పదబంధ పారిజాతము/కుంటెన ముడి

←పదబంధ పారిజాతము/కాలికి బుద్ధి చెప్పు

పదబంధ పారిజాతము (1959) రచించినవారు నార్ల వెంకటేశ్వర్లు
పదబంధ పారిజాతము/కుంటెన ముడి

పదబంధ పారిజాతము/కుప్పెకోల→

కీలు____కీలె 477 కీల్కొ___కీ. శే.

2. చెప్పిన ట్లాడువాడు.
నేటివాడుకలో కీలు గల బొమ్మ అన్న అర్థంపై వాడి చేతిలో కీలుబొమ్మ అనగా చెప్పినట్లు ఆడువాడు అన్న అర్థంలోనే ఎక్కువగా విన వస్తుంది.
"ఆ సరు కంతా రెడ్డిగారిచేతిలో కీలు బొమ్మలే. అందుకే అత నేదన్నా సరే అంటారు." వా.

కీలు మలగు

వెనుకకు తిరుగు. సాంబో. 3. 29.

కీలుముడి

కీలుకొప్పు.
చూ. కీలుకొప్పు.

కీలుసంకెళ్లు

బేడీలు.
"కీలుసంకెల నేల గీలించి వీపు వ్రీలంగ గొట్టుదు..." గౌర. హరి. ద్వి. 884, 885.

కీలూడగా తన్ను

కీళ్లు ఊడునట్లు కొట్టు.
"బండి రాకాసి గీలూడగా దన్నియున్." పారి. 3. 37.
ఇచ్చట శ్లేష.

కీ లెడలిన జంత్రము

బిస చెడిన యంత్రము. కవిక. 2. 197.

కీలెఱుగు

కిటుకు తెలియు.
"లోకంబున నాకీటం, బాకైటభవైరి యెల్ల యాత్మలకు నభీ,ష్టాకాంక్ష యొక్క చందమ,యీకి లెఱుగంగ వలదె హృదయములోనన్." శృం. నైష. 3.

కీల్కొనజేయు

లగ్నము చేయు.
"హనుమంతు మాట యందు గీల్కొన జేయు." వర. రా. కిష్కి. పు. 476. పం. 5.

కీల్కొలుపు

లగ్నము చేయు.
"పాదపద్మముల్ మనములయందు గీల్కొలిపి." భాగ. స్క. 3. 542.
రూ. కీల్కొల్పు.

కీల్గంటు

చూ. కీలుగంటు.

కీల్బొమ్మ

చూ. కీలుబొమ్మ.

కీల్బొమ్మరము

మరతో తిరిగేబంగరము.

కీల్ముడి

చూ. కీలుముడి.

కీ. శే.

చనిపోయిన అన్న అర్థంలో మృతు లైనవారి పేరు నుదహరించే ముందు వ్రాసే పొడి అక్షరాలు.
కీర్తిశేషు లనుమాటకు సంక్షిప్తసంకేతరూపం.
"కీ. శే. రామమూర్తిగారు...." వా. కుంటె____కుండ 480 కుండ____కుండ

న్నీలాలకభ్రాంతి గుం,టెన పొమ్మంటినొ." కాళ. శ. 16.
చూ. కుంటెనలు వహించు.

కుంటెన ముడి

తాటాకుల కట్ట కట్టే తాటిముడి. శ. ర.

కుంటెనలు వహించు

తార్చు.
ఒక నాయికదగ్గఱకు గానీ, ఒక నాయకునిదగ్గఱకు గానీ అందులో ఒకరి పక్షంగా వెళ్లి దౌత్యము నడుపు.
"తనసరి బాలెత ల్తనకు దాపుగ వారల కెల్ల దాను గుం,టెనలు వహించు కొంచు నెఱటెక్కులు నిండు." శుక. 3. 109.
చూ. కుంటెనకత్తె.

కుంటెన వుచ్చు

తార్చుటకై పంపు. పండితా. మహిమ.

కుండ కర్ర చేతి కిచ్చు

చిప్ప చేతి కిచ్చు వంటిది.
"కలుషము ఘటించు గుండయు గర్రయు దన, చేతి కొనగూర్చు నది గాన జెప్ప నగునె." శ్రవ. 2. 54.

కుండకూల్చిన భంగి

కుంభవృష్టిగా, కుండపోతగా.
"కుండగూల్చినభంగి, వారక వర్షంబు వఱుగొని కురియ." పండితా. ప్రథ. దీక్షా. పుట. 146.
చూ. కుండపోత, కుంభవృష్టి, తాడిపోత.

కుండగోకరి

వంటవాడు; కుండలు కడిగేవాడు.
"కుండగోకరి జేసి కువలయేశులకు, వండి పెట్టగ జేసి వాని నీరీతి, చీకాకుపడ మాయ సేయక యున్న, నాకేశ! వినుము నే నలునికి బంట." నలచ. 2. 700.

కుండజల జనించు

ఆర్ద్రత కలుగు; నీరూరు.
"మనసు దీరగ నొక్క మాఱు చూచిన గండ,శిలల కైనను గుండజల జనించు." పాణి. 2. 71.

కుండ పగుల గొట్టినట్లు

ఖరాఖండిగా.
"వా డేంం మాట్లాడినా కుండ పగల గొట్టినట్లు మాట్లాడతాడు." వా.
చూ. కుండ పగుల వేసినట్లు.

కుండ పగుల వేసినట్లు

వాడుకలో ఇది కుండ పగలేసినట్లు అన్నట్లు వినబడుతుంది.
చూ. కుండ పగుల గొట్టినట్లు.

కుండ పట్టే వాళ్లు

కర్మ చేసే వాళ్లు.
'తల కొరివి పెట్టే దిక్కు', 'కొరివి పెట్టేవాళ్లు ఇత్యాదుల' వంటిది. అంత్యక్రియలలో పీనుగుతో పాటు ఒక కొత్త కుండలో నిప్పులు వేసుకుని కుండ____కుండ 481 కుండ____కుంద

పెద్ద కొడుకో, మరొక కర్మాధికారో కూడా వెళ్లడం అలవాటు. అందుపై యేర్పడినది.
"అంత సంపాయించి యేం లాభం? ఆఖరికి కుండ పట్టేవా ళ్లయినా లేరు." వా.

కుండపోతగా

ఎక్కువగా. వానవిషయంలోనే దీన్ని ఉపయోగిస్తారు.
"రెండు రోజులనుండీ మా ఊళ్లో కుండపోతగా వర్షం కురుస్తూ ఉంది. ఇంకా వెలియ లేదు." వా.
చూ. కుంభవృష్టి.

కుండమార్పు

ఒక టిచ్చి మరొకటి తీసుకొనుట.
"చండాంశు సుతుపోల్కి గుండ మార్పులు గాక." నరసభూ. 5. తె.జా.

కుండలలో గుఱ్ఱాలు తోలు

పని లేక పోవు. పనికి మాలిన పని చేయు.
నిష్ప్రయోజన మైనపని చేతుటపై వచ్చినపలుకుబడి.
"వాడు చేసే దేముంది? కుండలలో గుఱ్ఱాలు తోలుతూ కూర్చుంటాడు." వా.

కుండలలో దేవుకొని తిను

నీచపుతిండికి పాల్పడు.
కుండలు ఖాళీ చేసి నీళ్లు పోయగా అందులో మెతుకుల కోసం దేవుకొనడం నీచ మనుటపై యేర్పడినది.
"వాని కేం? కుండలలో దేవుకుని తినే రకం. ఏలాగో బతుకుతాడు." వా.

కుండలు గోకు

అర్హ మైనపని చేయక నీచమైన పనికి పాల్పడు. పనిమాలి యుండు.
"వా డంత చదువూ చదువుకొని కుండలు గోకుతూ కూర్చున్నాడు." వా.

కుండలు తొంగుంటాయి

తిండికి లేక పోతుంది.
కుండలలో ఏమీ లేకపోవడం తిండికి లేక పోవడం. ఇది కొన్ని వర్గాలలోనే వినిపించే పలుకుబడి.
"పొద్దున పనికి పోక పోతే కుండలు తొంగుంటాయి." వా.

కుండలు నాకు

నీచానికి పాల్పడు.
"వాడి కేం? పనా పాటా? కుండలు నాకుతూ బతుకుతున్నాడు." వా.

కుంతలము లొత్తు

వెండ్రుకలు సరి చేసుకొను.
"తరుణి నుదుట బైకొన్న కుంతలము లొత్తి." ఉ. హరి. 1. 170.

కుందనపుకమ్మి దిగిచిన యందమున

కమ్మి తీసినట్లు; మనోజ్ఞ రూపంతో.
సమానత మొదట అర్థ మై కుందా____కుందె 482 కుందె____కుంప

తరువాత మనోజ్ఞతకు కూడా పర్యాయ మైనది.
బంగారు కమ్మిని కమ్మెచ్చులో తీసినపుడు తొలి నుంచీ తుదిదాకా ఒకే తీరులో ఉంటుంది. దానిమీద వచ్చిన పలుకుబడి.
"కుందనపు గమ్మి దిగిచిన, యందమున." కళా. 2. 33.
చూ. కమ్మెచ్చున తీసినట్లు.

కుందార్చు

దు:ఖము తీర్చు.
"అరసి దు:ఖాక్రాంత యైనరుక్మిణిని, గర మర్థి గుందార్చె గమలలోచనుడు." ద్విప. కల్యా. 130.

కుందికట్టు

ఒక పిల్లల ఆట. యయా. 3. 55.

కుంది కుట్టాడు

ఉన్న చోటు వదలక పడిఉండు.
"ఇంటిలోనే రాత్రింబవళ్ళు కుంది కుట్టాడు దేల?" తె. జా.

కుందెటికొమ్ము

అసంభవ మైనది.
కుం దేలుకు కొమ్ముండదు గనుక అలా ఏర్పడినది.
"వసుధన్ గుందెటికొమ్ము తెచ్చుకొనగా వచ్చున్ బ్రయత్నంబునన్." మల్లభూ. నీతి. 5.
చూ. కుందేటికొమ్ము.

కుందెనగిఱి

పిల్లల ఆట.

కుందెనగుడి

ఒక పిల్లల ఆట. కాళ. 3. 33.

కుందేటికొమ్ము

అసంభవము, అసత్యము.
కుందేటికి కొమ్ము లుండవు కనుక, సంస్కృతంలో దీనినే శశవిషాణం అంటారు. వంధ్యాపుత్రుడు. గగన పుష్పము ఇత్యాదుల వంటిది.

'*"తిరిగి కుందేటికొమ్ము సాధింప వచ్చు, జేరి మూర్ఖునిమనసు రంజింప రాదు." భర్తృ. సు. నీతి.

చూ. కుందెటికొమ్ము.

కుంపటి పెట్టు

తగాదా పెట్టు, ఏదో ఒక అనాహూతము తెచ్చి పెట్టు.
"వా ణ్ణేదో మాటసామెతకు ఇంటికి రమ్మంటే నే నక్కడ చేసిన వన్నీ నా భార్యతో చెప్పి కుంపటి పెట్టి పోయాడు." వా.

కుంపటిలో తామర మొలిచినట్లు

తగనితావున ఉన్న మంచి వస్తువు పట్ల అనే పలుకుబడి. కుంపటిలో పెట్టిన మొక్కలకు బాగా నీరు పోసి ఎరువు వేసి పెంచుతారు. అందుకే అవి చాలా ఏపుగా కుంప____కుంభ 483 కుంభ____కుంభ

పెరుగుతాయి. కానీ తామర నీళ్ళలోనే తప్ప కుంపట్లో మొలవదు.
అందుపై ఏర్పడినది.
ఈ 'అట్లు'కు బదులు ఏ ఉపమా వాచకం అయినా ప్రయుక్తం కావచ్చును.
"నీ మగనితేజమున ను, ద్దామశమ సమగ్రు డనగ దగి కుంపటిలో, దామర మొలచినక్రియ ద,న్వీ! ముని విభు డైనసుతుడు నీ కుదయించున్." నృసిం. 3. 127.
"కలిగెగదా కుంపటిలో,పల దామర వోలె నిట్టి పాషండపురిన్, జలజాక్షు ప్రతిమ భాగ్యము, గలవారికి నెచట నైన గల నభిమతముల్." పరమ. 5. 84. కాశీయా. 43.
చూ. కుంపటిలో తామరలవలె.

కుంపటిలో తామరలవలె

అనర్హస్థానంలో ఉన్న ఉత్తమవస్తువువలె.
ఈ 'వలె' కు బదులు ఏ ఉపమావాచకంతో నయినా ఇది ఉపయుక్త మవుతుంది.
"సామంతున కిడిన చలువచప్పరములు త,న్పై మేదిని గుంపటిలో, దామరలుంబోలె నట్టితఱి నొప్పారెన్." ఆము. 2. 69.
చూ. కుంపటిలో తామర మొలిచినట్లు.

కుంభకర్ణనిద్ర

మొద్దునిద్ర.
కుంభకర్ణుడు ఏటా ఆరు నెలలు నిద్రపోయేవా డన్నకథపై వచ్చిన పలుకుబడి.
"వాడిది కుంభకర్ణనిద్ర. ఏనుగులు తొక్కినా లేవడు." వా.

కుంభకోణం

మోసం.
"ఇందులో యేదో కుంభకోణం ఉందని నా అనుమానం. నే నిందులో దిగను." వా.

కుంభద్రోణముగా

కుండపోతగా (వాన కురియు.)
"కుంభద్రోణముగా గురిసెన్." విప్ర. 3. 61.

కుంభముమీది పొట్టేలువలె

క్రొ వ్వెక్కి.
జాతర్లలో అన్నం వండి అమ్మవారిముందు రాశి పోస్తారు. దాన్నే కుంభం అంటారు.
అక్కడ దేవతకై వదిలిపెట్టి ఉండిన పొట్టేలును బలి యివ్వడానికి నిల్పుతారు. ఆ పొట్టేలు బాగా తిని క్రొవ్వి ఉంటుంది. అందుపై వచ్చిన దేవరపోతు లాంటి పలుకుబడి. అది తనకు కలుగ నున్న

ఆపదను (బలి యివ్వ నున్నారన్న) గమనించక నిర్విచారంగా ఉంటుంది. దానివలె ననుట.

"తెగిచి యిటు వండి పెట్టిన, బొగులవు కుంభంబుమీది పొట్టేలుక్రియన్." శుక. 3. 276. కుంభ____కుక్క 484 కుక్క____కుక్క

ఇట వలెకు బదులు ఏ ఉపమావాచక మయినా ప్రయుక్తం కావచ్చును.

కుంభవర్షము

కుండపోతవాన. కుండలతో గ్రుమ్మరించినట్లు - ఎక్కువగా కురియు వాన.
"కుంభవర్షం బయ్యె గుంభినియందు." పల. పు. 14.
చూ. కుండపోత.

కుక్కకాటుకు చెప్పుదెబ్బ

చెడుగుకు బదులు చెడుగే చేయాలి అనుపట్ల అంటారు.
"వా డన్నదానికి సరీగా బదులు చెప్పావు. కుక్కకాటుకు చెప్పుదెబ్బ." వా.
చూ. కుక్క కాటు చెప్పు టేటు.

కుక్కకాటు చెప్పుటేటు

చూ. కుక్క కాటుకు చెప్పుదెబ్బ.
తాళ్ల. సం. 11. 3 భా. 77.

కుక్కకు గతుకునీళ్లే

వాడి అనుభవం అంతే అనే నిరసనార్థంలో ఉపయోగిస్తారు.
నీళ్లు ఎక్కువ ఉన్నా తక్కువ ఉన్నా కుక్క నాలుకతో అద్ది గతుకుతూనే తాగుతుంది. అందుపై వచ్చిన పలుకుబడి.
"వాడు ఎంత సంపాదిస్తే నేం? ఎంత చేస్తే నేం? మిరప్పొడి మెతుకులు తప్ప ఇం కేం తినడు. ఎన్ని వానలు వచ్చినా కుక్కకు గతుకునీళ్లే." వా.

కుక్కకు నై వేద్యమా

నిష్ప్రయోజనము, అనర్హము అనుట. వేంకటేశ. 74.

కుక్కకూతురా!

ఒక తిట్టు.
"కుక్క కూతుర మెడ గోసి పో గలవు." గౌ. హరి. ద్వితీ. పంక్తి. 881.
"కుక్కకూతుర వల దంచు వెక్కిరించు." శుక. 2. 458.
చూ. గాడిదకొడుకు.

కుక్కగొడుగులు

పుట్టగొడుగులు.
క్షణికములు.
ఎక్కువగా పుట్టుకొని వచ్చునవి అనే అర్థంలో ఉపయోగించే పలుకుబడి.
వాన వచ్చినప్పుడు ఈ పుట్టగొడుగులు విపరీతంగా మొలుస్తాయి. త్వరలో పోతాయి కూడ. అందుపై వచ్చిన పలుకుబడి.
"ఈ కుక్కగొడుగుల పార్టీల కేమి లే. లక్ష పుడతాయి, పోతాయి." వా.

కుక్కచ్చు వేయు

శిక్షించు.
అపరాధులకు తత్సూచకంగా రాజులు కుక్క ముద్ర వేసి విడిచేవారు; ఇదొక శిక్ష.
"తల గొఱిగి ప,దంపడి కుక్కచ్చు వేసి దండింప దగున్." విజ్ఞానే. ప్రా. కాండ. 64.
చూ. కుక్కయచ్చు. కుక్క____కుక్క 485 కుక్క____కుక్క

కుక్కజట్టీలు

పెనగులాటలు.

కుక్కతోక

వక్ర మైనది.
ఆ వక్రాన్ని తీర్చుటకు వీలు లేనిది.
ఎంత చక్కగా నిలుపుదామని ప్రయత్నించినా కుక్కతోక వంకర పోతూనే ఉండటం అలవాటు. దానిపై వచ్చినపలుకుబడి.
"వాడి బుద్ధి ఒట్టి కుక్కతోక లాంటిది. ఎంత చెప్పి ఎంత చేసినా మరీ అంతే." వా.

కుక్కతోకను గొట్టము చేర్చు

అసాధ్య కార్యమునకు పూనుకొను.
గొట్టములో పెట్టినప్పుడు చక్కగా కనిపించినా, అది తీయగానే యథాప్రకారం వంకరగా తిరుగుతుంది.

కుక్కను కొట్టినట్లు

చావదన్ని అనుట.
"వెఱ్ఱి,కుక్క లోబడ బట్టి కొట్టిన రీతి." గౌర. హరి. ద్వి. 1111.

కుక్కనోటి ప్రాత

భ్రష్ట మయినది.
సంపంగిమన్న. 22.

కుక్కనోట్లో కట్టె పెట్టినట్లు

అనవసరంగా కోపపడి కసురు కొంటాడు అనుపట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి.
ముందే నోటిదురుసు కలవాణ్ణి అనవసరంగా గిల్లుకొని రెచ్చగొట్టిన ట్లనుట.
కుక్కనోట్లో కట్టె పెడితే 'బౌ' మంటుంది.
"వాడితో వాదించడం కుక్కనోట్లో కట్టె పెట్టినట్లే." వా.
"వాడు ఏం మాట్లాడినా కుక్కనోట్లో కట్టె పెట్టినట్లుగా మాట్లాడతాడు." వా.
"వాడితో మాట్లాడితే కుక్క నోట్లో కట్టె పెట్టినట్లే." వా.

కుక్కబుద్ధి

నీచబుద్ధి.
"నీ కుక్కబుద్ధి నువ్వు మానవు కదా." వా.

కుక్క ముట్టిన కుండ

మైల పడినది.
కుక్క ముట్టితే ఆ కుండ ఇక వంటకు పనికి రా దనీ పారవేయవలె ననీ అంటారు.
"...వాయుసూనుని సుతు డింత సేయకున్న, పొలతి శశిరేఖ వ్యర్థ మై పోవు నమ్మ, కుక్క ముట్టినకుండ యై కుందరదన." శశి. (అప్ప) 4. 75.
"ఆ కుక్క ముట్టినకుండలాంటి పిల్ల నెవరు చేసుకుంటార్రా?" వా.

కుక్కమురికి సంతానము

కుచేలసంతానము.
నారాయణదాసు సావిత్రీచరిత్ర. కుక్క____కుక్క 486 కుక్క____కుక్కి

కుక్కమూతి పిందెలు

చెట్టు కాపు ఉడిగినప్పుడు ఏవో చిన్న చిన్న పిందెలు పుడతాయి. వాటినే కుక్క మూతిపిందె లంటారు. అవి పుడితే ఇక కా పుడిగిం దన్న మాటే.
"చెట్టు చెడుకాలానికి కుక్కమూతి పిందెలు." సా.

కుక్క యచ్చు

చూ. కుక్కచ్చు.

కుక్క యిల్లు చొచ్చినట్లు

దొంగగా.
"ఎఱుగకుండగ కుక్క యిలు జొచ్చినట్లు, ఘనుల నిక్కడ దెచ్చి కవ్వించినావు." మైరా. పు. 66.

కుక్కల కట్టు

దొంగసాధానాలలో ఒకటి.
"కత్తియు నీలిచీరయును...కుక్కల కట్టును." చెన్న. 3. 294.

కుక్కలవలె కాటులాడు

నీచముగా కీచులాడు. వాడుకలో కాటులాడు కాట్లాడుగా మారినది.
"కుక్కలభంగి దమలోన గాటులాడి." భార. శాంతి. 1. 45.

కుక్కలే శునకాలు కుండలే భాండములు

ఎంత మరుగుగా చెప్పినా ఆ నీచ మైనది నీచ మైనదే అనుపట్ల ఉపయోగిస్తారు.
శునక మని అర్థం కాని సంస్కృతం పేరు చెప్పినా అది కుక్కే కదా అనుట.
"నీ వెంత సర్ది ఎన్ని చెప్పినా వాని దుర్మార్గాల నేమాత్రం దాచ లేవు. కాదన లేవు. దుర్మార్గుడు దుర్మార్గుడే. కుక్క లే శునకాలు కుండలే భాండములు - అన్నారు." వా.

కుక్క సంతకు వెళ్ళినట్లు

నిష్ప్రయోజన మైన పని చేసినప్పుడు ఉపయోగించే పలుకుబడి.
కుక్క సంతకు పోయి తూనిక కట్టెల దెబ్బలు తిని వచ్చిన దన్న సామెతపై వచ్చిన సామ్యం.
"ఏదో ఆ ఊరికి వెళ్లాను కానీ నా ప్రయాణం అంతా కుక్క సంతకు వెళ్లినట్లు అయింది." వా.

కుక్కిన పేనులాగ

గుక్కు మిక్కు మనకుండా, పేనును కుక్కితే అదలా చప్పున చచ్చి ఊరుకుంటుంది.
"వాడు వచ్చా డంటే వీడు కుక్కిన పేనులాగా పడి ఉంటాడు." వా.

కుక్కిమంచము

నులక వదు లై గుంత పడిపోయిన పాత నులకమంచము.
"ఆ మూల కుక్కిమంచంలో ఉంటుందా ముసలవ్వ." వా.

కుక్కివడు

మంచం కుక్కి అయిపోవు కుక్కు____కుక్షి 487 కుచ్చ____కుచే

"కుక్కి వడిన మిగుల గొంగోడు వోయిన, గుఱుచ యైన...నుల్కమంచ మొప్ప దండ్రు." వి. పు. 4. 215.
చూ. కుక్కిమంచము.

కుక్కురో కుఱ్ఱను

కోడి అరుచుటలో ధ్వన్యనుకరణము.
"కుక్కురో కుఱ్ఱని కూసె గల్కోడి." పండితా. మహిమ. 197. పు.

కుక్షింభరుడు

1. తన పొట్ట నింపుకొనుటే లక్ష్యముగా కలవాడు - స్వార్థపరుడు.
"వాడు వట్టి కుక్షింభరుడు. ఏది ఏ మయినా తన పొట్ట గడిస్తే చాలు." వా.
2. కడుపులో ఉంచుకొను వాడు.

"రక్షార్థంబు భరింప రాదె యభవున్ ద్రైలోక్యకుక్షింభరున్.: భీమ. 4. 105.

కుక్షి ప్రోచుకొను

పొట్ట పోసుకొను.
"ఎందైన గా,నీ భైక్షంబున గుక్షి బ్రోచుకొని దీనిం దీర్చి నే వత్తు." కా. మా. 3. 165.
వాడుకలో 'వాడు కూలో నాలో చేసుకొని పొట్ట పోసు కొంటున్నాడు.'
జనంలో ఉన్న దిదే. దీనిని పర్యాయపదాలలో ధూర్జటి మార్చినాడు.
చూ. పొట్ట పోసుకొను.

కుచ్చలి గంత

యోగుల బొంత. రాజ. చ. 2. 94.

కుచ్చలి బొంత పరమ. 1. 185.

చూ. కుచ్చలి గంత.

కుచ్చిటప్పాలు

డంబాచారపు మాటలు, జొల్లుకబుర్లు.
"పొద్దున్నుంచీ సాయంత్రం వరకూ కుచ్చిటప్పాలు తప్పితే వాడు చేసే దేముంది?" వా.

కుచ్చుమీసములు

కడపట ఒత్తుగా ఉండే మీసాలు.
"ఆ తలపాగా, ఆ కుచ్చు మీసాలు, ఆ పెద్ద కన్నులూ, మనిషి బహుగంభీరంగా ఉంటాడు." వా.

కుచ్చెళ్లలో పాము

అతిప్రమాదకారి, దాపుననే ఉన్న ఆపద.
చీర కుచ్చెళ్ళలోనో, పంచె కుచ్చెళ్ళలోనో ఉన్న పాము ఏ నిమిష మైనా కాటు వేయ వచ్చును కదా.
"కుతుకం బంతయు గూలద్రోసెదవు గా కుచ్చెళ్లలో బామ వై." పాండ. విజ. 79.

కుచేలసంతానము

గంపెడుపిల్లలు.
ఇందులో పేదతనంలో చాక కుటి____కుట్టి 488 కుట్టు____కుట్టు

లేనంత మంది పిల్ల లున్నా రనీ సూచన ఉన్నది.
"వాడు ముసలితనంలో ఉద్యోగం లేక ఆ కుచేలసంతానంతో నానా బాధా పడుతున్నాడు." వా.

కుటిలత్వము కూడుగా కుడుచు

కౌటిల్యమే ప్రథాన మగు. అతికుటిలు రనుట.
"అటు గాన నెన్ని భంగుల, గుటిలత్వమును కూడు గాగ గుడుతురు మగనా, రెటువంటివారి మదిలో, నెటుగా నమ్ముదురు సతులు హితు లని పతులన్." విక్ర. 7. 131.
చూ. కూడుగా కుడుచు.

కుటిలపఱచు

కౌటిల్యమునకు పాత్రముగా చేయు, కుటిలత్వము చూపు, నెఱపు.
"కుండు పెట్టక యేన్నాళ్ళు కుటిల పఱచి." భీమ. 4. 12.

కుట్టి చూచుటకు దోసకాయలా?

తెలుసుకో లేము వాని ఆంతర్యం అనుపట్ల అంటారు.
"....ఎదిరి కోర్కి యెఱుంగుట యెట్టు కుట్టియా, చూడగ దోసకాయలె? విశుద్ధయశోధన యన్య చిత్తముల్." హర. 2. 63.

కుట్టితే తేలు కుట్టకుంటే కుమ్మర పురుగు

తన శక్తి చూసినప్పుడే సమర్థు డనీ, లేనిపట్ల చేత కాని వా డనీ అంటారు అన్న భావాన్ని తెలియ జేసే పలుకుబడి. ఇదే గ్రాంథిక రూపంలో -
"కుట్ట దేలు కుట్టకున్న గుమ్మర బూచి, తోసిరా జటంచు దోచె జెలియ, దాని వ్రేలు దీసి దాని కన్ను బొడిచి, నటుల సేయకున్న నగునె పలుక." రాధ. 3.
"వా డన్ని రకాలుగా వేధిస్తుంటే శాంతంగా నే నూరకుంటే న న్నేదో చేత గానివా డనుకుంటారు. కుట్టితే తేలు కుట్టకుంటే కుమ్మరపురుగు!" వా.

కుట్టుకాడ

కుట్టుపోగు. శ. ర.

కుట్టుచేడు

తప్పుపనులకు ప్రేరేచువాడు.
"గురుసతి గూడురట్టునకు గొంకని మోడు వియోగినీసము, త్కరముల కీడు చూచుటకు దర్పకు రే పెడుకుట్టు చేడు." వరాహ. 4. 24.
కొరడా అని సూ. ని; దుర్మార్గుడు అని వావిళ్ళ ని. - రెండూ సందిగ్థ మనే వ్రాసినవి.
పై అర్థం సందర్భాన్ని బట్టి వ్రాసినదే. ప్రయోగాంత రాలున్నట్లు లేవు.

కుట్టుటాకు

విస్తరి.
విడియాకులు కుట్టగా ఏర్పడినది. కుట్టు____కుడి 489 కుడి___కుడి

కుట్టుతేలు

దుష్టుడు. ఆం. భా.

కుట్టుపోగులు

మొదట చెవి కుట్టినప్పుడు వేసే వట్టి బంగారుకాడతో చేసిన పోగులు.

కుట్టుపోయు

కుట్టు వేయు.

కుట్రపువాడు

దర్జీ. బ్రౌన్.

కుడిచి కూర్చుండు

1. అందుకనే కాచుకొని యుండు.
'అందుకు' అనునప్పుడు ఏదో ఒక చెడుపనికై అని కూడా.
2. తన కేమీ అవసరం లేక పోయినా కల్పించుకొను.
"కుడిచి కూర్చుండి మీ రేల కొఱత యైన, కుమ్ము లాడెద రోయన్నదమ్ము లారా!" భీమే. 4. 53.
"కుడిచి కూర్చుండి రాజ్యంబు విడిచి పోవ." జైమి. 2. 108.
"కుడిచి కూర్చుండి వెత దెచ్చుకొంటి మొకటి." ప్రభా. 4. 16.
"కుడిచి కూర్చుండి యే గ్రొవ్వి, యివ్వేషంబు బూనిన యవివేకమునకు దోడు...." విప్ర. 3. 56.
"వాడు కుడిచి కూర్చొని ఊళ్లో వాళ్లందరిమీదా లేనిపోని అపవాదులు వేస్తుంటాడు." వా.
"కుడిచి కూర్చొని ఇదేం పనిరా?" వా.
తిని ఉండబట్టలేక అన్న పలుకుబడివంటిదే ఇది.
"తిని కుడిచి తిమ్మణ్ణి పాడెను." సా.

కుడితిలో పడ్డ యెలుక

అతి సంకటావస్థలో పడిన వ్యక్తి.
చూ. కుడితిలో బల్లి.

కుడితిలో పిల్లి

చూ. కుడితిలో బల్లి.

కుడితిలో బల్లి

అతిసంకటావస్థలో తగులుకొన్న సందర్భంలో ఉపయోగించే పలుకుబడి.
"వాడు కుడితిలో బల్లిలాగా నానా అవస్థా పడుతున్నాడు." వా.

కుడినీరు

మంచినీరు.
"పడమటి పన్నీరు కుడినీరు రాయంచ, గిండులు చెంగట గీలుకొల్పి." దశా. 7. 1.

కుడిబుజము

ప్రధానమైన అండ.
"కుడిబుజ మై రమ్ము గొబ్బున నెను బోతు, కానుక సేతు నూకాల తల్లి." కవిచకోర.
"వాడు రెడ్డికీ కరణానికి కుడిభుజం. వాడు లేందే ఏం జరుగుతుంది?" వా.

కుడిమివాడు

విషవైద్యుడు. బ్రౌన్. కుడి____కుడి 490 కుడు____కుడు

కుడిముట్టు

అన్నం తినే - నీళ్ళు త్రాగే - పాత్ర.
"తొడవులు చినికిన యెమ్ములు, గుడిముట్టు కపాల మిల్లు గుడి ముడి యెద్దె,క్కుడు గట్టువలుపు దో లగు, బడరున కై నవయ నేమి ప్రళయము వచ్చెన్." కుమా. 7. 39.

కుడియెడమగా

కొద్దిపాటి భేదముతో.
"ఆ ప్రాచీనవిగ్రహానికి ఇతను కుడి యెడమగా ప్రతిరూపం చేశా డంటే నమ్ము." వా.
"కాస్త కుడి యెడమగా ఉంటా రా అన్నదమ్ములు." వా.

కుడి యెడమ యెఱుగని

మంచీ చెడ్డా తెలియని.
"జడివాన కురిసినట్లే, విడువక వాదింతు రాత్మ వేత్తల మనుచున్, కుడి యెడ మెఱుగని మాటల, జడమతు లగు కొంద ఱన్న సంపగిమన్నా!" సంపగిమ. శ. 56.
"వాడికి కుడీ యెడమా తెలీదు. అందరినీ అలా గే కసురుకుంటాడు." వా.

కుడియెడమల దిరుగు

అటు ఇటు తిరుగు.
"ఎడనెడ దలవడుచో వడి,గుడి యెడమల దిరుగు నేనుగులపిఱుదులు నే,ర్పడునట్టి క్షణములోనన." కళా. 8. 86.

కుడి యెడమ లేక

అటూ యిటూ కూడా అనుట.
ఇటు వేయాలి అటుకాదు అన్న భేదం లేకుండా ఎటుపడితే అటు. ముందూ వెనుకా చూడకుండా అనుట వంటిది.
"వెడవిల్తుడు శిరముల బా,రిడి నను గుడి యెడమ లేక యేయం దొడగెన్." శ్రవ. 3. 45.

కుడుపకూటి ప్రాయమువాడు

బాలుడు.
అన్నము పెట్టి తినిపించవలసిన వయసులో ఉన్నవాడు అనుట.
తక్కువ అన్నం తినేవాడని కూడా భావార్థం.
"ఇసుమంత గాని లే డీ, పసిబాలుడు కుడుపకూటి ప్రాయమువాడు." పాండు. 4. 180.

కుడుపు దక్కు

ఒక్కప్రొ ద్దుండు, ఆహారం లేకుండు.
"కుల్యయందు ద్రిరాత్రంబు గుడుపు దక్కి, శౌచియై యఘమర్షణజపము చేసి, యశ్వమేధఫలము నందు ననఘ వరుడు." భార. అను. 2. 87.

కుడుపు వెట్టు

భోజనము పెట్టు - నై వేద్యము పెట్టు.
"చమురు చిప్పిలం గాల్చినకమ్మకఱ కుట్లం జట్రాతిపయి గాట్రేనికం గుడుపు వెట్టి."

కుడుముల వ్రేట్లాటలు కావు

సులభకార్యములు కావు. కుడు____కుడు 491 కుడు____కుతి

"కుడుముల వ్రేట్లాటలు గా, వుడు రాజానన రణంబు లూహించిన..." ప్రభా. 5. 195.

కుడువ గట్టను దొడుగను ముడువ కలదు

అనుభవించుటకు తగిన వన్నీ ఉన్నవి.
వాడుకలో తినడానికీ, కుడవడానికీ - తినడానికీ, తొడగ డానికీ - ఉం దని అంటారు.
"కుడువ గట్టను దొడుగను ముడువ బుడమి, నెంత గలిగిన..." హంస. 3. 206.

కుడువ గూడును గట్టుకో గోక లేక

తిన తిండి, కట్ట బట్ట లేక అని వాడుక.
"కుడువ గూడును గట్టుకో గోక లేక, యితని కిల్లాలి నై యుండ నేల యనుచు." శుక. 2. 365.

కుడువ నిచ్చు

భోజనం పెట్టుటకు ఒప్పు కొను
"....తనబానసంబు వానిం బిలిచి యే నొక్క బ్రాహ్మణునకుం గుడువ నిచ్చి మఱచి యుండితిం జెచ్చెఱ నవ్విప్రునకు మాంసంబుతో గుడువంబెట్టు మని పంచిన." భార. ఆది. 7. 115.

కుడువబెట్టి కంచ మాఱడి గొను

నోటిముందరి అన్నము తీయు. అన్నం పెట్టి కంచం తీసి వేయుట అంతే కదా.
"అతడు మంత్రశక్తి నసిబోయె గాక కా,కున్న మృత్యుబాధ నొందకున్నె, కాన గుడువ బెట్టి కంచ మాఱడి గొను, కంటె మిగుల బాతకంబు లేదు." భోజ. 6. 182.

కుడువబెట్టు

విం దిచ్చు.
"అవ్విప్రునకు మాంసముతో గుడువ బెట్టు మని పంచిన." భార. ఆది. 7. 115.

కుతకుతలాడు

1. ఉడుకు.
"అన్నం కుతకుతలాడుతూ ఉంది." వా.
2. కోపించు.
"అత నే మలా కుతకుతలాడు తున్నాడు?" వా.
3. కళవళపడు.
"నా మనసు కుతకుతలాడుతూ ఉంది." వా.

కుతికంటు

కంటె.
"కుతికంటు సరిపెణ గుండ్లపేరు." హంస. 2. 190.

కుతికిలపడు

కూలబడు. మను. 4. 27.

కుతిల కుడుచు

కుతిలపడు; దు:ఖపడు.
"కొండల తిమ్మని జూచి లోలో కుతిల కుడుప నేటికే." తాళ్ల. సం. 12. 82.
"ఊళ్ళ వెంబడి దేవర, గుళ్ళపంచల జేరి గుతిల కుడిచి." హరి. 4. 191. కుతి____కుత్తు 492 కుత్తు____కుది

కుతిలగొను

బాధపడు.
"దైత్య రాజతనయ, దొడరి దేవయాని ద్రోపించె వలువీక, క్రుంగి నూతిలోన గుతిలగొనగ." భాగ. 9 స్కం. 523.

కుతిలపడు

దు:ఖపడు.
"కుష్ఠామయంబున గుతిలపడగ." శివ. 4. 78.
"కుతిలపడు నతండు గువ్వకుత్తుక తోడన్." పాండు. 3. 20.

కుతిలపఱుచు

ఇక్కట్టు పెట్టు; బాధ పెట్టు.
"కుతిలపఱుపరె నృపుబంట్లు గుదెల వారు." కాశీ. 5. 289.

కుతిలపాటు

బాధ.

కుతిల పెట్టు

బాధ పెట్టు.
"...అరాజకత్వ, దోషజాత మైన దురితబాహుళ్యంబు, కుతిలవెట్టి భూమి యతలమునకు, బోవ." భార. శాం. 2. 89.
రూ. కుతిలవెట్టు.

కుత్తుకంటు

కంటె. రా. వి. 1. 62.

కుత్తుకబంటి నీరు

కుత్తుక మునుగు దాక ఉన్న నీరు. నీటిలోతు చెప్పుటలో - మోకాలి బంటి (లోతు) మొలబంటి (లోతు) అంటారు.
"నిండు మనంబుతో విజితనీరధి గుత్తుకబంటి నీటితో, నుండి." కా. మా. 1. 131.

కుత్తుక విసము, నాలుక బెల్లము

గోముఖవ్యాఘ్రము లాంటి పలుకుబడి.
"కైరవాప్తకళంకంబు పేర విషము, లోన జీర్ణించి యుండ బైపైని చంద్రి,కలు వెలిగించెదవు కుత్తుకను విసంబు, నాలుకను బెల్లమును గాదె పాలసునకు." కవిరా. 3.

కుత్స సేయు

అసహ్యించుకొను, నిందించు.
"జీవితేశ్వరుడు డించిన యోగిరంబులు కుత్స సేయక భుక్తి గొనుట తగవు." కాశీ. 2. 75.

కుదికిలబడు

చదికిల బడు.

కుదిమట్టంగా

లావుకు తగినయెత్తు కలిగి.
"ఆ పిల్ల అంత పొడుగూ కాదు. అంత పొట్టీ కాదు. కుదిమట్టంగా ఉంటుంది." వా.
చూ. కుఱుమట్టము.

కుదియ గట్టు

ఒకటిగా కట్టు.
కూటశాల్మలులందు గుదియ గట్టగ లేదు." రుక్మాం. 2. 22.

కుదియ బట్టు

గట్టిగా పట్టు; వెనుకకు లాగి పట్టు.
"వాహకుల్, పరిపరిలాగులం గుదియ బట్టుచు రా." జైమి. 2. 15.
"పగ్గముల్ కుదియబట్టి." జైమి. 3. 111. కుది____కుదు 493 కుదు____కుదు

కుదియబడు

వెనుకంజ వేయు; కృశించు.
"చిందముల కోలాహలములకు గుదియ బడక." భార. విరా. 4. 62.
"దేహంబు.....కుదియబడగ." దశా. 2. 139.

కుదిలపడు

చూ. కుతిలపడు.

కుదిలపఱుచు

బాధ పెట్టు, నొప్పించు.
"కూలికై న న్నిట్లు కుదిలపఱుచు చున్నారు." పరమ. 5. 48.

కుదుకనగోలు గైకొను

చెల్లు వేసికొను.
"ఇక నైన,కుదుకనగోలు గైకొనక నా ధనము, వదులుము." గౌ. హరి. ద్వితీ. పంక్తి. 1285.
వంచించు అని వావిళ్ళ. ని.

కుదుటపడు

ఊరట చెందు; ఒక స్థిమితమునకు వచ్చు.
"ఎన్ని కష్టాలు పడ్డా వాళ్ల కుటుంబం ఈనాటికి కొంత కుదుటపడింది." వా.

కుదురుకొను

1. నెలకొను కవిక. 2. 61.
2. స్థిరపడు.
"శివుడు చటులవిషాగ్నిం, గుదురుకొన గంఠబిలమున, బదిలంబుగ నిలిపె." భాగ. 8. 245.
"ఆ ఊళ్లో వా డింకా కుదురుకో లేదు." వా.

కుదురుకొల్పు

నెలకొల్పు.
"....గుబ్బ చన్నుల మీద గుదురు కొల్పి." క్రీడా. పు. 45.
స్థిరముగా నిలుపు.
"కురుకులంబున సత్కీర్తి గుదురు కొల్పు." జైమి. 1. 61.
ఇది 'పాదుకొలుపు' వంటిది.
కుదురు = పాదు.

కుదురుగా కూర్చుండు

స్థిరముగా కూర్చొను.
"నిశ్చలతం,గడు గుదు రై కూర్చుండుట, పుడమిన్ వీరాసనాఖ్య బొలుచు మహాత్మా!" కళా. 5. 162.

కుదురు చేయు

పాది చేయు, ఆలవాలమును ఒనర్చు.
"తాన కుదురు చేసి, వలయుబీజము లెల్ల మొలవ బెట్టి..." కుమా. 7. 19.

కుదురుపట్టు

పంటికుదుళ్లు.
"కుదురుప ట్టెడలి లివలివం గదలురదన పంక్తులును." కవిక. 5. 110.

కుదురుపడు

నెలకొను; స్థిరపడు; నిలుచు.
"మత్పాదభక్తి యాత్మను జనించిన మాత్ర జ్ఞానంబు గుదురుపడును." దశా. 1. 222.

కుదురు పఱుచు

కుదురుపడునట్లు చేయు.
"కీలుగొప్పున బైడి గేదంగిఱేకులు, గొనలు గానంగ రా గుదురుపఱచి." శృం. నైష. 8. 112. కుదు____కుప్ప 494 కుప్ప___కుప్ప

కుదురుపాటు

స్థిరత.
"వాని తండ్రికిం, బట్టము గట్టి యా కుదురుపా టవునంతకు నిల్చి." రాధ. 3. 52.

కుదువ పెట్టు

తాకట్టు పెట్టు.
ఇది రాయలసీమలో నేటికీ వినవచ్చే పలుకుబడి.
"విత్తంబు చాలని విభవంబు కొఱ గాదు, కుదువపెట్టగ రాదు కుందనంబు." రామలిం. 46.
"అప్పటి కిప్పుడు అల్లు డొచ్చా డని కంటె కుదువబెట్టి ఇరవై రూపాయలు తెస్తిని." వా.

కునికిపాట్లు పడు

తూగు, పని లేక ఉండు.
"ఆఫీసులో కూర్చునే వాడు కునికిపాట్లు పడుతూంటాడు." వా.

కునుకు పట్టు

నిద్ర పట్టు.
"కునుకు పట్టిన జుట్టుకొను దవాగ్ని." రామలిం.
"రాత్రంతా దోమలతో కునుకు పట్ట లేదు." వా.

కుప్ప కూలు

కుప్పగా కూలిపోవు.
"నిలువున కుప్ప లై కూలినట్లును." కవిక. 2. 197.

కుప్పకోలుగొను

ఎక్కు వగు.
"ఆర్తరవంబులు కుప్ప కోలుకొన." హరి. 3. 61. బ్రౌన్.

కుప్పగూరగా

1. ఛిన్నాభిన్నముగా.
"ఎడగని యబ్బలంబు గడు నేడ్తెఱ గిట్టి మహాస్త్రశస్త్రముల్, గడు వడి గుప్పగూరగ జలంబున బై దొరగింప..." భార. ద్రోణ. 3. 152.
2. కుప్పలుకుప్పలుగా.
"మదీయబాణంబుల గుప్ప గూర బఱపి." భార. భీష్మ. 3. 335. భోజ. 7.
రూ. కుప్పనగూరలుగా.

కుప్పగూరగా పడు

కుప్ప గూలబడు.
"కోపించినన్ గుప్పగూరగా బడియె, నా పాపమతి భస్మ మై." వర. రా. అర. పు. 38. పంక్తి. 9.

కుప్ప గూల్చు

కుప్పలుగా పడగొట్టు.
"కుప్ప గూల్చె నిశాచరకోటి నపుడు." భాస్క. రా. యు. 1965.

కుప్ప చిచ్చిడి పేలాలు కొఱకు

కొద్దిపాటి స్వలాభం కోసం ఇతరులకు అనంతంగా నష్టము కలిగించు.
తనకు కావలసినవి నాలుగు పేలాల గింజలు. వానికోసమై ధాన్యం కుప్ప కే నిప్పు పెట్టేవా డనుట.
పరమనీచు డనుపట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి.
పేలాలకోస మని వామికే నిప్పు పెట్టేవా డంతే కదా! కుప్ప____కుప్ప 495 కుప్ప____కుప్ప

"తలచు బ్రహ్మస్వదేవస్వములకు నెగ్గు, కుప్ప జిచ్చిడి పేలాలు కొఱుక దివురు, గ్రహణకాలంబునందు మున్గడు జలముల, సెబ్ర చెంచడ మా బ్రాహ్మణ బ్రువుండు." పాండు. 4. 196.
చూ. గడ్డం కాలుతూంటే చుట్ట ముట్టించు కొన్నట్టు.

కుప్పతెప్పలుగా

సమృద్ధిగా, ధారాళంగా.
"కప్పురపు గంది వనిలోన గలయ మెలగు, గప్పురపు టింటి బోదెల నుప్పతిల్లి, కుప్పతెప్పలుగా రాలు కప్పురంబు." మృ. వి. 2. 15.
"ఆ ఊళ్లో వంకాయలు కుప్ప తెప్పలుగా దొరుకుతాయి." వా.
చూ. కుప్పలు తెప్పలుగా.
రూ. కుప్పతిప్పలుగా.

కుప్పనగూర

చూ. కుప్పగూరగా.

కుప్పన గూరు

కుప్పగా కూలు.
ధ్వన్యనుకరణము.
"కయిసేయు తెఱం గయథాతథంబుగా, గుప్పన గూరి యొండొరుల గూడక." పారి. 3. 11.

కుప్పనూర్పులు

మహసూలు, పంట రాల్చుకునే కాలం.
"కుప్పనూర్పిళ్ల కాలంలో కూలీలకు మహా గిరాకీ." వా.

కుప్పలు గట్టు

కుప్పలు పడు.
"కుండల చారు మస్తములు కుప్పలు గట్టె పురంబువీథులన్." కేయూర. 2. 116.

కుప్పలుగా గురియు

ఎక్కువగా కురియు.
"హృదయము జిల్లని కుప్పలుగా గురిసీ జెమ్మటా." తాళ్ల. సం. 4. 179.

కుప్పలు గొను

కుప్పలు పడు.
"కుప్పలు గొన జల్లు పుప్పొడి యెరువుగా, బొరిబొరి విరహాగ్ని బొగుల జొచ్చె." ద్వాద. 5. 130.
"కుప్పలు గొను విక్రమార్కు గుణములకొఱకై." సంహా. 1. 31.

కుప్పలు తెప్పలుగా

చూ. కుప్ప తెప్పలుగా.

కుప్పలు పడు

గుంపులుగా చేరు; కుప్పలుగా పడు.
"ఏమిటికి నిక నిచటన్, గుప్పలు వడి నిలువగ." వరాహ. 10. 34.

కుప్పలో మాణిక్యము

చెడు పరిసరాల్లో ఉన్న మంచి వస్తువునో, మనిషినో గూర్చి చెప్పేటప్పుడు అనే మాట.
"ఆ పాడుకొంపలో అంతా రాక్షసులే. కుప్పలో మాణిక్యంలో ఆ పిల్ల ఒకటీ పుట్టింది." వా.

కుప్పవడు

కూలబడు; రాసులు పడు.
"కాళ్ళు కుప్పవడగ గదల జాలక." దశా. 4. 45.
"ధర బ్రేగులు గుప్పవడగ." చంద్రా. 2. 94.