పదబంధ పారిజాతము/చండశాసనుడు

వికీసోర్స్ నుండి

చంటివాడు

  • పాలు తాగే పసివాడు.

చండశాసనుడు

  • నిర్దాక్షిణ్యంగా తప్పును శిక్షించువాడు.
  • "అతనా చండశాసనుడు! నీ సిఫారసు లేవీ పని చెయ్య వక్కడ." వా.

చండాలవాటిలో బ్రాహ్మణ గృహము వెదకు

  • వ్యర్థప్రయత్నము చేయు. మాలగూడెంలో బాపన యింటికోసం వెదకడం వ్యర్థమే కథా !
  • "వసుధ నెం దైనఁ జండాల వాటిలోన, బ్రాహ్మణగృహంబు వెదకుట భ్రాంతి గాదె." ప్రభా. 4. 160.

చండిపోతు

  • మొండివాడు.
  • "మొండరి చల్లచప్పుడు గోడచేర్పు, చండిపో తనునట్టిజాడ నున్నాఁడు." గౌ. హరి. ద్వితీ. పంక్తి. 1497-98.

చండి వడు

  • మొండి కెత్తు.
  • "మజ్జనక్రీడాపరాయణం బై చండివడి కదలమిన్." పారి. 5. 13.

చండి సేయు

  • మొండికి వేయు, కోపించు.
  • "చండి సేసి యడిగినఁ జక్క మాకుం జెప్పదు." తాళ్ల. సం. 3. 626.

చండ్రనిప్పులు

  • భగభగ లాడు నిప్పులు.
  • చండ్రకఱ్ఱ కాల్చిన నిప్పులు చాలా వేడి అనుటపై ఏర్పడినది.
  • "చండ్రనిప్పులకంటె వేండ్రంబు లగునట్టి, కన్నులఁ గోపాగ్ని కణము లురల." హరిశ్చ. 3. 91.

చండ్రమల్లెలు

  • చండ్రనిప్పుల మంటలు.
  • "రవరవ మండు నెర్రని చండ్రమల్లెల." క్రీడా. పు. 48.

చండ్రలాటలు

  • ఒక పిల్లల ఆట. హంస. 3. 146.

చందనకావులు/

  • ఒక రకమైన బట్టలు. పండితా. పర్వ. 307. పుట.

చందన మలదు

  • గంధము పూయు.
  • "అలఁదెఁ జందన మొక ధవళాయతాక్షి." పారి. 2. 12.

చందమామ కొండనాలిక

  • చందమామ చిఱునాలిక వంటిది. అనగా తెల్లనిది, మృదు వైనది, సన్ననిది అనుట. చందమామే లలితం. అంతకంటె లలితాతిలలితం.
  • "చందమామ కొండనాలిక యగు నొక్క గొమలిరేకు." క్రీడా. పు. 57.

చందమామ గుటకలు

  • దొరకనిదానికై ఆశపడి నోరూర్చుకొనుట. వట్టి ఆశ.
  • "అందనిపంటి కేమిటికి నఱ్ఱు నిగిడ్చెదు విష్ణుఁ డున్న యా, కందువ చందమామ గుటకల్ విను మీ పని గట్టిపెట్టి..." వి. పు. 2. 51.
  • చూ. చందమామ ఘుటిక. చందమామ గ్రుక్కిళ్ళు.

చందమామ గ్రుక్కిళ్ళు

  • దొరకనిదానికై వట్టి ఆశతో గుటకలు మ్రింగుట.
  • "ఎలమి సుముహూర్తమునఁ దెర యెత్తు నంతఁ, బ్రేమ మది మీఱఁగాఁ జందమామ చెలుల, కెంపు మోవుల సుధకు గ్రుక్కిళ్ళు మ్రింగ, క్షితిఁ గలిగె జందమామ గ్రుక్కిళ్ళు నాఁడు." శశాం. 5. 137.
  • చూ. చందమామ గుటకలు. చందమామ ఘుటిక.

చందమామ ఘుటిక

  • వట్టి ఆశ. ఎదురుగా ఉన్నదని దొరకనిదాని నాశించుట. చందమామను చూచి గుటకలు వేసినట్లు. ఎలాగూ దొరకదు.
  • పిల్లలకు చందమామను చూపుతూ వట్టి చేతులతో తినిపించగా తినునట్లు వారు నటింతు రని సూ. ని. సరియని తోచదు. గుటకలు వేయుటయే ఇక్కడ.
  • "మనకు నిజ మయ్యె నల చందమామ ఘుటిక." భీమ. 2. 135.
  • చూ. చందమామ గుటకలు.

చందమామ పక్కె

  • ఒక రకమైన చేప. బ్రౌన్.

చందమామ పురుగు

  • ఆరుద్రపురుగు. బ్రౌన్.

చందమామ పులుగు

  • చకోరపక్షి.

చందా కెంపు

  • ఒక జాతి కెంపు.
  • "మేనఁ జందాకెంపు మించుటొడ్డాణంబు." సమీర. 2. 67.

చందాదారు

  • చందా కట్టువాడు.

చందుచట్టు

  • చంద్రకాంతం.

చందురకావి

  • లేత కావి రంగు.
  • "విశద ముక్తాదామ రశనఁ జందుర కావి, కలికపు వలువపై నలవరించి." మను. 6. 5.
  • చూ. చంద్రకావి.

చందురజోతి

  • ఒక రకం బాణసంచా. శ. ర.

చందురుకూనలు

  • నఖక్షతాలు.

చందురువంకలు

  • నఖక్షతాలు.

చంద్రకావి

  • లేత కావిరంగు. రాధి. 1. 99. చంద్రగోళి
  • చంద్రపు గిన్నె.
  • అంచు లేని గుండ్ర మైన గిన్నె. పక్షులు నీరు త్రాగుటకూ, మనం చేతులు కడుగు కొనుటకూ ఇత్యాదులకు అందులో నీరు ఉంచుతారు. గోళెము అన్నది కొంచెం వెడల్పాటి అంచు లేని గిన్నె కే నేడు కూడా రూఢము.
  • "క్షాళనోచితచంద్రగోళి యనఁగ." పాండు. 5. 24.
  • చూ. చంద్రపుగిన్నె.

చంద్రపుగిన్నె

  • అంచు లేని గుండ్ర మైన గిన్నె.
  • "చక్రవాకములకుఁ జల్లఁగా మంచు ద్రా,గించిన చంద్రంపు గిన్నెవోలె." ఉత్త. హ. 3. 86.
  • చూ. చంద్రగోళి.

చంద్రవంక

  • ఆభరణము.

చంద్రవంకలు

  • ఒక రకమైన ధాన్యం.

చంద్రుని కొక నూలిపోగు

  • తగినంత కాక పోయినా యెంతో కొంత ఆరాధన చేత నైన కానుక.
  • చంద్రదర్శనం చేసుకొన్నప్పుడు - ముఖ్యంగా విదియనాడు - ఉత్తరీయంలోని నూలిపోగు తీసివేసి నమస్కరించుట ఆచారం. దానిపై వచ్చిన పలుకుబడి.
  • "కావున సమస్తసామ్రాజ్యకర్త యైన, యిందిరాధీశునకుఁ గాను కీయవలయుఁ, జంద్రునకు నూలుపో గన్న సామెతగను, గాన నేమైన మనశక్తి గలకొలంది." కుచే. 1. 109.
  • "మీరు చేసేది గొప్ప సత్కార్యం. వేలమీదా లక్షలమీదా కావలసిన పని. చంద్రుని కొక నూలిపోగు లాగా నేనూ ఒక పదిరూపాయలు యిచ్చుకుంటాను." వా.

చంపి పుట్టు

  • వారికంటె మించినవా డగు.
  • "వాడు వాళ్లనాన్నను చంపి పుట్టాడు." వా.
  • "రావణాసురుణ్ణి చంపి పుట్టినాడు వీడు." వా.
  • అనగా అతనికంటె మించినవాడని అర్థం.
  • నిరసన సూచించు పట్టులనే యిది యెక్కువగా ఉపయోగిస్తారు.

చంపుక తిను

  • వేధించు, బాధించు.
  • "పదిరూపాయలు అప్పు ఇమ్మని వాడు నాలుగు రోజులనుంచీ నన్ను చంపుక తింటున్నాడు." వా.
  • రూ. ఏటికి చంపెదరు?

చంపుకు తిన్నట్టు

  • రూ. నను చంపుకొన్నట్టు. చంపుడు గట్ట
  • వధ్యశిల.
  • "చంపుడుగట్ట యగు శిలాపట్టంబు మెట్టి." కాశీ. 5. 169.

చంపుడు గట్టు

  • చూ. చంపుడు గట్ట.

చంపుడు ముంపుడు

  • చచ్చు పుచ్చు; చెఱుచునట్టి. ఇదేదో విశేషణంగానే ఉపయోగిస్తారు.
  • "చంపుడు ముంపుడు బోధ గాథలన్." పాండు. 5. 224.
  • చూ. చచ్చు పుచ్చు.

చకచకా

  • గబగబా.
  • "అతను ఏ పనైనా చకచకా చేసుకొని పోతాడు." వా.

చకారపు గుడులు

  • చీవాట్లు, చీకొట్టుటలు.
  • వాడి దగ్గరికి వెళ్లా మంటే చకారపు గుడులకు తక్కు వుండవు." వా.

చక్క జూచు

  • 1. బాగుగా చూచుకొను, ఆదరించు.
  • "సాగఁబడి మ్రొక్కి యిల్లాలిఁ జక్కఁ జూడఁ గావు మని బాస లీయఁగాఁ గంటి నేను." శుక. 1. 526.
  • 2. సరిగా చూచు, బాగా చూచు.
  • "కడుకొనక తప్పఁ జూచినఁ, జెడులోకము లనుట యిది ప్రసిద్ధము జగతిన్, మృడ నీవు చక్కఁ జూచిన, జెడియె మనోభవుఁడు నిది విచిత్రము గాదే." కుమా. 9. 44.
  • శ్లేష ఇక్కడ.

చక్క జేయు

  • 1. సరిపఱచు.
  • "విరస మయ్యె నేని వెర వెద్ది మఱి చక్క,జేయ నీవ చింత చేసి చూడు." ప్రభా. 5. 19.
  • 2. సంస్కరించు.
  • "స్నానంబు గావించి చనుదెంచు నంతలో, జపవేదిఁ దగురీతిఁ జక్కఁ జేయు." ఉత్త. రా. 1. 199.
  • 3. పూర్తి చేయు.
  • "పోయివచ్చి నీ,పని మఱి చక్కఁ జేసెద నెపంబు సహింపుము." భాస్క. రా. సుం. 83.
  • 4. చంపు, కూల్చు.
  • "గంగానందనుఁ గూల్చి ద్రోణుపని చక్కంజేసి కౌరవ్యవీ,రాంగమ్ముల్ నుఱుమాడి." భార. భీష్మ. 2. 153.
  • "జలరాశి గర్వంబుఁ జక్కఁజేసి." భాగ. 6. 306.

చక్క జేర్చు

  • సవరించు.
  • "తమ్మి పూ,మొగ్గల నేలు పూపచను ముక్కులఁ బయ్యెదఁ జక్కఁ జేర్చుచున్." శుక. 1. 293.

చక్కటులు దిద్దు

  • చక్క దిద్దు.
  • "......జక్కవకవం జక్కట్లు దిద్దున్ గుచా,హంకారంబు మదాళిమాలికల నూటాడించు వేణీరుచుల్. విజ. 2. 16.
  • రూ. చక్కట్లు దిద్దు. చక్కట్లు దిద్దు
  • సరి దిద్దు.
  • "జక్కవకవన్ జక్కట్లు దిద్దున్ గుచా హంకారంబు." విజయ. 2. 16.
  • రూ. చక్కటులు దిద్దు.

చక్కడచు

  • సంహరించు.
  • "చక్కడఁతు నిన్ను విష్ణునిఁ, బెక్కులు ప్రేలెదవు." భాగ. స్క. 7. 272.

చక్క నగు

  • సరిపడు, నెఱవేఱు - ఇత్యాది భావచ్ఛాయలలో కనిపించు మాట.
  • "కలికి భుజంగసంగతిఁ గన్న కేతకి, సాధ్విచెంత వసింపఁ జక్క నౌనె." ఇందు. 3. 72.

చక్కనయ్య

  • మన్మథుడు.

చక్కని కొమ్మ

  • అంద మైన స్త్రీ.
  • "మనవమ్మానన్నో చ,క్కని కొమ్మా మెచ్చుకొమ్మ కథ విని పొమ్మా!" హంస. 1. 149.

చక్కనిమిన్ను

  • గగనమధ్యం.
  • "సవితృండు చక్కని మింటికిం జనుదెంచె." భార. భీష్మ. 3. 346.

చక్కనివారిలో మిగుల చక్కనిది (వాడు)

  • అతి సౌందర్యవంతురాలు (డు) ఇట్టి పలుకుబడులు మనకు చాలా ఉన్నవి. ధనవంతులలో ధనవంతుడు - ఇత్యాది.
  • "చక్కనివారిలో మిగులఁ జక్కని దాన వటంచు వేడ్కతోఁ, జొక్కముఁ జెప్పి రందులకుఁ జూచినయందుకు..." హంస. 1. 84.

చక్కబడు

  • సరిపడు; నెఱవేరు.
  • "ఈ పని ఇంతలో చక్కబడేట్టు లేదు." వా.

చక్కబఱచు

  • సవరించు.
  • "శయ్య విదిలించి పైచీర చక్కఁ బఱచి." రుక్మాం. 4. 82.

చక్కబెట్టు

  • 1. చాలించు, కట్టిపెట్టు.
  • "జపహోమతంత్రముల్ చక్కఁ బెట్టి." రుక్మాం. 4. 102.
  • 2. సరిచేయు, చక్కదిద్దు.
  • "...........మీ రొక్కొక వేళ..... చక్కఁబెట్టువాడు." పాండు. 5. 218.
  • 3. దొంగిలించు.
  • "వాడు అందరూ నిద్ర పోతూండడం చూచి ఆరవేసిన నాలుగు పంచలూ చీరలూ చక్క బెట్టుకొని పోయాడు." వా.
  • 4. లోబరచుకొను.
  • "వాళ్లయింటికి అప్పుడప్పుడూ పోతూ వస్తూనే ఉండి, వాడు ఆ పిల్లను కాస్తా చక్క బెట్టినాడు."
  • 5. బియ్యం సరిచేయు.
  • "బియ్యం చక్కబెట్టి ఆ తరవాత ఎసట్లో పోయవే." వా.
  • ఇదే వాడుకలో పశ్చిమ ప్రాంతాలలో 'సగబెట్టు' అనే రూపంలో విరివిగా వినవస్తుంది.
  • "ఆ పొరక, చేట అంతా సగబెట్టి కసువు నూకు." వా.
  • చూ. సగబెట్టు.

చక్కబోవు

  • సరాసరిగా వెడలిపోవు.
  • "ఈసారి చని వేఁడ నే మనునో యని, సంకోచమునఁ గొక్కి చక్కఁబోవు." హంస. 3. 155.
  • "వాడు నేను పిలుస్తూండగానే చక్కా పోయాడు." వా.

చక్క సగము

  • సరిగ్గా సగం.
  • "ఒడలిలోఁ జక్క సగము నా కొసఁగు మనుడు." ఉత్త. హరి. 5. 56.
  • చూ. చక్క సమము.

చక్క సమము

  • సరిగ్గా సగం.
  • "పంచి పెట్టెదం, జక్క సమంబుగాఁగ నిది సమ్మత మౌఁ గద మీకు వారికిన్." దశా. 2. 343.
  • చూ. చక్క సగము.

చక్కాడు

  • 1. సంహరించు.
  • "తక్కిన రాక్షసదళముల నొకటఁ, జక్కాడె మానవశరమహత్త్వమున." రంగ. రా. బాల. పు. 35. పంక్తి. 23.
  • 2. నుఱుమాడు, తెగగొట్టు.
  • "ఖడ్గ మెత్తినఁ జక్కాడెఁ గంబు కంఠి." కాశీ. 6. 245.

చక్కిలిగింత

  • సంతోషకారి; చక్కిలిగిలి.
  • "అమరుల బోనపుట్టిక సహస్రమయూఖుని జోడుకోడె సం,తమసము వేరు విత్తు కుముదంబుల చక్కిలిగింత పుంశ్చలీ, సమితికిఁ జుక్కవాలు." పారి. 2. 41.
  • "చక్కిలిగింత పెడితే నాకు బా గుండదు." వా.

చక్కిలిగిలిగింత

  • చక్కిలిగింత.
  • "చొక్క మగు రాధహృదయము, చక్కిలి గిలిగింత గొనియె శంబర రిపుచేన్." రాధా. 4. 71.

చక్కిలి గిలిగిలి

  • గిలిగింతలు పెట్టుటలో అను మాట. చక్కిలిగిలిగిలీ అంటూ నవ్వునట్లు అరి కాళ్లలోనూ చంకలలోనూ వ్రేళ్లతో తాకుతారు. నవ్వు వస్తుంది.
  • "క్రిక్కించుఁ జక్కిలి గిలిగిలియనుచు." పండితా. ప్రథ. పురా. పుట. 457.

చక్కిలింతలు పుచ్చు

  • గిలిగింతలు పెట్టు. పండితా. ప్రథ. పురా. పుట. 457.
  • రూ. చక్కిలి గిలిగిలి పెట్టు. చక్కీ పంచదార
  • శుద్ధి చేసిన చక్కెర. బ్రౌన్.
  • గడ్డ కట్టిన చక్కెర. వావిళ్ళ. ని.

చక్కీ మంచము

  • పేము మొదలగువానితో నేసిన చట్టం గల మంచం.

చక్కుగా జేయు

  • చక్కు సేయు.
  • "పొలుపారు సౌధగోపురములతోడఁ, గాశీపురము చక్కుగాఁ జేసి కాల్చి." ద్విప. జగ. 175.
  • చూ. చక్కు చేయు.

చక్కు చేయు

  • 1. తుత్తుమురు చేయు.
  • "తుందుడు కాఱ శాత్రవుల దోర్బల సంపదఁ జక్కు చేసి." నిరంకు. 4. 80.
  • చూ. చక్కాడు.
  • 2. నిర్మూలించు.
  • "శర మేర్చి యిపుడె, చంద్రసూర్యాగ్నులఁ జక్కుఁ చేసెదను." వర. రా. అర. పు. 231. పం. 3.
  • రూ. చక్కసేయు.

చక్కుపగడ

  • ఏడో సంఖ్య. వేంక. మాన.

చక్కుముక్కు చేయు

  • చిందరవందర చేయు.
  • "ఎక్కడి పగ యొకో యింద్రియాలు నన్నుఁ బట్టి, చక్కుముక్కుల చేసి యెంచి సాధించేని." తాళ్ల. సం. 6. 105.

చక్కువడు

  • ముక్కలు ముక్క లగు.
  • "అక్కిరీటి సైన్యంబు లెక్క గొనక, యుక్కు మిగిలి యక్కజంబుగాఁ, జక్కువడం బెక్కు నారసంబులు." జైమి. 5. 20.

చక్కెర తిన్ననోర వేపాకు మేసినవిధము

  • మంచిపని చేసినపిదప చెడుపని చేయ రా దనుపట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి.
  • "తీపారుచక్కెరఁ దిన్న యానోర, వేపాకు మేసినవిధమున నీవు, చేసి నంతయు మేలు చేసి మ ఱేల, చేసితి విట్టి కుచ్చితము...." గౌర. హరి. ద్వి. 1281-'84

చక్కెర పెట్టు

  • తీపి తినుబండము పెట్టు.
  • "కనకపంజరశారికలకుఁ జక్కెర వెట్టి, చదివింప రేలొకో సకియ లిపుడు." పారి. 1. 106.

చక్కెర బుగడ

  • ఒక రకమైన పిండివంట.

చక్కెర బెట్టి లాలించు

  • ప్రేమతో పెంచు.
  • "ప్రేమతోఁ జక్కెర వెట్టి లాలించిన, చిలుకకే వెగటుగాఁ బలుక సాఁగె." ఉషా. 2. 47.

చక్కెరబొమ్మ

  • అందగత్తె.