పదబంధ పారిజాతము/కుప్పెకోల

←పదబంధ పారిజాతము/కుంటెన ముడి

పదబంధ పారిజాతము (1959) రచించినవారు నార్ల వెంకటేశ్వర్లు
పదబంధ పారిజాతము/కుప్పెకోల

పదబంధ పారిజాతము/కృత మెఱుగు→

కుప్పి____కుమ్మ 496 కుమ్మ____కుమ్మి

కుప్పిగంతులు

చిన్న చిన్న గంతులు.
"ఇది తగు దగ దనక కళా, విదులకు నీసమ్ముఖమున విద్యల యెఱుకం, బొద వెట్టుట హనుమంతుని, యెదుర వెసం గుప్పిగంతు లెగయుట చుమ్మీ!" ద్వా. 2. 49.

కుప్పెకోల

ఒక రకమైన బాణము. భార. భీష్మ. 2. 393.

కుబుసములో చే మగుడ్చు చందమున

జేబులో నుండి డబ్బు తీసుకొన్నట్టుగా.
మీ రెప్పు డైనా నా బాకీని వసూలు చేసుకోవచ్చు ననుట.
"కుబుసంబులో జేమగుడ్చుచందమున నచ్చుగా దీర్తు మీ యప్పని కొన్ని, యచ్చిక బుచ్చిక లాడి." గౌ. హరి. ద్వితీ. పంక్తి. 634-36.
'మీ జేబులో ఉన్నట్లే అనుకోండి' అనడం నేటి వాడుక.

కుమ్మక్కు చేయు

ప్రోత్సహించు; వత్తాసివచ్చు.
"ఆ దొంగకు వీడు కుమ్మక్కు చేస్తేనే ఇంత పని అయింది." వా.
రూ. కుమ్మకు...

కుమ్మరావమున రాగి ముంత లేరు

లేని చోట ఆ వస్తువుకై వెదకు. వ్యర్థశ్రమ అనుట.
"మీ వంశమందు దా కోర్వ జాలు, వారి జూపుము కుమ్మరావమున రాగి, ముంత లేఱంగ గలవె." ఉ. హరి. 3. 48.

కుమ్మరి కొకయేడు గుది కొక పెట్టు

నిర్మించుటకు పట్టినంత కాలము ధ్వంసము చేయుటకు పట్టదు - అనుట.
"ఇది పెక్కేడులు పట్టెన్, సదనంబులు గట్టి నాకు శంభునికొఱకున్, దుది గుమ్మరి కొక యేడును, గుదికొక పెట్టన్నమాటకున్ సరి వచ్చెన్." కా. మా. 2. 100.

కుమ్మరిగుంట

బురదగుంట. సుమతి. 12.

కుమ్మరిసారె యగు

గిరగిర తిరుగు.
"....చేతము కుమ్మరిసారె యయ్యెడున్." ముద్రా. 67.

కుమ్మఱించు

నీరు పారబోసినట్లు, తొలగించి వేయు-తెగనాడు, విడనాడు అని భావార్థం.
"గురుభక్తదేవుని గ్రుమ్మఱించితివొ." పండితా. ద్వితీ. మహి. పుట. 215.

కుమ్మి కూరాకు సేయు

నురుమాడు.
పట్టి పాలార్చు వంటిది.
కూరాకు (కూర) వలె మెత్తగా మెదుపు. కుమ్ము____కుమ్ము 497 కుమ్ము____కుయి

కూర అనే అర్థంలో 'కూరాకు' అనడం రాయలసీమలో నేటికీ కొన్నివర్గాలలో విశేషంగా వినవస్తుంది.
"పులుల జట్టలు చీరి దుప్పులను లేళ్ల, నేకలమ్ముల గ్రుమ్మి కూరాకు సేసి, యమర జమరుల బట్టి పాలార్తు మిపుడు, సామి! చూడుము నీ బంట్ల సత్తు వనుచు." సారం. 1. 90.

కుమ్ము గాచు

పిడకల మంటలో చలి కాచుకొను.
"అత్తయును గోడలును గుమ్ములాడు గుమ్ము, గాచు చోటికి మకర సంక్రాంతివేళ." శివరా. 4. 27.

కుమ్ము నెత్తిమీదికి తెచ్చుకొను

అనవసరంగా కొట్లాట తెచ్చుకొను.
"అనవసరంగా దానిలో సాక్ష్యం వేసి ఆ కుమ్మును నెత్తిమీదికి తెచ్చుకొన్నాను." వా.

కుమ్ములాడు

కలహించు, వాదించు.
ఎద్దులు క్రుమ్ములాడుటపై వచ్చిన పలుకుబడి.
సంఘర్షణపడు అని తాత్పర్యం.
"....క్రమ్మఱం, గ్రమ్మలు మూయు మన్మథవికారము ధైర్యము గ్రుమ్ము లాడగన్." కళా. 2. 22.

కుమ్ముసుద్ది.

గుట్టు. బ్రౌన్.

కుమ్ముసుద్దులకు దిగు

వారిమీదా వీరిమీదా ఏదో కబుర్లు చెప్పుకొను.
"తునితగవుకు వారితోడను మఱేమి, కుమ్ముసుద్దుల దిగక యీకొమ్ము పొమ్ము." నందక. 71. పు.

కుమ్మెలు వోవు

గంట్లుపడు, నలుగు.
"కుమ్మెలువోవ నొక్కి చెలి క్రోలిన తేనియ కావిమోవితో." తారా. 4. 169.
"బిగువు కౌగిళ్ళచే బ్రియు బాహు పురు లొత్తి, కుమ్మెలు వోయినకుచ తటములు." ప్రభా. 5. 62.

కుయిపోవు

ఆర్తరక్షణకై పోవు.
కుయ్యి ఇడగా పోవు అనుట.
"పసులకై కుయి వోయి." రుక్మాం. 2. 101.
"కురు నాథుండు...ఉత్తరంబునం బసులం బట్టిన నతండు బృహన్నల సారథింగా గైకొని యొక్కరుండ కుయివోవుట విని..." భార. విరా. 5. 233.
రూ. కుయివోవు.

కుయి రేగు

అఱచు, గుంపు కూడు.
"నెలకొన సురియలు గొని చని, పొలియునొ? యూర గుయి రేగి పొడుచునొ? చెపుమా!" ఆము. 3. 43.

కుయివెట్టు

మొఱపెట్టు.
"కుయి వెట్టన్ వెళ్లు శూన్యోరుకూప వితానం బన." ఆము. 2. 48.
చూ. కుయ్యిడు. కుయి____కురు 498 కురు____కుఱు

కుయి వోవు

ఆర్తరక్షణకై పోవు; విడిపింప బోవు.
"చేరి తమ వూరి వారి చెఱపట్టుకొని పోతే, కోరి కుయివోయి తెచ్చు కొన్నట్టు." తాళ్ల. సం. 6. 5.
చూ. కుయిపోవు.

కుయ్యిడు.

మొఱ లిడు.
చూ. కుయివెట్టు.

కుయ్యో మొఱ్ఱో అను

మొఱపెట్టు, కొట్టుకొను.
"ఇయ్యసురులచే జిక్కితి, మెయ్యది తెరు వెందు జొత్తు మిటు వొలయ గదే, అయ్యా దేవ జనార్దన, కుయ్యో మొఱ్ఱో యటంచు గుయ్యిడి రమరుల్." భాగ. 8. 338.

కురుక్షేత్ర మగు

రణరంగ మగు; కలహరంగ మగు.
"వాడూ వీడూ చేరగానే ఆ యిల్లు కురుక్షేత్ర మయి పోయింది." వా.

కురులు కూకటి తోడ కూడని ప్రాయము

బాల్యము.
"కురులు కూకటితోడం గూడియు గూడని చిన్నారి పొన్నారి ప్రాయంబునన్." రాజగో. 1. 13.
వెండ్రుకలు ముడి వేసుకొనుటకో, జడ వేసుకొనుటకో తగినంత పెరగని వయ స్సనుట.

కురులు కూడనినాడు

చిన్న తనములో.
"కురులు గూడనినాడె మరులుకొన్న దాని, సరగ కౌగిట జేర్చి చక్కెర మోవి యాని." హేమా. పు. 51.

కురులు తీర్చు

తల దువ్వుకొని ముడి వేసుకొను; జడ వేసుకొను.
"కమ్మనూనియ మెఱు గెక్క గలయ దువ్వి, కురులు దీర్పకయును గచభరము లింత, పొలుచునే." కుమా. 6. 52.

కురువులు వారు

క్రే ళ్లుఱుకు.
"....గౌరి ముందరన్, గురువులు వారు వ్రేగడుపు కుర్రడు మాకు బ్రసన్ను డయ్యెడున్." వీర. 1. 5.

కుఱకుఱ.....

చిన్న చిన్న.
"కుఱకుఱ వేలుపుదెఱవల, జెఱవట్టిన యటులె." అచ్చ. సుం. 5. 0.
"పఱ తెంచి వనము వెఱుకుట, కుఱకుఱ రక్కసుల నొక్క కొందఱ గేలన్, విఱుచుట." రామా. 6. 234.

కుఱుకుఱు గొను

ప్రో గగు.
"గొడుగుల పఱయలు గుఱుకుఱు గొనుటన్." భార. స్త్రీ. 2. 3.

కుఱుకులు గట్టు

రాశిపడు (?)
"కుఱుకుల్ గట్టె భటాంగముల్...." భార. ద్రో. 4. 83.

కుఱుచ కావించు

కించపఱచు. కుఱు____కుఱు 499 కుఱు____కుల

"వింతే యీబుడు తెంత న న్గుఱుచ గావింపం దను న్మెత్తురే?" ఆము. 7. 45.

కుఱుచ చేయు

అవమానించు; కించపఱచు.
"నను గుఱుచగ జేసె నరనాథు డనిన." రంగ. రా. ఉత్త. 132 పు.

కుఱుచ పఱుచు

చిన్న బఱచు, తక్కువ చేయు.
"బుధోక్తి గుఱుచపఱిచెదే." కాళిం. 6. 93.
చూ. కొంచెపఱచు.

కుఱుచలు ద్రొక్కు

చలించు, ఆడు.
"హారముల్, గుఱుచలు ద్రొక్క ముంగురులు క్రొంజెమటన్ బద నెక్క వేలుపుం, దెఱవ యొకర్తు..." వసు. 5. 75.

కుఱుచ సేయు

కించపఱచు.
"నీవును నా పలుకులు కుఱుచ సేయక...." భార. విరా. 4. 29.
చూ. కుఱుచ కావించు.

కుఱుబోడతల

అక్కడక్కడ వెంట్రుక లుండి మిగతభాగం నున్నగా ఉన్న బట్టతల.
"పై, బుతపుత మంచు నున్న కుఱు బోడతలన్ ధరియింప నోడియున్." పాండు. 2. 64.
చూ. కుఱుమాసిన గడ్డం. కుఱుమాపు చేల.

కుఱుమట్టము

కుదిమట్టము.
"కుఱుమట్టం బైనతోకం గొని...." వరాహ. 12. 32.
కుదిమట్ట మనే నేటి వాడుకలో రూపం.
చూ. కుదిమట్టము.

కుఱుమాపు

కొంచెముగా మాసినది.
కుఱుమాపు చేల, కుఱుమాపు గడ్డము ఇత్యాదులు దీనిమీది ఏర్పడినవే.
"మాసిన దీర్ఘ వేణి కుఱుమాపిన చేల చెఱం గలంక్రియా, వాసము గాని మేను వసివాడిన ముద్దు మొగంబు గాంచి." శుక. 1. 214.
"కుఱుమాపు దడిమంపు గోకలో దొలకెడు, కంపమాననితంబ కాంతి సొంపు." కళా. 4. 108.
చూ. కుఱుమాపుడు.
కుట్ట్రు - తమి.
కుఱుచ - తెలుగు.

కుఱుమాపుడు

కొద్దిగా మాసినది.
"కుఱుమాపుడు పుట్టం బలవడ గట్టి." భార. విరా. 1. 291. నైష. 7. 141.
చూ. కుఱుమాపు.

కుల కుల కూయు

గోడు గోడున నేడ్చు.
ధ్వన్యనుకరణము.
"కుల కుల కూసిరి కుతిలపడిరి." హర. 3. 10.

కులకులలాడు

పురుగులు వగైరా నిండుగా ఉండు. కుల____కుల 500 కుల____కుసం

"పేలు కులకులలాడుతున్నవి." వావిళ్ళ ని.

కులతప్పు

కులాచారవిరుద్ధ మైనపని. అందుకై విధించిన శిక్ష.
"వాళ్లింటికి కులతప్పు వేశారు. అందుకని కులస్థు లెవ్వరూ వెళ్లడం లేదు." వా.

కులపతి

ఆశ్రమవాసి యై శిష్యులకు తానే తిండి పెట్టి చదువు నేర్పే ఋషి. ఆ శిష్యులు పదివేలమంది ఉండవలెను.

కులపర్వతం

ఏడు ప్రధానపర్వతా లున్నవని పురాణాలు. అవే కులపర్వతాలు.

కులముకట్టు

కులాచారనిబంధనలు.
"ఎఱికలవాళ్లకు కులంకట్టు చాలా ముఖ్యం." వా.

కులము లేని

కులము గోల్పోయిన; చెడిన.
"వా డంత మంచికులంలో పుట్టి ఆకులం లేనిదాన్ని పెళ్లి చేసుకొని పాడయి పోయాడు." వా.

కులవిద్య

అనూచానంగా వస్తున్న కులవృత్తి.
"కులవిద్యకు దీటు లేదు గువ్వల చెన్నా!" గువ్వలచెన్న. 10.

కులస్థులు

ఒక కులానికి చెందినవారు.
"నలుగురు కులస్థులు ఉన్న ఊళ్లో ఉంటే శుభ మైనా అశుభ మైనా బాధ ఉండదు." వా.

కులిరుగొను

చల్ల వడు.
కన్నడం : కుళిర్.
"కొలవేళులు నెల దూడులు, దలిరులు నీహారవారి దడిపి నయమునన్, గులిరుగొన మేన నొత్తిరి, లలనలు పార్వతికి శీతలక్రియ లలరన్." కుమా. 5. 149.

కులుకుప్రాయము

యౌవనము.
"కులుకు బ్రాయంపు నూనూగు గొదమయెండ." కాశీ. 1. 123.
"అమ్మకు కులుకుప్రాయము, అయ్యకు వణుకుప్రాయము." సా.

కులుకులాడి

వగలాడి.
"వలపు గులికెడు సింగార మొలుక ముద్దు, జిలుకకడ నిల్చె గోమటి కులుకులాడి." శుక. 1. 237.
రూ. కుల్కులాడి.

కువలువడు

కుప్ప కూలు.
"వా, సవి వాని రథంబు రథ్య సారథుల మహిన్, గువలువడ నేసె." భార. ఆది. 6. 83.

కుసంది

ఇఱుకు. కాశీయా. పు. 25. కుసి___కూక 501 కూక___కూక

కుసిగుంపు ఒనరించు

బాధించు. (?)
"రుసివంటి దాన న న్నీ, కుసిగుం పొనరించి యేమి గుడిచెదు." వేం. పంచ. 1. 252.

కుసిగుంపు నడకలు

వగల నడకలు.
"కుసిగుంపు నడకల కోడె బాపతలు, అసమానగతి వచ్చి..." అమ. క. 5. 232 పుట.

కుసుమ వెట్టు

ఎఱ్ఱపడ జేయు.
"కొదమ తుమ్మెద కడఱెక్క గుసుమ వెట్టి." శృం. నైష. 8. 5.
కుసుంభమీద వచ్చినకుసుమ.

కుళ్లు కువాడము

కౌటిల్యము.
"వా డేమాత్రం కుళ్ళూ కువాడం లేని మనిషి." వా.
రూ. కుళ్ళూ కువ్వాడం.

కుళ్లుకొను

ఒకరి మేలు చూచి ఏడ్చు.
"నీ వేదో బాగున్నా వని వాడు కుళ్ళుకుంటున్నాడు." వా.

కుళ్లుబోతు

అసూయాపరుడు.
"ఆ కుళ్లుబోతు వెధవ ఎవరి కేం మేలు కలిగినా చూడ లేడు." వా.
దు:ఖశీలుడు అని... బ్రౌన్; శ. ర.

కూకటిదుంపలతో

సమూలముగా.
"నీ, కుదురు నశింప జేయు జుమి కూకటిదుంపలతోడ మూర్ఖుడా!" శతా. 40.
చూ. కూకటివేళ్లతో పెఱుకు.

కూకటివేరు

ఆధారభూతము.
చెట్లకు పొడుగాటిపెద్ద వేరు కాక, చిన్న చిన్న వేరులు కుచ్చుగా ఉంటాయి. కూకటి (వెంట్రుకలు) వలె ఉండుటనుబట్టే, ఆ పేరు పెట్టిరి కావచ్చును. కూకటివేళ్ళతో పెళ్ళగించు అన్నప్పుడు పూర్తిగా అని అర్థం.
"...వరుప్రసన్నత యాలవాలం బనంగ బొనరు పర్వత పూర్వపుణ్య దేహంబు...కూకటి వేరుగాగ." పండితా. ద్వితీ. పర్వ. పుట. 236.
"కూకటి,వే ళ్లుండన్ ముసిడికొనలు విఱుచుట గాదే." ప్రబోధ. 4. 3.

కూకటివేళ్లతో పెఱుకు

సమూలముగా నిర్మూలించు.
"కాక నెదిర్చి సంగర ముఖంబున హెచ్చిన రాజవంశమున్, గూకటి వేళ్లతో బెఱికి." జైమి. 1. 64.
చూ. కూకటిదుంపలతో.

కూకటుల్ కొలుచు

ఈడు జోడు చూచు.
"యౌవనమందుయజ్వయుధ నాఢ్యుడు నై కమనీయకౌతుక, శ్రీవిధి గూకటుల్ గొలిచి చేసిన కూరిమి సోమిదమ్మ సౌ,ఖ్యావహ యై భజింప...." మను. 1. 53. కూక____కూకు 502 కూగె____కూచి

కూక పెట్టు

కూతవేటుదూరం.
"దాని, చెట్టులకు నెల్ల నర గూకపెట్టు పొడువు." వరాహ. 10. 126.

కూక లిడు

1. తిట్టు.
"పాంథజనుల, గూక లిడె నన గోకిలల్ కూత లిడియె." శ్రవ. 2. 64.
2. కూత వేయు.
"తలిరుబోడుల డెందముల్ తల్లడిల్ల, గూక లిడుకొంచు నంతయు గోఱలేక, యాగడంబున బురి విచ్చి యాడె దేమి." నీలా. 3. 27.
3. అల్లరి చేయు.
"నా కొడుకును నా కోడలు, నేకతమున బెనగ బాము నీతడు వైనం, గోక లెఱుంగక పాఱిన, గూకలిడెన్ నీ సుతుండు గుణమె గుణాఢ్యా!" భాగ. స్కం. 10. పూ. 325.

కూకలు వెట్టు

కూత వేయు.

కూకలు వేయు

అఱచు; తిట్టు, దండించు.
"ఆ! వా డన్నదానికి ఇంత గొడవెందుకు? నేను పిలిచి కూకలు వేసి పంపిస్తాను." వా.

కూకవెట్టు

ఒకరకమైన పాము. వావిళ్ళ ని.

కూకులు వత్తులు నగు

నలిగి నల్లే రగు.
ఎక్కువ కలత చందు అనుట.
"అక్కొండొకబ్రహ్మచారి మది గూకులు వత్తులు నై యసద్గతిన్." పాండు. 5. 244.
"రోమపుంగుమ్మెల బార్శ్వభూజములు కూకులువత్తులుగా." వేం. పంచ. 2. 105.
"చిలువదళవాయు లప్పుడు...కూ,కులువత్తులు నై మొనతల, నిలువక శేషాహికడకు నెఱి చెడి పాఱన్." జైమి. 7. 102.
కూకుడువత్తులు అని బ్రౌను గ్రహించిగాలిలో తేలియాడు సాలెపురుగు నేసిన దారాలు అన్న అర్థం చెప్పి అతితేలిక యగు అన్న భావార్థం చెప్పాడు. ఇది యింకా ఏ మూల నైనా వాడుకలో ఉన్న దేమో పరిశీలించవలసి ఉన్నది. ఏమయినా 'వాడి వత్తలగు' లాంటి పద మని భావార్థం చెప్పుకోవడం కంటె యిలాంటి పద మొకటి ఉండనే ఉంటే మెఱు గని వేఱే చెప్ప నవసరం లేదు.

కూగెంట

కూతవేటు దూరమున కొకచోట.
"కూగెంట నొక్కొక్క కూటంబు గలదు." పండితా. ద్వితీ. పర్వ. పుట. 480.
చూ. చేతెంట.

కూచి సేయు

దండెత్తు. కూచీ____కూటి 503 కూటి____కూటి

"కూచి సేయింపగా జూచె నందమొ యేల, చైద్యు డెఱుంగడే శార్జ్గ తిలక." చంద్ర. 5. 125.

కూచీ చేయు

దండెత్తు.
"ఆ రాజు కూ,చీ చేయించి సమంచి తాత్మ బలవత్సేనా సమేతంబుగా." రంగా. 2. 59.

కూటసాక్ష్యం

తప్పుడుసాక్ష్యం.
"కూట సాక్ష్యాలు చెప్తే అందరూ అలాగే బతకొచ్చు." వా.

కూటికుండల చేటు

తిండి చేటు. నా. మా. 87.

కూటిచవి తేల్చు

అన్నము పెట్టు, అన్నము రుచి చూపు.
"తరిగొండ వెన్నుపై దాల్చి వేల్పుల గూటి, చవి దేల్చినట్టి కచ్ఛపమ వీవ." పారి. 1. 49.

కూటినీళ్లు

అన్నం కొద్దిగా వేసి ఉంచిన నీళ్లు.
"కూటినీళ్లు తాగి వెడితే మధ్యాహ్నం దాకా కూలీలు పని చేస్తారు." వా.

కూటిపేద

నిఱుపేద, కూటికి లేనివాడు.
"పడమర వెట్టు నయ్యుడుకు ప్రాశన మొల్లక కూటి పేద వై, బడలిక నుండు..." ఆ ము. 2. 49.

కూటిపేద తోడు తప్పినట్లు

కూటిపేద మఱొక పేదవాని తోడును సహించ లేడు. యాచకునికి యాచకుడు శత్రువు కదా! అలా జత వదలినట్లు.
"అనుడు నొకింత నవ్వి థరామరుండు, కువలయాధీశ! చాల్చాలు గూటిపేద, తోడు దప్పినజాడ సిద్ధుండు చనిన, గాన గాచినవెన్నెల గాదె బ్రదుకు." సుదక్షి. 2. 74.

కూటి ప్రొద్దు

భోజనవేళ.
ఇట్లా యేర్పడినవే అంబటి ప్రొద్దు, అంబళ్లప్రొద్దు - ఇది మధ్యాహ్నభోజనవేళకే వర్తిస్తుంది.
"దిటమున రెడ్డి పాటుబడి తెచ్చి యిడం గను గూటిప్రొద్దు సం,కటి తఱి వెన్న మజ్జిగలు కంకటిపై బవలింటి నిద్రలున్...." శుక. 2. 333.

కూటిప్రొద్దు సంకటి

వేళకు భోజనం.
"దిటమున రెడ్డి పాటుపడి తెచ్చి యిడం గను గూటిప్రొద్దు సంకటి..." శుక. 2. 333.
వాడుకలో వేళకు భోజనం అన్న రూపంలో ఉంటుంది.
"వాని కేం? అత్తవారి పుణ్యమా అని వేళకు భోజనం అమరుతూ ఉంది."
చూ. వేళకు భోజనం.

కూటిబీద

నిఱుపేద. కూటి____కూటు 504 కూటు___కూడ

కూటికి కూడ లేని వాడనుట.
"జారో,పాంతముల జేర్ప నాత డ, నంతవ్యథ గూటిబీద యై నెవ్వ గలన్." శుక. 3. 352.
దరిద్రుడు, అన్నాతురుడు. పాండు. 4. 158.
చూ. కూటిపేద.

కూటిలో మట్టి పోయు

జీవనాధారము పోగొట్టు. కూడు ప్రధానం గనుక అదే జీవనానికి సంకేత మయినది. అందులో మన్ను పోయడం అనుభవదూరం చేయడమే.
"నా కూటిలో మట్టి పోస్తే నీ కేం వస్తుంది? లేనిపోని వన్నీ కల్పించి నామీద అధికార్లతో చెబుతున్నా వని విని నీ దగ్గిరికి వచ్చాను." వా.

కూటివెచ్చము

తిండిఖర్చు.
"కూడినధన మెల్ల గూటివెచ్చంబు." గౌర. హరి. ప్రథ. పంక్తి. 1499.

కూటువమూక కూర్చు

వీరులను ఏరి కాక దొరికిన వారి నందరినీ సైన్యముగా ప్రోగు చేయు.
మందవేయు అనుట వంటిది.
"అడవుల గొండలం బడి మహాపద రూపఱి చన్నవారి ని,ప్పుడు కొనివచ్చి కృష్ణు డొకప్రోవుగ గూటువమూక గూర్చినన్..." భార. ఉద్యో. 2.

కూటువలు గూడు

గుంపు గూడు. రసిక. 6. 198.
చూ. కూటువలు గొను.

కూటువలు గొను

గుంపు కూడు.

'*"వీట గలచేడె లెల్లను....కూటువలు గొనుచు జూచిరి." భాగ. 10. పూ. 1248. కూటువసరులు

మాయముత్యాలు వగైరాల హారము.
"కాటుక చెదఱి కన్గవ నీరు జాఱ, గూటువ సరుల జిక్కువడ హారములు." పద్మ. 3. 21. బ్రౌన్.

కూడగట్టుకొను

తనతో వచ్చునట్లు చేసుకొను.
"ఊరిలోని పెద్ద లందఱినీ కూడగట్టుకుంటే కానీ, ఈ సత్రం మనం కట్టడం సాధ్యం కాదు." వా.
చూ. కూడదీసుకొను

కూడదీసుకొను

తమ కనుకూలముగా చేసుకొను.
చూ. కూడగట్టుకొను.

కూడ దెచ్చుకొను

కూడదీసుకొను; కుదుట పరచుకొను.
"వెండియున్, జిత్తము గూడ దెచ్చుకొను జెప్పక పో దని నిర్ణయించి డ,గ్గుత్తిక వెట్టి లక్ష్మణుడు...." నిర్వ. 7. 12. కూడ____కూడ 505 కూడ____కూడి

కూడ పోయు

కూడబెట్టు; రాశి పోయు.
"గోవిందనామ మొకటి కూడ పోసె బుణ్యములు." తాళ్ల. సం. 9. 8.

కూడబడు

కలిసికొను.
"ఏకాంత స్థలంబున దా రేవురును ద్రౌపదియును గూడబడునట్టి తెఱంగు సంఘటించి..." భార. విరా. 5. 305.
"తైజససృష్టికి, బరమాణుచయంబు గూడబడుచందమునన్." పాండు. 4. 30.

కూడ బలుకుకొను

ఒక్కమాటకు వచ్చు.
"మీ రిద్దరూ కూడబలుకుకొని వచ్చారా యేమిటి? ఒకే మాట మాట్లాడుతున్నారు." వా.

కూడబాఱు

కూడు.

కూడ బెట్టు

1. దాచు; ధనం కూడబెట్టు.
"కట్టక కుడువక యొరులకు, బెట్టక తమ తండ్రి కూడబెట్టిన సిరి..." విక్ర. 2. 163.
2. కలుపు.
"అని తనవంగడం బగుధ రాధిపమంత్రి పదాతివర్గముం, బనివడి గూడ బెట్టు." ఉత్త. హరి. 3. 5.
"ఈలుపు మాటవాసియుం, జుట్టఱికంబు బుణ్యమును సున్నగ మిన్నల గూడ బెట్టుచో." విప్ర. 3. 13.

కూడ ముట్టు

వెన్నంటు.
"తఱగని తూణముల్ ధనువు దాల్చి వరాహము గూడ ముట్టి." కా. మా. 4. 180.

కూడలిదారి

చౌకు. బ్రౌన్.

కూడలిపట్టు

రచ్చపట్టు. బ్రౌన్.

కూడలిఱాయి

హద్దురాయి. శ. ర.

కూడలివాయి

రెండుపంచలు కలిసిన మూలలో ఏర్పరచినట్టి దారి. శ. ర.

కూడా మాడా

కలిసి మెలిసి.
చూ. కూడిమూడి.

కూడి మాడి

కలసి మెలసి. జం.
"కొలిచెదము నిన్ను మే మెల్ల గూడి మాడి." హర. 2. 139.
నేటికీ వాడుకలో వాడూ నేనూ కూడా మాడా కలిసి తిరిగినాము అంటారు.
"తాను గుమార జంగమ సుధాకర మౌళియు గూడి మాడి యిం,పైన రతి ప్రసంగముల." కా. మా. 1. 42.
"ఇంట్లో ఎదిగినపిల్ల ఉంటే కూడా మాడా పని చేస్తుంది." వా. కూడి____కూడు 506 కూడు____కూడు

కూడిమాడి మెలగు

కలసి మెలసి తిరుగు.
"ఇన్నాళ్లు గూడిమాడి మెలంగన్." విప్ర. 4. 68.

కూడి యాడు

కలసి మెలసి తిరుగు.
"మం,దుల తాయెత్తులు గట్టినన్ శబర పుత్రుల్ గూడియాడన్ బురిన్." కా. మా. 3. 32.

కూడి వచ్చు

కలిసి వచ్చు.
"వాడు నాతో కూడి రాడు."
"పదివేలదాకా ఆ కంట్రాక్టులో వానికి కూడి వచ్చినవి." వావిళ్ళ ని.

కూడుకొను

కలిసికొను; సంభోగించు.
"విహీనుల గూడుకొంట...వలదు పతికి." ఆము. 4. 252.

....కూడుగా కుడుచు

అదే తిండిగా జీవించు.
ఇందులోని 'అది' పాపము, కౌటిల్యము ఇత్యాదు లేవయినా కావచ్చును.
"అటు గాన నెన్నిభంగుల, గుటిలత్వమ కూడు గాగ గుడుతురు మగవా, రిటువంటివారి మదిలో, నెటుగా నమ్ముదురు సతులు హితు లని పతులన్." విక్ర. 7. 131.
"ఉడుగక కపట మె కూడుగ, గుడువం దొడరి యునికి గలుకులు మగలు నెదం, జెడి విశ్వాస మ్మొరు లొరు, లెడ స్వైరవిహారసరణికే డిగిరి హరీ!" ఆశ్వినమా. 1. ఆ.

కూడు గుడుచు

నీచస్థితిని అనుభవించు.
"బిడ్డలకు బుద్ధి సెప్పని, గ్రుడ్డికి బిండంబు వండి కొని పొం డిదె పై బడ్డా డని భీముం డొఱ, గొడ్డెము లాడంగ గూడు గుడిచెద వధిపా!" భాగ. 1. స్కం.

కూడు గుడ్డకు రాని

ఎందుకూ పనికి రాని. రామచం. 69.

కూడు గుడ్డకు కొదవ లేదు

బాగానే ఉన్నవా డనుట.
"వాని కేం లక్షణంగా ఉన్నాడు. కూడు గుడ్డకు కొదవ లేదు. పిల్ల నిస్తే సుఖపడుతుంది." వా.

కూడుగూటిప్రాయము

చిన్న తనము.
"ఇసు మంత గాని లే డీ, పసిబాలుడు కూడుగూటిప్రాయమువా డి, ట్లెసరి బహుభక్ష్యరాసులు, మెసగెడి విసు వడు ప్రతుష్టి మేకొనడు గదే." పాండు. 4. 180.
పాఠాంతరం: చూ. కుడువకూటి...

కూడు గోకయును లేక

తిండికీ బట్టకూ లేక.
"ఇట్లు వర్తించియును నాత డేమి యందు, గళవళము జెందె గూడు గోకయును లేక." శుక. 3. 372.

కూడుగోకలు

అన్న వస్త్రాలు.
"కఱవు కాలంబున మఱపు సొచ్చిన వార్కి, కూడుగోక లొసంగినా డితండు." సానం. 1. 152. కూడు____కూత 507 కూతు____కూన

కూ డుగ్గబట్టు

అన్నము తినక ఉపవాసము లుండు.
"లేకున్న విడుతు బ్రాణము, నీ కై కూ డుగ్గ బట్టి నీలగ్రీవా!" కా. మా. 3. 101.

కూడు చీర యిచ్చు

తిండీ బట్టా పెట్టి పోషించు.
"....కూడుం జీర నిడి సాకతంబు సేసిన జాలున్." భార. విరా. 1. 219.
చూ. కూడు సీరకు.

కూడునీరు

కూటినీళ్లు, గంజి. శుక. 3. 103,

కూడును బాడి

'పాడి పంట' వంటిపదం. జం. క్రీడా. పు. 83.

కూడు సీరకు

పోషణకు, తిండికీ బట్టలూ అనుట.
"వినుము గుణవంతు డొకరుడు, ధనవంతుం డైన యొక్క ధరణీనాథుం, దనకూడు సీరకై కాం, చన మడిగి." భార. శాం. 3. 165.

కూతవేటు దూరము

కొంచెము దగ్గఱలో.
కూత వేస్తే వినబడునంత దూరము.
దూరాన్ని కొలవడానికి యిలాంటి వేవో పూర్వం కొన్ని ఉండేవి. ధను: ప్రమాణము, రాతివేటు దూరము, పగ్గంపట్టు మొదలయినవి యిలాంటివే.
"విను మిచ్చటికి గూతవేటు దూరంబున, గల దొక్క హ్రదము నిర్మలము జలము." హరిశ్చం. 3. 65.
చూ. కూక పట్టు.

కూతుం గతులు సను

కూతు నడుగుటకై వెళ్లు, పెత్తనము పోవు.
"హిమవంతంబునకు గూతుంగతులు సనినమునిగణంబు." కుమా. 8. 2.
(కూతంగతులు అన్న పాఠం సరి కాదు.)

కూనగుంత

ఏతము బావిదగ్గర మాను నిలుచుటకు పాతిన కంబానికి వెనుక ఉన్న గుంత.
"మ్రాను మీటుగ నెగయ గోమాయు వప్పు, డేకతాళప్రమాణ మ ట్లెగసి కూన, గుంతలో బడి గ్రుడ్లు వెల్కుఱుక నాల్క, నడుము కఱచుక నఱచుచు బెడిసి మడిసె." హంస. 1. 193.

కూనరాగము

చిన్న రాగము, కూని రాగము.
"వాడు కూనరాగాలు తీస్తున్నాడు." వా.

కూనరోగము

కంటి రోగము.
కళ్ళలో కూనలు - దుర్మాంసం - పెరిగినప్పు డంటారు. కూన___కూప 508 కూప___కూయి

కూనలమ్మ చీర

పాతకాలంలో చీరల రకాలలో ఒకటి. శుక. 2. 411.

కూనలమ్మ పటము

చూ. కూనలమ్మ చీర.

కూనలమ్మ పాటలు

కూనిరాగాలు.
చూ. కూనలమ్మ సంకీర్తనలు.

కూనలమ్మ సంకీర్తనలు

కూనిరాగాలు.
"నేరని గురుబోధలు సం,సారము లై కూనలమ్మ సంకీర్తన లై, దూరము నై ముక్తికి ని,స్సారము లై పోవు నన్న సంపగిమన్నా!" సంపగిమ. శ. 34.
చూ. కూనలమ్మ పాటలు.

కూనిరాగాలు

చూ. కూనరాగం.

కూపకూర్మము వలె

ప్రపంచజ్ఞానం లేక తనకు తెలిసినదే లోక మను కుంటూ. గీర. 12.
చూ. కూపస్థమండూకము వలె.

కూపమండూకము వలె

కూపకూర్మము వలె.
"బోధ మల్పంబు గర్వ మభ్యున్నతంబు, శాంతి నిప్పచ్చరంబు మచ్చరము ఘనము, కూపమండూకములు బోలె గొంచె మెఱిగి, పండితమ్మన్యు లైన వైతండికులకు." భీమ. 1. 13.
"సర్వదోచ్చిష్టపంక సంచయనము లగు, కూపమండూకముల కెట్లు కోర వచ్చు, భట్టపాదకుమారిల పండితేంద్ర, వాగ్ఘరీ జృంభణవిలాసవైభవంబు." శంకరవిజ. 1. 65.
చూ. కూపస్థమండూకము వలె.

కూపస్థమండూకము వలె

తా నున్నదే సర్వమూ అనుకొను అజ్ఞానభావం కలవారి పట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి.
బావిలో పుట్టి అక్కడే పెరిగిన కప్ప అదే లోక మని భావిస్తుంది అనుటపై యేర్పడినది.
"...ఈ నాలుగింట నొక్కడే నెవ్వానికి లేకుండు, వాడు కూపస్థ మండూకంబుబోలె దనముక్కునకు జిక్కటి మీదిదె యాకాశంబు తన గొందియ లోకం బని యెంచి...." నీతి. చం. పే. 55. పం. 13.
చూ. కూపకర్మము వలె; కూప మండూకము వలె.

కూపెట్టు

పిలుచు, కూతపెట్టు; కుయ్యో మొఱ్ఱో అను.
"తలుపు సడలింపు మనుచుం, గుల భామను మాంత్రికుండు కూ పెట్టినచో." హంస. 3. 105.
"కూపెట్టంగ మహీసుపర్వుల మెడల్ గోసెన్." వరాహ. 2. 98.
"విపన్నుల్ కూపెట్టిన విని తీర్పుము." ఆము. 4. 204.

కూయిగా

రక్షకుడుగా. కూయి____కూర 509 కూర____కూర

"అసమున మీ దెఱుంగక మహాగ్రహ వృత్తి గడంగి చెచ్చెరం, బసులకు గూయిగా చనియె బాపడు." భార. విరా. 5. 234.

కూయి చెప్పు

ఎవరి నైనా సాయమునకు ఎలుగెత్తి పిలుచు.
"ఇక్కడ గూయి చెప్పుటకు నెంతయు దూరపుజొప్పు మార్చి పో." కా. మా. 4. 66.

కూయిడు

పిలుచు.
దూరంలో ఉన్న వారిని పిలుచుటలో కూత వేయు అలవాటుపై వచ్చినపలుకుబడి.
"వా యెత్తి యఱచుచు వారివారికిని, గూయిడుచును." పండితా. ద్వితీ. మహి. పుట. 14.
"ఆ యెడ సఖు లొక డొక్కడు, కూయిడి జతగూడ కెడసి...." హంస. 4. 222.

కూయి వచ్చు

పిలుపు వచ్చు.
"కూయి వచ్చినన్, నీ వటు దండకో లగుచు నిల్చిన జాలు." జైమి. 1. 100.

కూరకా ఉప్పుకా ?

నిష్ప్రయోజన మనుట.
"...ఒసంగినను గూరకా యుప్పుకా?" పండిత. 6.
చూ. ఉప్పుకు వస్తుందా ఊరగాయకు వస్తుందా?

కూరగాయ కవిత్వము

స్వల్పలాభానికై పొగడుతూ చెప్పే కవిత్వం.
"ఘన మగునుతి గనక కూరగాయ కవిత్వం, బనక కృపామతి గైకొను." సంపగిమ. శ. 3.

కూరగాయకవులు

కూరగాయ కవిత్వం చెప్పే వారు.
"...మ్రోత లె,ల్లం గనుకూరగాయ కవులన్ సర కించుక, సేతురే కవుల్?" బహులా. 1. 11.
చూ. కూరగాయ కవిత్వము.

కూరగాయవైద్యము

చిల్లర వైద్యము, నాటు వైద్యము.
కాస్త నిరసనగా అనుమాట. పల్లెలో నాటువైద్యులు వంకాయలకూ, టెంకాయలకూ చేసేవైద్యము అనుటపై వచ్చినది.
"ఈ కూరగాయవైద్య మెవరి క్కావాలోయ్? సూది వేస్తేగానీ నా జబ్బు తగ్గదు." వా.

కూరనార

కూరగాయలు; శాకపాకాదులు. జం.
"ఆ ఊళ్లో కూరానారా బాగా దొరుకుతుందా?" వా.

కూరముక్కు

చేపలలో ఒక రకం.
"మోరపక్కెర దొండును గూర కూర____కూర్కి 510 కూర్కు____కూర్చు

ముక్కు...ఆది యగు మీలబట్టు నతడు." హంస. 4. 187.

కూరలు నారలు

శాకపాకాదులు. జం.
"కూరలు నారలు చాలవె, పూరింపన్ మృష్ట మేల పొట్టకు..." పంచ. (వేం) 2 ఆ.

కూర వండి కస వేర గోరు

సిద్ధాన్న ముండగా గడ్డికోసం వేకారు.
తగనిపని అనుట. తాళ్ల. సం. 8. 175.

కూరా కగు

కుమిలి పోవు; కూరవలె ఉడికి పోవు.
"ఈరీతి గడుపునొప్పిం, గూరా కై ....యుడికెన్." వేం. పంచ. 4. 260.

కూరాకు కోసి తిను

ఆకూ అలమూ తిను.
"అడవులకున్, మరలం బోయెద నచటం, దిరిగెద గూరాకు గోసి తినియెద." భార. భీష్మ. 2. 8.

కూరాకు చేయు

నలిపి వేయు, బాధించు. పప్పుకూర మెదిపినట్లు మెదుపు అనుటపై వచ్చిన పలుకుబడి.
"గుదిగుది గావించి కూరాకు చేసి." గౌర. హరి. ద్వి. 1263.
చూ. కూరా కగు.

కూర్కిడు

నిద్రించు.
"కూర్కిడు నంతలోపలన్....ఒక కల గంటి." బిల్హ. 2. 36-37.

కూర్కుపాటు

తూగుట.
"కూర్కు పాటుల దూగి కూఱువారు." వరాహ. 11. 126.

కూర్కొని కూర్కొని చెవుల బోయు

నూఱిపోయు.
"...ఏను శంతనుసుతుండు, గురుడును విదురుండు గూర్కొని కూర్కొని, చెవుల బోయమె సవిశేష కార్య..." భార. స్త్రీ. 1. 142.

కూర్చుంటే తప్పు, లేస్తే తప్పు

అనవసరంగా తప్పు పట్టువారి పట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి.
"అతనిదగ్గర మనం పని చేయ లేము. కూర్చుంటే తప్పు లేస్తే తప్పు." వా.

కూర్చుకొను

సమకూర్చుకొను.
"తద్బలంబులన్, శ్రీ విలసిల్ల గూర్చుకొని." రుక్మాం. 3. 212.

కూర్చుగుమ్మలు

కూర్చు స్త్రీలు,. అనగా తనపై కూర్మి గలవారు - మిత్రులు.
"చెలువ దనచెల్మికత్తెల బిలిచి నాకు, గూర్చుగుమ్మ లెవ్వార లీ కొమ్మలందు." కుమా. 6. 27.
ఈలూర్చు 'ఇష్ట మైన' 'ప్రియ కూర్చు____కూలి 511 కూలి____కూళ

మైన' అనే అర్థంలో ఏ పదం తో నైనా కలుస్తుంది.
"కూర్చు మనుమండు." భార. ద్రో. 2. 236.
చూ. కూర్చు చుట్టము.

కూర్చు చుట్టము

ప్రియబంధువు.
"కూర్చుచుట్టంబుగా భావించి." పాండు. 3. 68.

కూర్చొని కుంప ట్లమ్మ

తాను కదలకనే వారికీ వీరికీ తగాదులు పెట్టు.
"దాని కింక ప నేముంది? కూర్చొని కుంప ట్లమ్ముతూ ఉంటుంది." వా.

కూలంకష మైన

సమగ్ర మైన.
నది బాగా నిండినప్పుడే కూలములను (ఒడ్డులను) ఒరసుకొంటూ పాఱుతుంది. అందుపై వచ్చిన పలుకుబడి.
"ఆయనకు ఆ భాషలో కూలంకషమైన పాండిత్యం ఉంది." వా.

కూలబడు

చతికిలబడు.
చూ. చదికిలబడు.

కూలికి

అయిష్టముగా.
కేవలం డబ్బు వస్తుం దని మాత్రమే.
"కూలికి నూనె లంటి." శుక. 2. 363.
"వాడు కూలికి చేస్తున్నాడు." వా.
"కూలికి ఏడ్చేవాళ్లతో ఏం పని అవుతుంది?" వా.

కూలి నాలి

కూలిపని. జం.
"కూలినాలికిన్ వ్యయ మొనరించి." గుంటూ. వూ. పు. 14.
"కూలికీ నాలికీ పోయి ఆవిడ బతుకుతూ ఉంది." వా.

కూలిపాటు

కూలిపని.
"ఈ, యమరుల కెట్లు జీవనము లందలి వారల నాశ్రయించి ని,త్యము గను గూలిపాటు బడి తారు చరించెదరు..." పార్వ. 2. 93.

కూలి పుట్టు

పని దొరకు.
"ఈ ఊళ్లో కూలి పుట్టడం లేదు. అందుకనే పడమటికి వెళ్లి పోతున్నాను." వా.

కూలియాలు

వేశ్య, వెలయాలు, డబ్బునకు వచ్చు ఆడది.
"రొక్క మీ గలుగువాడె మనోజుడు గూలియాలికిన్." కుమా. 8. 143.

కూళతనము

కక్కుర్తి; దైన్యం.
"ప్రాతబట్టకై, కూళతనంబునం బ్రభులకుం దనుమర్దన మాచరించియున్." శుక. 2. 363.

కూళమారి

కూళ; దుష్టుడు.