ఆయనకు చే యెత్తి నమస్కరించాలి." వా.

చేయేతము

చేతితో తోడు ఏతాము.
"అబ్బావికిఁ జేయేతం, బుబ్బుచుఁ దంబళి యొనర్చి." హంస. 1. 186.

చే యొడ్డు

అడ్డుపెట్టు.
"ఒరుల యీగికి నకట! చే యొడ్డకుండు." భార. శాంతి. 4. 158.

చేరగ బిల్చు

దగ్గరకు తీయు.
"భీమునిఁ జేరఁగఁ బిల్చి." జైమి. 3. 45.
చూ. చేర దీయు.

చేరగిల బడు

విశ్రాంతి తీసుకొను.
"పొద్దున్నుంచీ పనితో సతమత మయి పోయాను. కాస్త చేరగిలబడితే కానీ వీలు లేదు." వా.

చేరదీయు

దగ్గఱకు తీయు.
"అల్లనఁ జేరఁదీసి." విప్ర. 4. 88.

చేరబడు

1. కలియు, ఒకటి అగు.
"గోరపుఁ బాపములు నీవుఁ గొడుకులు నాలుం, జేరఁబడి పంచుకొందురొ?" వాల్మీ. 2. 100.
2. ఒరగు, చేరగిలబడు.
"ప్రొద్దు చేరఁబడినఁ బోయి రిండ్లకు వారలు." నారా. పంచ. 1. 90.

చేరబొంతల యాట

ఒక బాలక్రీడ. పండితా. ప్రథ. పురా. పుట. 460.

చేరల గొలువగ వచ్చు (కన్నులు)

విశాల మైనవి అనుట.
"చేరలం గొలువఁగ వచ్చు కన్నులు." పాండు. 2. 70.
చూ. చెంపకు చేసెడేసి కండ్లు. చేరెడేసి కండ్లు.

చేరల గొల్వగ వచ్చు

చేరె డంతేసి ఉన్న వనుట.
"కన్ను లంటిమా చేరలఁ గొల్వఁగా వలయు." విజయ. 1. 131.

చేరవచ్చు

సమీపించు.
"నీరజాక్షి నిరంకుశుఁ జేర వచ్చె." నిరంకు. 4. 93.

చేరవేయు

ఒకచోటికి చేర్చు, ఒకటిగా పెట్టు.
"అవన్నీ యింట్లోకి చేర వేయరా." వా.
"చిల్లా పల్లా పడిన వన్నీ ఒకచోట చేరవేయవే." వా. చేరిక యగు
సమీపించు.
"అనయముఁ జేరిక యగుతఱి, ననివార్యవ్రీడభయభరాకులగతి యై." ప్రభా. 5. 31.

చేరిక లొనర్చు

స్నేహం చేయు.
"చేరిక లొనర్చి తేనియల్ చిలుకఁ బలికి." హంస. 2. 169.

చేరుకోల

చెలకోల.
పశువులను తోలే కొరడా వంటిది. భార. భీష్మ. 3. 234.
రూ. చేర్కోల.

చేరుగడ

1. ఆధారము.
"వట్టి యపకీర్తులకుం జేరుగడ." విప్ర. 3. 12.
2. చేరబడు దిండు.
"ఆశ్రితశ్రేణి కేయధిపుని పాదరా,జీవ యుగ్మంబులు సేరుగడలు." భాగ. స్క. 1. 257.

చేరుగొండి

1. తగులాటకత్తె. శ. ర.
2. చేర వచ్చిన భార్య. బ్రౌన్.

చేరుగొండి పశువు

తప్పిపోయిన పశువు. బ్రౌన్.

చేరుగొండియావు శ. ర.

చూ. చేరుగొండి పశువు.

చేరుచుక్క

పాపట బొట్టు.
"కలువపై యొడ్డాది కటకాధిపతి వధూ, సీమంతవీధులఁ జేరుచుక్క." కాశీ. పీ. 34.
చూ. చేర్చుక్క.

చేరుడుబియ్యము

ముడి బియ్యము. ఉత్త. హరి. 3. 13.

చేరువకాడు

1. సేనాని. రామా. 7. 27.
2. ఎకిమీడు, అధికారి. శేష. 5. 98.

చేరువడు

సిద్ధించు.

చేరువపంట

అందుబాటులోనిది.
"....భుజంగకోటికిన్, ఘటితనిధానసీమ యుపకాంతుల చేరువపంట..." హంస. 1. 215.

చేరువఱుచు

సిద్ధింపజేయు.

చేరెడుకండ్లు

విశాలము లయిన నేత్రములు.

చేరెడు నేల

కొద్దిపాటి నేల.
"అకటా ! చేరెడు నేలకుం దగఁడె సప్తాంభోధివేష్టీభవత్, .....రాజ కుమారుండు." హరిశ్చంద్రో.

చేర్చుక్క

పాపటబొట్టు.
"చేర్చుక్కఁ జేరిచి చిత్రంబుగాను." పల. పు. 72.
"చేర్చుక్కగా నిడ్డ చిన్నిజాబిల్లి చే, సిందూరతిలకంబు చెమ్మగిల్ల." మను. 1. 5.
"చొనిపె సీమంతవీధిఁ జేర్చుక్క యోర్తు." ఆము. 6. 128.
చూ. చేరుచుక్క.

చేర్లకోల

చెలకోల. వరాహ. 5. 108.

చేర్వచుట్టములు

దగ్గఱిచుట్టాలు. నిరం. 4. 69.

చేర్వారు

సమీపించు, దగ్గఱపడు.
"వై,శృంఖల్యంబునఁ బట్టు కళ్లెపు సరుల్ చేర్వార నుచ్చైశ్రవ: కంఖాణంబు గదల్చె." నిరంకు. 4. 125.

చేఱుకుట్టు

ఒక రోగము.

చేఱుకోల

చూ. చేరుకోల.

చేఱుబొందు

కొట్టెడు తోలుపట్టెడ. శ. ర.

చేఱులకోల

చెలకోల. శ. ర.

చేలా గిచ్చు

చేయూత నిచ్చు.
"చేరి చేలాగిచ్చు..." ఇందు. 3. 27.

చేలు దొండముక్కు పడు

ఎఱ్ఱ బారు, పక్వ మగు.
"దొండముక్కు వడియెం బ్రాసంగుఁ జేల్." శివ. 4. 19.
"పెస రుసురుకొనియె దవనిక పొదలె, ఱెక్క ప్రాసంగు దొండ ముక్క వడియె." కాశీ. 3.23.

చేవగల వాడు

సత్త్వవంతుడు.
చూ. చేవబారు.

చేవట్టి తిగుచు

చేయి పట్టి లాగు.
"నీకు బలె సన్మానంబుతోఁ జక్క వ,చ్చెదొ యేమే గలదే యటంచుఁ దిగి చెం జేవట్టి యా యంగనన్." కళా. 7. 123.

చేవ డించక

చేతితో పట్టుకొని నలిగిపోవునట్లు చేయక.
చేవ - సారముపై, డించు వచ్చిన దనుకుంటే=సారవిహీనము కాకుండ అనుట.
"....చేవ డించక కావడించి." పాండు. 3. 89. చే వదలు
నిరాశ్రయుని చేయు; వదలి పెట్టు.
"చెలికాని నెఱుఁగక చే వదలుదు రె." వర. రా. కిష్కి. పు. 401. పం. 8.

చేవ బారు

సత్త్వవంత మగు.
చెట్టు చేవ బారిన దనగా కఱ్ఱ యెఱు పెక్కి బాగా గట్టిపడినది అనుట.

చేవ మీఱు

1. సత్త్వవంత మగు, బలపడు.
"వలపుల్ రేచి మనంబులం గరఁచి చేవల్ మీఱ లోనైన యా..." రాజగో. 1. 103.
2. విజృంభించు.
"సురనాథుల్ చేవమీఱన్ సమి, త్కేళీలోలతఁ గాలమేఘముల మాడ్కిన్." కా. మా. 2. 61.

చేవ యెక్కు

బలపడు, సత్త్వవంత మగు.
"ఇక్కడఁ బౌండ్రభూపతి విహీన వివేకతఁ జేవ యెక్కఁగాఁ నెక్కడి వాసుదేవుఁడు ?" ఉ. హరి. 3. 4.

చేవ యొసగు

ప్రోత్సాహ మిచ్చు, బలము చేకూర్చు.
"బహువిధచాతుర్యంబులు శౌర్యంబులకుఁ జేవ యొసంగ." ఉ. హరి. 4. 213.

చేవలతులు

1. చేతి కందుబాటులోనివి.
"చేవలఁతు లగుచు దక్కును." పాండు. 3. 118.
2. భుజబలము. హర. 1. 20.
3. సమీపము. శృం. శకుం. 1. 132.

చే వాటునేల

సమీపప్రాంతము. చేతితో రాయి విసిరినంత దూరము.
"చెలువార నిచటికిఁ జే వాటునేలఁ, గల దొక నిర్మలకమలాకరంబు." గౌ. హరి. ప్రథ. పంక్తి. 1729-30.

చేవాడికాడు

చేతి మెలకువ గలవాడు.
"గడిదొంగ చేవాఁడికాఁడు దోఁపుడుకాఁడు." వేంక. మాన. 31.

చే వాడి మెఱసి

చేతి మెలకువ చూపి.
"చే వాడి మెఱసి.... అస్త్రములకు బలివెట్టి." వర. రా. యు. పు. 366. పంక్తి. 13.

చే వార్చు

చేతులు కడుగుకొను.
"అందఱు భుజించి చేవార్చు నవసరమున." పార్వ. 5. 186.

చే విచ్చు

నమస్కరించు. శ. ర. చే విప్పు
నమస్కారం. వావిళ్ళ.

చే వెలు గిడి

బాగుగా కనబడుటకై కాస్త వయసైన వారు చేతిని కనుబొమ్మ దగ్గర అడ్డుగా పెట్టుకొని
"దీవించి యతని వదనము, చే వెలుఁగిడి చూచి." హర. 2. 49. సా. స.

చేవ్రాలు

1. సంతకము.
2. చేతిలోని రేకలు.

చే వ్రేసి నవ్వు

చేతులు చఱచి నవ్వు.
"ఆ విదర్భుఁడు గెల్చె ననుచు నొండొరులు, చే వ్రాసి నవ్వుచు సీరి నీక్షింప." ద్విప. కల్యా. 129.

చే సడలు

చేయివదలు. వసు. 6. 84.

చే సరులు

ఒకనగ.

చే సఱచి నగు

చేతులు కొట్టి నవ్వు. నవ్వునప్పుడు చేతులు కొట్టుట కలదు కదా !
"రాచూలిం జూచి చెలులు, గలకల చే సఱచి నగిరి." నైష. 2. 46.

చే సాచి అడుగు

యాచించు.
"చేయించె నెందఱో చే సాచి యడిగిన, బ్రహ్మచారులకు వివాహములను." పాణి. 1. 66.

చేసినది జపము, వేసినది గాలము

చెప్పేదానికీ చేసేదానికీ సంబంధము లే దనుట. చంకదుడ్డు శరణార్థి వంటిది.
"చేసినయది జపమున్ మఱి, వేసినయది గాల మనుట వృథ కాకుండన్." విజ. 2. 135.

చేసి పెట్టు

నెఱవేర్చు.
"ఈ పని కాస్తా మీరు చేసిపెట్టితే నేను చాలా సంతోషిస్తాను." వా.

చేసిపోయిన కాపురము చూడ వచ్చు

తాను చెడ్డపేరు తెచ్చుకొన్న ఊరికే తిరిగి వచ్చు.
"ఆ మహాతల్లి తిరిగి వచ్చిం దటనే. చేసిపోయిన కాపరం చూడడానికి వచ్చిం దేమో!" వా.

చేసు వెల

అసలు ధర. అది యెంత చేస్తుందో అంత.
"బేరము పొసఁగించి చేసువెల కిప్పించెన్." హం. 5. 360.

చే సేత

చే జేతుల - స్వయంగా. తనకు తానై. చేసినచేతనే ఫల మనుభవించు ననుపట్టున ఉపయోగించే పలుకుబడి.

"ఫలంబు సిద్ధింప నోపు చేసేత." పండితా. ద్వితీ. మహి. పుట. 61.
"చే జేతుల అనుభవిస్తాడు." వా.
"స్వయంగా వాడు చే జేతులా తలకు ఉరి తెచ్చుకొన్నాడు."
చూ. చే జేతుల.
'వాడు చే జేతులా చేసుకున్నాడు. ఎవ రేం చేస్తారు' అని వాడుక. అలాగే 'ఈ చేత్తో చేసి ఆ చేత్తో అనుభవిస్తున్నాడు'. వెంటనే అనే అర్థంలో ఇట ప్రయుక్తం.
"శివపూజఫలము సేసేత గొన్నట్లు, తవిలి యాతనికి నంతన సమకూడె..." బసవ. 5. 131.
"చేసేత న్మాడలు వే,యేసి దెసలఁ గీర్తి లతిక లెలమి వహింపన్." కా. మా. 3. 146.
"చేసిన నేరమి చేసేతఁ గుడువ." గౌ. హరి. ద్వితీ. పంక్తి. 423.

చేసేత బట్టు

చేజేతులతో పట్టుకొను.
"చేసేతఁ బట్టి." కుమా. 10. 66.
చూ. చేసేత.

చేసే నొసగు

ఒకరి కొకరు చేతులతో అందించు.
నలుగురు వరుసగా నిలుచుకొన్నప్పుడు ఒకరి చేతిలోని పాత్రను రెండవవారికి, ఆ రెండవవారు మూడవవారికి ఇలా క్రమంగా ఇచ్చుట.
"చెలువ ల్గొందఱు హేమకుంభములతోఁ జేసే నొ సంగన్." పారి. 2. 11.
స్వయముగా అని వావిళ్ళ ని. సరిగా కనిపించదు.

చొంగలు గురియు

నోటిజొల్లు కారు.
"....నోరఁ జొంగలు, గురియఁగఁ గడ లేక నడచె గుఱ్ఱపుఁబౌజుల్." కవిక. 2. 79.

చొక్కిళ్ళు వోవు

సొట్టలు పడు.
"గదిసి మై గందంగఁ గౌఁగిట బిగియింప, జొక్కిళ్ళు వోయిన సొమ్ముతోడ." యయా. 2. 99.

చొక్కు చల్లి నట్లు

మత్తుమందు చల్లినట్లు.
"గొల్లపల్లియలో నున్న గొల్లవారు, చొక్కు చల్లినకైవడి నొక్క రైన, మేలుకొనక నిద్రింప." వి. పు. 7. 76.

చొక్కుటాకు

వగుడాకు.

చొక్కునీరు

కల్లు. యయా. 3. 122.

చొక్కు పెట్టు

మత్తు మందు చల్లి మైమఱపించు. వి. పు. 8. 164. చొక్కుపొడి
మత్తు మందు పొడి. దశా. 1. 260.

చొక్కుమందు

చూ. చొక్కుపొడి.

చొక్కు మడగు

మై మఱగు, వశము తప్పు.
"శ్రుతిపుటంబుల శక్తి చొక్కుమడఁగ." కాశీ. 1. 139.

చొక్కు వెట్టు

మత్తు మందు చల్లి మైమఱపించు.
"సురగి చౌడయగారిఁ జొక్కు వెట్టితివొ." పండితా. ద్వితీ. మహి. పు. 215.
చూ. చొక్కు పెట్టు.

చొచ్చి వచ్చు

మీది మీదికి వచ్చు. ఇందు. 4. 58.

చొచ్చో యనిపించు

తఱిమి వేయు.
"వెచ్చానకు లే దనఁగా, నిచ్చటి కేతెంచి యాతఁ డిచ్చిన మేలే, వచ్చినది లాగుకొని మఱి, చొచ్చో యనిపింతు నిదియ నూ మత మనుచున్." వైజ. 3. 99.

చొటచొట

ధ్వన్యనుకరణము.

చొడచొడ

చూ. చొటచొట.

చొత్తెంచు

ప్రవేశించు. కాశీ. 7. 68.

చొప్ప కాడి

రెండెడ్లను గట్టి త్రోలెడు దిండువంటి చొప్ప మోపు. శ. ర.

చొప్పడు

ఒప్పు; సరిపడు ఇత్యాద్యనేక భావచ్ఛాయలలో...
"ఆడువా రగుట రూపుంప నేరక రుచులఁ జొప్పడక." రంగ. రా. బాల. పు. 12. పంక్తి. 10.

చొప్పదంటు ప్రశ్నలు

సారం లేని ప్రశ్నలు. కంకులు వేసిన తరవాత జొన్నదంట్లను చొప్పదంట్లంటారు. అవి చప్పగా ఉంటాయి. అందుపై యేర్పడిన పలుకుబడి.
"ఏమి టోయి! ఊరికే చొప్పదంటు ప్రశ్నలు వేస్తున్నావు?" వా.

చొప్ప బెండ్ల మంచములు

ఒక బాలక్రీడ. హంస. 3. 146.

చొప్పరికించు

పరికించు.

చొప్పఱుచు

ఏర్పఱించు; ఆరోపించు.

చొప్పలా చప్పగా ఉంది

చొప్పదంటువలె సారవిహీన మయిన దనుట.
"ఆ కావ్యం చొప్పలా చప్పగా ఉంది." వా. చొప్పాడు
సత్యము చెప్పు.
"కీడున కోడ కించుకయుఁ గేకయభూపతి యింటఁ బుట్టి చొ,ప్పాడక పాపజాతి వయి తక్కట..." భాస్క. రా. అయో. 20.

చొప్పు మార్చు

1. త్రోవ తప్పించు.
"తప్పుత్రోవల నీరీతిఁ జొప్పు మార్చి." కా. మా. 4. 56.
2. తావు మార్చు.
"రతిశ్రాంతాంగనా నేత్రకో,ణని కాయంబుల డాఁచి తద్ధవళిమన్ దాఁ బూనెనో చొప్పు మా,ర్ప ననన్ వెల్వెలఁ బాఱె దీపకళికావ్రాతంబు శాతోదరీ." మను. 3. 56.
3. వేషము మార్చు.
"చొప్పు మార్చితిఁ బెక్కు చోట్ల శాత్రవభీతి, నావారు గనలేరు నన్ను నరసి." కళా. 8. 166.

చొరబడు

ప్రవేశించు. వాడుకలో జొరబడు అని వినవస్తుంది.

చొర జోటు లేదు

తలదాచుకొనే చోటు లేదు. ఆశ్రయం లేదు.
"చొరఁజోటు లే దంచు సొమ్మసిల్లుచును." బస. 6. 165.

చొరపోతగా

ఎడతెరపి లేకుండా. బ్రౌన్.

చొరబాఱు

చొచ్చు.
"సందు సందులం దెఱపిగని చొరంబాఱి మధురసమిళిత పరాగరాగంబు." విప్ర. 3. 38.

చొరబెట్టు

ప్రవేశపెట్టు. బ్రౌన్.

చొరవకాడు

మాంచి చొరవ కలవాడు. ప్రవేశించువాడు.

చొరవ చేయు

సాహసించు. మాటా. 78.

చొరవడ

చొరవ, సాహసము. బ్రౌన్.

చొరుదల

మొదలు.

చొఱచొఱ

ధ్వన్యనుకరణము.

"చొఱచొఱ నెత్తురులు వడియ." హరి. 10. 184.

చొల్లువాఱుడు మాటలు

సొల్లుకబుర్లు, వట్టి వ్యర్థ ప్రతాపాలు.
"చొల్లు వారుడు మాట లెల్ల నేమిటికి." బస. 6. 171. చో టిచ్చు
1. అవకాశ మిచ్చు.
"ఘనతేజంబున నొప్పెద, రనుచుం జోటిచ్చి మత్కులాఖ్యలు వినియెన్." కళా. 4. 43.
2. ఆశ్రయ మిచ్చు.
"నేను ఆవూళ్లో బతుకు లేక బట్ట బుజాన వేసుకొని వస్తే, అత డింత చోటిచ్చి నన్ను ఆదరించాడు. అతనికే నేను ద్రోహం ఎలా తలపెట్టను?" వా.

చోటు చేయు

స్థాన మిచ్చు. తాళ్ల. సం. 4. 157.

చోటు చేసికొను

ఆశ్రయ మేర్పరుచుకొను.
"వా డేదో ఆ మాటా యీ మాటా చెప్పి వాళ్లింట్లో చోటు చేసుకున్నాడు." వా.

చోద్యపడు

ఆశ్చర్యపడు.
"అచ్చోటి మహిమకుఁ జోద్యపడుచు." నిరంకు. 4. 6.

చోపిడు

పారదోలు, కలత పెట్టు.

చోపుడుగోల

వేటలో మృగాలను సోపుట కుపయోగించే కఱ్ఱ.

చోపుడు వెట్టు

ఒకవైపునకు తోలుకొని వచ్చు.
వేటలో సాయుధు లయిన వేటగాళ్లు ఒకవై పుంటారు. మరికొందరు డప్పులు మొదలైన వాద్యాలతో శబ్దం చేసుకుంటూ మృగాలను వారివైపుకు తోలుకొని వస్తారు. దీనినే చోపుడు వెట్టుట అంటారు.
"పొలము చోపుడువెట్ట న న్నెలవరులకు, సెల వొసంగిన నృపమౌళి చిత్త మెఱిఁగి." శుక. 1. 257.
"అగ్నియంత్రంబులు ముట్టించియు రొద మిన్ను ముట్టం జోపు వెట్టించిన." మను. 4. 37.

చోపుదారుడు

వెండిబెత్తం పట్టుకొని రాజులముందు బరాబరులు చెప్పు సేవకుడు. బ్రౌన్.

చోపు వెట్టు

చూ. చోపుడువెట్టు.

చోరస్వదేశము

అసంభవము.
దొంగకుఏ దేశమైనా ఒక్కటే. దొంగతనం చేయక మానడు కదా. రాధ. 4. 79.

చోఱబుడుత

చేపపిల్ల, చేపలవంటి కనులున్న స్త్రీ.