పదబంధ పారిజాతము/చండశాసనుడు

←పదబంధ పారిజాతము/గౌతముని గోవు

పదబంధ పారిజాతము (1959) రచించినవారు నార్ల వెంకటేశ్వర్లు
పదబంధ పారిజాతము/చండశాసనుడు

పదబంధ పారిజాతము/చచ్చి కడుపున పుట్టు→

చంటివాడు

పాలు తాగే పసివాడు.

చండశాసనుడు

నిర్దాక్షిణ్యంగా తప్పును శిక్షించువాడు.
"అతనా చండశాసనుడు! నీ సిఫారసు లేవీ పని చెయ్య వక్కడ." వా.

చండాలవాటిలో బ్రాహ్మణ గృహము వెదకు

వ్యర్థప్రయత్నము చేయు. మాలగూడెంలో బాపన యింటికోసం వెదకడం వ్యర్థమే కథా !
"వసుధ నెం దైనఁ జండాల వాటిలోన, బ్రాహ్మణగృహంబు వెదకుట భ్రాంతి గాదె." ప్రభా. 4. 160.

చండిపోతు

మొండివాడు.
"మొండరి చల్లచప్పుడు గోడచేర్పు, చండిపో తనునట్టిజాడ నున్నాఁడు." గౌ. హరి. ద్వితీ. పంక్తి. 1497-98.

చండి వడు

మొండి కెత్తు.
"మజ్జనక్రీడాపరాయణం బై చండివడి కదలమిన్." పారి. 5. 13.

చండి సేయు

మొండికి వేయు, కోపించు.
"చండి సేసి యడిగినఁ జక్క మాకుం జెప్పదు." తాళ్ల. సం. 3. 626.

చండ్రనిప్పులు

భగభగ లాడు నిప్పులు.
చండ్రకఱ్ఱ కాల్చిన నిప్పులు చాలా వేడి అనుటపై ఏర్పడినది.
"చండ్రనిప్పులకంటె వేండ్రంబు లగునట్టి, కన్నులఁ గోపాగ్ని కణము లురల." హరిశ్చ. 3. 91.

చండ్రమల్లెలు

చండ్రనిప్పుల మంటలు.
"రవరవ మండు నెర్రని చండ్రమల్లెల." క్రీడా. పు. 48.

చండ్రలాటలు

ఒక పిల్లల ఆట. హంస. 3. 146.

చందనకావులు/

ఒక రకమైన బట్టలు. పండితా. పర్వ. 307. పుట.

చందన మలదు

గంధము పూయు.
"అలఁదెఁ జందన మొక ధవళాయతాక్షి." పారి. 2. 12.

చందమామ కొండనాలిక

చందమామ చిఱునాలిక వంటిది. అనగా తెల్లనిది, మృదు వైనది, సన్ననిది అనుట. చందమామే లలితం. అంతకంటె లలితాతిలలితం.
"చందమామ కొండనాలిక యగు నొక్క గొమలిరేకు." క్రీడా. పు. 57.

చందమామ గుటకలు

దొరకనిదానికై ఆశపడి నోరూర్చుకొనుట. వట్టి ఆశ.

"అందనిపంటి కేమిటికి నఱ్ఱు నిగిడ్చెదు విష్ణుఁ డున్న యా, కందువ చందమామ గుటకల్ విను మీ పని గట్టిపెట్టి..." వి. పు. 2. 51.
చూ. చందమామ ఘుటిక. చందమామ గ్రుక్కిళ్ళు.

చందమామ గ్రుక్కిళ్ళు

దొరకనిదానికై వట్టి ఆశతో గుటకలు మ్రింగుట.
"ఎలమి సుముహూర్తమునఁ దెర యెత్తు నంతఁ, బ్రేమ మది మీఱఁగాఁ జందమామ చెలుల, కెంపు మోవుల సుధకు గ్రుక్కిళ్ళు మ్రింగ, క్షితిఁ గలిగె జందమామ గ్రుక్కిళ్ళు నాఁడు." శశాం. 5. 137.
చూ. చందమామ గుటకలు. చందమామ ఘుటిక.

చందమామ ఘుటిక

వట్టి ఆశ. ఎదురుగా ఉన్నదని దొరకనిదాని నాశించుట. చందమామను చూచి గుటకలు వేసినట్లు. ఎలాగూ దొరకదు.
పిల్లలకు చందమామను చూపుతూ వట్టి చేతులతో తినిపించగా తినునట్లు వారు నటింతు రని సూ. ని. సరియని తోచదు. గుటకలు వేయుటయే ఇక్కడ.
"మనకు నిజ మయ్యె నల చందమామ ఘుటిక." భీమ. 2. 135.
చూ. చందమామ గుటకలు.

చందమామ పక్కె

ఒక రకమైన చేప. బ్రౌన్.

చందమామ పురుగు

ఆరుద్రపురుగు. బ్రౌన్.

చందమామ పులుగు

చకోరపక్షి.

చందా కెంపు

ఒక జాతి కెంపు.
"మేనఁ జందాకెంపు మించుటొడ్డాణంబు." సమీర. 2. 67.

చందాదారు

చందా కట్టువాడు.

చందుచట్టు

చంద్రకాంతం.

చందురకావి

లేత కావి రంగు.
"విశద ముక్తాదామ రశనఁ జందుర కావి, కలికపు వలువపై నలవరించి." మను. 6. 5.
చూ. చంద్రకావి.

చందురజోతి

ఒక రకం బాణసంచా. శ. ర.

చందురుకూనలు

నఖక్షతాలు.

చందురువంకలు

నఖక్షతాలు.

చంద్రకావి

లేత కావిరంగు. రాధి. 1. 99. చంద్రగోళి
చంద్రపు గిన్నె.
అంచు లేని గుండ్ర మైన గిన్నె. పక్షులు నీరు త్రాగుటకూ, మనం చేతులు కడుగు కొనుటకూ ఇత్యాదులకు అందులో నీరు ఉంచుతారు. గోళెము అన్నది కొంచెం వెడల్పాటి అంచు లేని గిన్నె కే నేడు కూడా రూఢము.
"క్షాళనోచితచంద్రగోళి యనఁగ." పాండు. 5. 24.
చూ. చంద్రపుగిన్నె.

చంద్రపుగిన్నె

అంచు లేని గుండ్ర మైన గిన్నె.
"చక్రవాకములకుఁ జల్లఁగా మంచు ద్రా,గించిన చంద్రంపు గిన్నెవోలె." ఉత్త. హ. 3. 86.
చూ. చంద్రగోళి.

చంద్రవంక

ఆభరణము.

చంద్రవంకలు

ఒక రకమైన ధాన్యం.

చంద్రుని కొక నూలిపోగు

తగినంత కాక పోయినా యెంతో కొంత ఆరాధన చేత నైన కానుక.
చంద్రదర్శనం చేసుకొన్నప్పుడు - ముఖ్యంగా విదియనాడు - ఉత్తరీయంలోని నూలిపోగు తీసివేసి నమస్కరించుట ఆచారం. దానిపై వచ్చిన పలుకుబడి.
"కావున సమస్తసామ్రాజ్యకర్త యైన, యిందిరాధీశునకుఁ గాను కీయవలయుఁ, జంద్రునకు నూలుపో గన్న సామెతగను, గాన నేమైన మనశక్తి గలకొలంది." కుచే. 1. 109.
"మీరు చేసేది గొప్ప సత్కార్యం. వేలమీదా లక్షలమీదా కావలసిన పని. చంద్రుని కొక నూలిపోగు లాగా నేనూ ఒక పదిరూపాయలు యిచ్చుకుంటాను." వా.

చంపి పుట్టు

వారికంటె మించినవా డగు.
"వాడు వాళ్లనాన్నను చంపి పుట్టాడు." వా.
"రావణాసురుణ్ణి చంపి పుట్టినాడు వీడు." వా.
అనగా అతనికంటె మించినవాడని అర్థం.
నిరసన సూచించు పట్టులనే యిది యెక్కువగా ఉపయోగిస్తారు.

చంపుక తిను

వేధించు, బాధించు.
"పదిరూపాయలు అప్పు ఇమ్మని వాడు నాలుగు రోజులనుంచీ నన్ను చంపుక తింటున్నాడు." వా.
రూ. ఏటికి చంపెదరు?

చంపుకు తిన్నట్టు

రూ. నను చంపుకొన్నట్టు. చంపుడు గట్ట
వధ్యశిల.
"చంపుడుగట్ట యగు శిలాపట్టంబు మెట్టి." కాశీ. 5. 169.

చంపుడు గట్టు

చూ. చంపుడు గట్ట.

చంపుడు ముంపుడు

చచ్చు పుచ్చు; చెఱుచునట్టి. ఇదేదో విశేషణంగానే ఉపయోగిస్తారు.
"చంపుడు ముంపుడు బోధ గాథలన్." పాండు. 5. 224.
చూ. చచ్చు పుచ్చు.

చకచకా

గబగబా.
"అతను ఏ పనైనా చకచకా చేసుకొని పోతాడు." వా.

చకారపు గుడులు

చీవాట్లు, చీకొట్టుటలు.
వాడి దగ్గరికి వెళ్లా మంటే చకారపు గుడులకు తక్కు వుండవు." వా.

చక్క జూచు

1. బాగుగా చూచుకొను, ఆదరించు.
"సాగఁబడి మ్రొక్కి యిల్లాలిఁ జక్కఁ జూడఁ గావు మని బాస లీయఁగాఁ గంటి నేను." శుక. 1. 526.
2. సరిగా చూచు, బాగా చూచు.
"కడుకొనక తప్పఁ జూచినఁ, జెడులోకము లనుట యిది ప్రసిద్ధము జగతిన్, మృడ నీవు చక్కఁ జూచిన, జెడియె మనోభవుఁడు నిది విచిత్రము గాదే." కుమా. 9. 44.
శ్లేష ఇక్కడ.

చక్క జేయు

1. సరిపఱచు.
"విరస మయ్యె నేని వెర వెద్ది మఱి చక్క,జేయ నీవ చింత చేసి చూడు." ప్రభా. 5. 19.
2. సంస్కరించు.
"స్నానంబు గావించి చనుదెంచు నంతలో, జపవేదిఁ దగురీతిఁ జక్కఁ జేయు." ఉత్త. రా. 1. 199.
3. పూర్తి చేయు.
"పోయివచ్చి నీ,పని మఱి చక్కఁ జేసెద నెపంబు సహింపుము." భాస్క. రా. సుం. 83.
4. చంపు, కూల్చు.
"గంగానందనుఁ గూల్చి ద్రోణుపని చక్కంజేసి కౌరవ్యవీ,రాంగమ్ముల్ నుఱుమాడి." భార. భీష్మ. 2. 153.
"జలరాశి గర్వంబుఁ జక్కఁజేసి." భాగ. 6. 306.

చక్క జేర్చు

సవరించు.
"తమ్మి పూ,మొగ్గల నేలు పూపచను ముక్కులఁ బయ్యెదఁ జక్కఁ జేర్చుచున్." శుక. 1. 293.

చక్కటులు దిద్దు

చక్క దిద్దు.
"......జక్కవకవం జక్కట్లు దిద్దున్ గుచా,హంకారంబు మదాళిమాలికల నూటాడించు వేణీరుచుల్. విజ. 2. 16.
రూ. చక్కట్లు దిద్దు. చక్కట్లు దిద్దు
సరి దిద్దు.
"జక్కవకవన్ జక్కట్లు దిద్దున్ గుచా హంకారంబు." విజయ. 2. 16.
రూ. చక్కటులు దిద్దు.

చక్కడచు

సంహరించు.
"చక్కడఁతు నిన్ను విష్ణునిఁ, బెక్కులు ప్రేలెదవు." భాగ. స్క. 7. 272.

చక్క నగు

సరిపడు, నెఱవేఱు - ఇత్యాది భావచ్ఛాయలలో కనిపించు మాట.
"కలికి భుజంగసంగతిఁ గన్న కేతకి, సాధ్విచెంత వసింపఁ జక్క నౌనె." ఇందు. 3. 72.

చక్కనయ్య

మన్మథుడు.

చక్కని కొమ్మ

అంద మైన స్త్రీ.
"మనవమ్మానన్నో చ,క్కని కొమ్మా మెచ్చుకొమ్మ కథ విని పొమ్మా!" హంస. 1. 149.

చక్కనిమిన్ను

గగనమధ్యం.
"సవితృండు చక్కని మింటికిం జనుదెంచె." భార. భీష్మ. 3. 346.

చక్కనివారిలో మిగుల చక్కనిది (వాడు)

అతి సౌందర్యవంతురాలు (డు) ఇట్టి పలుకుబడులు మనకు చాలా ఉన్నవి. ధనవంతులలో ధనవంతుడు - ఇత్యాది.
"చక్కనివారిలో మిగులఁ జక్కని దాన వటంచు వేడ్కతోఁ, జొక్కముఁ జెప్పి రందులకుఁ జూచినయందుకు..." హంస. 1. 84.

చక్కబడు

సరిపడు; నెఱవేరు.
"ఈ పని ఇంతలో చక్కబడేట్టు లేదు." వా.

చక్కబఱచు

సవరించు.
"శయ్య విదిలించి పైచీర చక్కఁ బఱచి." రుక్మాం. 4. 82.

చక్కబెట్టు

1. చాలించు, కట్టిపెట్టు.
"జపహోమతంత్రముల్ చక్కఁ బెట్టి." రుక్మాం. 4. 102.
2. సరిచేయు, చక్కదిద్దు.
"...........మీ రొక్కొక వేళ..... చక్కఁబెట్టువాడు." పాండు. 5. 218.
3. దొంగిలించు.
"వాడు అందరూ నిద్ర పోతూండడం చూచి ఆరవేసిన నాలుగు పంచలూ చీరలూ చక్క బెట్టుకొని పోయాడు." వా.
4. లోబరచుకొను.
"వాళ్లయింటికి అప్పుడప్పుడూ పోతూ వస్తూనే ఉండి, వాడు ఆ పిల్లను కాస్తా చక్క బెట్టినాడు."
5. బియ్యం సరిచేయు.
"బియ్యం చక్కబెట్టి ఆ తరవాత ఎసట్లో పోయవే." వా.
ఇదే వాడుకలో పశ్చిమ ప్రాంతాలలో 'సగబెట్టు' అనే రూపంలో విరివిగా వినవస్తుంది.
"ఆ పొరక, చేట అంతా సగబెట్టి కసువు నూకు." వా.
చూ. సగబెట్టు.

చక్కబోవు

సరాసరిగా వెడలిపోవు.
"ఈసారి చని వేఁడ నే మనునో యని, సంకోచమునఁ గొక్కి చక్కఁబోవు." హంస. 3. 155.
"వాడు నేను పిలుస్తూండగానే చక్కా పోయాడు." వా.

చక్క సగము

సరిగ్గా సగం.
"ఒడలిలోఁ జక్క సగము నా కొసఁగు మనుడు." ఉత్త. హరి. 5. 56.
చూ. చక్క సమము.

చక్క సమము

సరిగ్గా సగం.
"పంచి పెట్టెదం, జక్క సమంబుగాఁగ నిది సమ్మత మౌఁ గద మీకు వారికిన్." దశా. 2. 343.
చూ. చక్క సగము.

చక్కాడు

1. సంహరించు.
"తక్కిన రాక్షసదళముల నొకటఁ, జక్కాడె మానవశరమహత్త్వమున." రంగ. రా. బాల. పు. 35. పంక్తి. 23.
2. నుఱుమాడు, తెగగొట్టు.
"ఖడ్గ మెత్తినఁ జక్కాడెఁ గంబు కంఠి." కాశీ. 6. 245.

చక్కిలిగింత

సంతోషకారి; చక్కిలిగిలి.
"అమరుల బోనపుట్టిక సహస్రమయూఖుని జోడుకోడె సం,తమసము వేరు విత్తు కుముదంబుల చక్కిలిగింత పుంశ్చలీ, సమితికిఁ జుక్కవాలు." పారి. 2. 41.
"చక్కిలిగింత పెడితే నాకు బా గుండదు." వా.

చక్కిలిగిలిగింత

చక్కిలిగింత.
"చొక్క మగు రాధహృదయము, చక్కిలి గిలిగింత గొనియె శంబర రిపుచేన్." రాధా. 4. 71.

చక్కిలి గిలిగిలి

గిలిగింతలు పెట్టుటలో అను మాట. చక్కిలిగిలిగిలీ అంటూ నవ్వునట్లు అరి కాళ్లలోనూ చంకలలోనూ వ్రేళ్లతో తాకుతారు. నవ్వు వస్తుంది.
"క్రిక్కించుఁ జక్కిలి గిలిగిలియనుచు." పండితా. ప్రథ. పురా. పుట. 457.

చక్కిలింతలు పుచ్చు

గిలిగింతలు పెట్టు. పండితా. ప్రథ. పురా. పుట. 457.
రూ. చక్కిలి గిలిగిలి పెట్టు. చక్కీ పంచదార
శుద్ధి చేసిన చక్కెర. బ్రౌన్.
గడ్డ కట్టిన చక్కెర. వావిళ్ళ. ని.

చక్కీ మంచము

పేము మొదలగువానితో నేసిన చట్టం గల మంచం.

చక్కుగా జేయు

చక్కు సేయు.
"పొలుపారు సౌధగోపురములతోడఁ, గాశీపురము చక్కుగాఁ జేసి కాల్చి." ద్విప. జగ. 175.
చూ. చక్కు చేయు.

చక్కు చేయు

1. తుత్తుమురు చేయు.
"తుందుడు కాఱ శాత్రవుల దోర్బల సంపదఁ జక్కు చేసి." నిరంకు. 4. 80.
చూ. చక్కాడు.
2. నిర్మూలించు.
"శర మేర్చి యిపుడె, చంద్రసూర్యాగ్నులఁ జక్కుఁ చేసెదను." వర. రా. అర. పు. 231. పం. 3.
రూ. చక్కసేయు.

చక్కుపగడ

ఏడో సంఖ్య. వేంక. మాన.

చక్కుముక్కు చేయు

చిందరవందర చేయు.
"ఎక్కడి పగ యొకో యింద్రియాలు నన్నుఁ బట్టి, చక్కుముక్కుల చేసి యెంచి సాధించేని." తాళ్ల. సం. 6. 105.

చక్కువడు

ముక్కలు ముక్క లగు.
"అక్కిరీటి సైన్యంబు లెక్క గొనక, యుక్కు మిగిలి యక్కజంబుగాఁ, జక్కువడం బెక్కు నారసంబులు." జైమి. 5. 20.

చక్కెర తిన్ననోర వేపాకు మేసినవిధము

మంచిపని చేసినపిదప చెడుపని చేయ రా దనుపట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి.
"తీపారుచక్కెరఁ దిన్న యానోర, వేపాకు మేసినవిధమున నీవు, చేసి నంతయు మేలు చేసి మ ఱేల, చేసితి విట్టి కుచ్చితము...." గౌర. హరి. ద్వి. 1281-'84

చక్కెర పెట్టు

తీపి తినుబండము పెట్టు.
"కనకపంజరశారికలకుఁ జక్కెర వెట్టి, చదివింప రేలొకో సకియ లిపుడు." పారి. 1. 106.

చక్కెర బుగడ

ఒక రకమైన పిండివంట.

చక్కెర బెట్టి లాలించు

ప్రేమతో పెంచు.
"ప్రేమతోఁ జక్కెర వెట్టి లాలించిన, చిలుకకే వెగటుగాఁ బలుక సాఁగె." ఉషా. 2. 47.

చక్కెరబొమ్మ

అందగత్తె.