పదబంధ పారిజాతము/కృత మెఱుగు

←పదబంధ పారిజాతము/కుంటెన ముడి

పదబంధ పారిజాతము (1959) రచించినవారు నార్ల వెంకటేశ్వర్లు
పదబంధ పారిజాతము/కృత మెఱుగు

పదబంధ పారిజాతము/కొట్టకొన→

కృత____కృత 512 కృతి____కృప

"కూళమారి విధాత చేకూర్చె నిటుల." ప్రబంధ. 655.

కృతపడు

1. కడచు.
"కృతపడినకార్యంబు గ్రమ్మఱం బొడమునే...." భార. కర్ణ. 1. 226.
2. మరణించు
"పనిచి కృతపడిన గాంగేయునిదెస." భార. ద్రోణ. 1. 6.
3. వే ఱగు.
"సురకరి యీయద్రి జరియించు నేనిక, కొదమల గృతపడ్డకొదమ యొక్కొ." మార్క. 1. 97.

కృతపడ్డ తప్పు కాదు

వెనకటి తప్పులను మాఫీచేయు - మన్నించు.
"కృతపడ్డ తప్పు గాచితి నేడు." జైమి. 8. 94.

కృతపఱుచు

గడపు.
"...దినంబులు కడంద్రోచి....ఋతువులు కృతపఱచి..." సాంబో. 1. 173.

కృత మెఱుగు

చేసినమేలు జ్ఞప్తి కుంచుకొను.
"కృత మెఱుగుదు రుపకార,వ్రతమున వర్తింతురు...." భార. విరా. 3. 64.

కృతయుగపుమాటలు

సత్య కాలపు మాటలు. తాతలనాటి సంగతులు.
"....కృతయుగపు మాట లిపు డేల." నందక. 29.

కృతి యిచ్చు

గ్రంథం అంకిత మిచ్చు.
"కృతు లిచ్చినసుకవుల." రుక్మాం. 3. 66.

కృత్యాద్యవస్థ పడు

మిక్కిలి కష్టముతో కూడినట్టి. ప్రారంభదశలోని ఇబ్బందులు పడు.
కావ్యరచనలో ప్రారంభం చాలా క్లిష్టం అనుటపై యేర్పడిన పలుకుబడి.
"అతగాడు వేలమీద పెట్టుబడి పెట్టాడు. ఎప్పుడో బాగానే వస్తుంది. ఇప్పు డేదో కృత్యాద్యవస్థ పడుతున్నా డంతే." వా.

కృప ఉట్టిపడగా

దయారసము వెల్లివిరియగా.
"ఆ బాలుర గృప, యుట్టి పడగ జూచి నృపతి యొయ్యన నగుచున్." కళా. 6. 160.

కృప చేయు

అనుగ్రహించి యిచ్చు.
"నీవు కృప చేసిన వీ రథచాపతూణముల్." జైమి. 4. 25.

కృపవాడు

అనుగ్రహపాత్రుడు.
"ఎవ్వడు తేజరిల్లు నత డెప్పుడు నీ కృప వాడు భార్గవీ!" వి.పు. 1. 203.

కృప సేయు

అనుగ్రహించు; ఇచ్చు.
"వి వేక పరిపాటియునుం గృప సేసె." హర. పీఠిక. 30.

కృష్టపచ్యము

దున్నిననేలలో విత్తి పండించే ధాన్యం.
ధాన్యం రెండు రకాలు-కృష్టపచ్యము; అకృష్టపచ్యము= తా నంతట పండే గడ్డిగింజల వంటివి.

కృష్ణా అనుకొను

చచ్చిపోవు.
"ఆ ముసలిది కాస్తా కృష్ణా అనుకొంటే ఆ ఆస్తి అంతా వీడిదే." వా.

కృష్ణార్పణ మగు

తనది కాకుండా ఇతరులకు దత్త మై పోవు.
"ఏ దయినా దానంగా యిచ్చినప్పుడు కృష్ణార్పణం అనీ, రామార్పణం అనీ దైవప్రీతిగా యిచ్చే అలవాటు కలదు. అందుపై వచ్చిన పలుకుబడి.
"వాడు చదివి తెచ్చిస్తాను అంటే పుస్తకం ఇచ్చాను. అది కృష్ణార్పణం అయి పోయింది." వా.

కృష్ణాష్టమి

శ్రావణ బహుళ అష్టమి. ఇదే గోకులాష్టమి. కృష్ణుడు పుట్టిన రోజు.
"కృష్ణాష్టమినాడు గౌడీయమఠలో బ్రహ్మాండంగా చేస్తారు." వా.

క్లప్తంగా

సంక్షిప్తంగా.
"మీరు చెప్పే దేదో కలుప్తంగా చెప్తే మంచింది." వా.

కెం పగు

ఎఱ్ఱ నయిన.
అనగా కోపోద్రిక్త మయిన.
"కెం పగుకన్నుదోయితో." జైమి. 2. 53.

కెం పగుచూడ్కి

కోపదృష్టి.
"జనపరంపర కెం పగుమాడ్కి జూచి." పాండు. 3. 95.

కెంపు దేఱు

ఎఱు పెక్కు.
"కన్నుదోయి, తుది గెంపుదేఱు నిద్దుర మంపుతోడ." వర. రా. సుం. పు. 67. పంక్తి. 8.

కెంబసుపు

కుంకుమ.
"నునుపుగా దువ్వి తీర్చిన కెంపు బాలేందు, పస మీఱు నొసటి కెంబసుపు బొట్టు." శుక. 2. 425.

కెక్కరలు కొట్టు

ఆశ్చర్యమును ప్రకటించు. 'గెగ్గరలు కొట్టు' అని నేడు వినబడదు.

ధ్వన్యనుకరణము.

కుక్కు. 52.

"ఆ పిల్ల అత్త నలా అన్నిమాట లంటుంటే అంతా కెక్కరలు కొడుతూ విన్నారు." వా. కెక్క____కెడ్బె 514 కెర_____కెల

కెక్కరించి

కోడిలా అటూ ఇటూ చెలికి.
"వాడు కోడి కెక్కరించినట్టు కెక్కరించి రెండు మెతుకులు తిన్నాడు." వావిళ్ల ని.

కెడగూడు

1. గుమికూడు. కాశీ. 3. 138.
2. కలిసి యుండు.
"నెఱి లేక నీతోడినీడ యై గెడగూడి, పరగినన న్నింత."
3. భోగించు.
"మగనికి వెఱవక యింటికి, దగ దానే కర్త యగుచు దత్పరవృత్తిన్, వగ గల దై వెలి దిరిగెడు, మగువం గెడ గూడువాడు మదనుడు గాడే." మల్ల. 2. 173.

కెడ్బెరయు

అడ్డదిడ్డముగా పడి యుండు, కలగాపులగ మగు.
"మృగంబుల యెలుంగుల తోడం గెడ్బెరసి." కాశీ. 1. 93.
"సొంపు మిగులంగ జోదుల యంప పొదుల, దీప్తులును లేతనవ్వుల దీధితులును హారిరశ్ములు గెడ్బెర సగుచు వెలుగ, దేరు లరిగె నుద్దామత గౌరవేంద్ర!" భార. శల్య. 1. 104.
చూ. కెడ్బెర సగు.

కెడ్బెరసు అగు

అటూ ఇటూ చెల్లా చెదరుగా అడ్డదిడ్డంగా పడు.
"కె, డ్బెర సై పీనుగులు పడువు బ్రేకయు బడియెన్." కుమా. 11. 127.

కెరలి పడు

త్వరపడు.
"కెరలిపడి జనని దూఱుట, ధరణీపతి ననుట వెఱ్ఱితనము." సారం. 3. 32.

కెరలి యాడు

ఆనందముతో తాండవించు.
"బాణాసురుండు దనుజసుందరీసహితు డై....కెరలి యాడుచు మధుపాన కేళి దేలి." ఉత్త. హరి. 5. 47.

కెరలుకొను

తేరుకొను; ఏపుగా పెరుగు.
"వాడక వ్రాలక తెవుళుల, గూడక తగ నల్ల గెరలు కొని నవకము లై... వీడెన్ సస్యంబు లిడుమ వీడెన్ బ్రజకున్." భాగ. 10. పూ. 757.

కెరలు వొడుచు

కెరలుకొను.
"అతనిచేత నున్న యమృతకుంభము సూచి, కెరలువొడిచి సురల గికురువెట్టి, పుచ్చుకొనిరి యసురపుంగవు లెల్లను." భాగ. 8. 295.

కెరలెత్తు

చూ. కెరలుకొను.

కెర్లుకొను

కలవరించు; కేకలు వేయు.
"పిల్లవాడు నిద్రలో కెర్లుకొని లేచాడు." వా.
"మేలును దెల్పుచు గేక లిడుచు గెర్లు కొనుచును వచ్చె.....డు బుడక్కి వాడు." హంస. 2. 27.

కెలవాడి

కిలాడి, టక్కరి. కెల్లు____కేకి 515 కేడీ____కేల

"రసికు డగు కెలవాడి, అప్ప డగు కెలవాడి." తాళ్ల. సం. 12. 14.

కెల్లు రేగు

విజృంభించు.
"కెల్లు రేగె దేహ మందే కిమ్ముల చుట్టిరి." తాళ్ల. సం. 7. 256.

కేకట కెమ్మట లాడు

పరిహాసము లాడు.
కేకే యని అఱచుచు పరియాచకము లాడు అని వావిళ్ళ ని.
" గిరిజేశు గ్రేకట గెమ్మట లాడి, యును సరసము సేసియును గేలి సేసియును." పండితా. ద్వితీ. మహి. పుట. 111.

కేకలు వేయు

కోపించు.
"చేకొని యొనరుతు మనుచున్, గేకలు వేసెడిని సమర కేళీరతి యై." దేవీ. 12. 138.

కేకసలాడు

నవ్వుతూ చప్పట్లు కొట్టు
చూ. కేకిసలు కొట్టు.

కేకిసలు కొట్టు

కేరింతలు కొట్టు.
ధ్వన్యనుకరణము.
"నాట గెలిచి పోనీక పట్టుచు గేకిసలు గొట్టుచు నొకరొకరి జీరుచు..." కళా. 6. 225.
"చే,కొని హరి జూచె గేకిసలు గొట్టుచు బోటులు దాని నవ్వగన్." పారి. 3. 16.
చూ. కేకసలాడు.

కేడీలాడు

చాడీలు చెప్పు. రమా. 13.

కేరడము లాడు

వక్రోక్తులాడు; హాస్యమాడు.
"కేరడము లాడుసతి మధ్య ధీర." నరస. 2. 29.
"కేరడము లాడుచుండిరేని, గవియు పాండవబాణాగ్ని గాదు సువ్వె,తమ్ము తమ లోభ మనుచిచ్చు దరికొనంగ, దెగినవా రయి పోదు రింతియ తలంప." భార. ఉద్యో. 1. 353.

కేరియలు వాఱు

కెక్కర్లు కొట్టు.
"జీఱిక కల్లు ద్రావి మదసింధుర గామిను లన్ని కేఱియల్, వారుచు గౌడు గీతములు వాడుచు." కుమా. 6. 45.

కేల కపోలము లూదు

చెక్కిట చేయి చేర్చు. చింతా సూచక మైన అంగ విక్రియ.
"ఎన్నిభవంబులన్ గలుగు నిక్షుశరాసనసాయకవ్యధా, ఖిన్నత వాడివత్తలయి కేల గపోలము లూది." మను. 2. 57.

కేల నోరు మూసికొను

ఏ దైనా అలా చేయతగదు సుమా అని చెప్పునపుడు ఆడవాళ్ళు నోరు మూసుకొనుటపై వచ్చిన పలుకుబడి.
"అనుచు నొయ్య బలుకుచును జూపె బ్రియు నొక్క, ముగుద కేల నోరు మూసికొనుచు." కళా. 7. 146. కేలు____కేలొ 516 కేల్కే____కేళి

కే లుట్టిపడు

చేతు లదరు.
ఒకపని చేయుటకై తహతహ పడుటను సూచించు అంగ విక్రియ.
"...రాజసుతుడు చరమాంబునిధిన్, మునుగ రవి నెఱయు చీకటి, గ్నుగొని కే లుట్టిపడగ గట్టాయిత మై." శుక. 2. 219.

కేలుదండ

కైదండ, చేయూత. దశా. 7. 28.

కేలు మోడ్చు

నమస్కరించు.

కేలు మోడ్పు

నమస్కారము.

కేలు విడుచు

చేయి ఊపి ఆరంభించు డని సూచించు.
"పోర నొండొకంటి బొడుచుట కవ నీశ, విబుధరిపులు కేలు విడుచుటయును." కవిక. 2. 151.

కేలు సాచు

చేయి సాచు; అర్థించు.
"శ్రీకాంత దా నయ్యు బ్రియు నిరోధింపదు, క్రిం దై విరోధికి గేలు సాపదు." వసు. 1. 65.

కేలొసగు

నమస్కరించు.
"వ్యాఘ్రపురస్థలియందు మహాబాహు స్వామికి గేలొసగె దహితముగ." హంస. 4. 213.

కేల్కేల దట్టించు

చేయి పట్టుకొను; చప్పట్లు కొట్టు.
"క్రేవల్ కన్పడజేయు నెచ్చెలియతో గేల్కేల దట్టించి వా, చావైచిత్రిని ముచ్చటాడుసకి...." హంస. 1. 32.

కేల్మోడ్చు

చూ. కేలు మోడ్చు.

కేశాకేశి

జుట్లు జుట్లు పట్టుకొని.
"కేశా కేశి బెనంగుచు." కుమా. 12. 168.

కేళిక సేయు

పొగడు, స్తుతించు, ఒకా నొక కవిత్వము సేయు.
బొమ్మలాటలో నేటికీ కేళిక చేస్తారు. ఎవరో బహుమతి ఇస్తే ఆ మాట చెప్పి వారిని పొగుడుతారు.
ఇట్లే - కేళిక యొనర్చు, కేళిక సలుపు మొ.
"....సెంబళి కోల, నలి దూసికొని కేళికలు సేయువారు." పండితా. ప్రథ. దీక్షా. పుట. 160.
"వఱలుచు బాలుని వామపాదంబు, గిఱగిట గాబట్టి కేళికల్ సేయు." పండితా. ప్రథ. పురా. పుట. 481.
"జక్కిణిరవండి మేళముల గేళిక సల్పిరి." రామా.
"కేళిక జోకయు లీల నటింప." బస. 7. 154. కైంక____కైకొ 517 కైకొ____కైచె

కైంకర్యము చేయు

కాజేయు; సేవ చేయు.
సేవ చేయు అసలు అర్థం అయినా వ్యంగ్యంగా కాజేయు అనే అర్థంలోనే ఉపయోగిస్తారు. వైష్ణవులలో మాత్రం మంచి అర్థంలోనే ఇది అలవాటులో ఉంది.
"వాడు ఇంట్లో ఉన్నట్టే ఉండి, పెట్టెలో నాలుగు రూపాయలూ కైంకర్యం చేశాడు." వా.

కై కానుక చేయు

కానుక లిచ్చు.
"జవాదిపిల్లులు మొదల్గా గానలో వాని గుం, పులు గైకానుక చేసి.." యయా. 1. 104.
చూ. కైకాన్క సేయు.

కైకాన్క సేయు

బహుమతి యిచ్చు.
"గుండ్ల పేరును కైకాన్క కోరి సేతు." హంస. 2. 37.
చూ.కైకానుక చేయు.

కైకూలి వడు

దినకూలి చేసుకొని బ్రతుకు; కూలి నాలి చేసుకొను.
"కొడవలి గడియించుకొనుచు గై కూలి, వడి రాజనములకు నొడ బాటు చేసి." బస. 4. 117.

కై కొను

1. గ్రహించు.
"జగత్త్రయంబు గావం బ్రోవం, గైకొన్ననీవు." ఉత్త. హరి. 4. 96.
2. లక్ష్యపెట్టు.
"కైకో డతండు సురల." హర. 3. 8.
3. పెండ్లి చేసుకొను.
"జయలక్ష్మీసతితో ననంగవతి నిచ్చం గైకొనం గోరి..." విక్ర. 4. 54.
4. పట్టు, అనుసరించు.
"చరమాశాంతరవీధి గైకొని." విక్ర. 2. 115.
ఇలాంటి ఇతర చ్ఛాయలలోనూ ప్రయుక్తం. అవన్నీ వీనిలోనే చేరనూ చేరును.

కై కొలుపు

ఒప్పించు; ధైర్యము గొల్పు.

కై కొల్పు

పురికొల్పు. భాగ. 10. ఉ. 300.

కై కోలు

ప్రతిజ్ఞ; సమ్మతి; అనుమతి.
"నా కై,కో లిదె రెం డాడగ నా, నాలుక మీకులము వారి నాలుక లటులే?" సింహా. 5. 198.

కై చాపు

నమస్కరించు.

కై చెఱ యిచ్చు.

తనంత పట్టుబడు, వశ మగు.
"ఏచిన తన నిడువాలు వి,లోచనముల చెలువమునకు లొంగి జలజముల్, కై చెఱ యిచ్చె ననం గే, లీచాలితనళిన మా కలికి ధరియించున్." వరాహ. 11. 50. కైజా___కైదు 518 కైప___కైవ

కై జా చేయు

గుఱ్ఱం కళ్ళెం బిగించు.
"విభుండు హయము డిగి హుసా, రై కైజా చేసి మహా, నోకహతలమున నిలిచి." చంద్రా. 2. 111.

కై జీతగాడు

జీతాని కున్న సైనికుడు. భార. ఆశ్ర. 1. 73.

కై జీతములవారు

కై జీతగాండ్రు. కువ. 2. 143.
చూ. కై జీతగాడు.

కై తప్పుగా పడు

చేయి జాఱి పడిపోవు; తప్పి పోవు.
"కంగు కంగున నేల గైతప్పుగా బడు, వేటమ్ము లేఱక దాటి దాటి." మను. 4. 103.
"దేవ నిన్న కై తప్పున జేరె నీ హయము." జైమి. 5. 168.

కై దండ యొసగు

చేయూత నిచ్చు.
"ఱవిక కట్టడపు దోరపు నిగ్గుజంటీలు, తనుల తాద్యుతికి గైదండ యొసగ." శుక. 1. 289.
"ఆదరమున శతమన్యుడు, కైదండ యొసంగ." పారి. 3. 23.

కై దువు పెట్టినవాడు

ఆయుధమును వదలినవాడు.
"జోడు వుచ్చినవానిని గైదువు బెట్టిన వానిని." భార. భీష్మ. 3. 303.

కై పదము

సమస్య.
"కైపద మిచ్చువారలును గ్రక్కున బద్యము చెప్పువారలున్." భోజ. 2. 50.

కై పెక్కు

పొగ రెక్కు; మత్తెక్కి తూలు.

కైపు మిగులు

కై పెక్కు.

కై మోడుపు

నమస్కారము.

కై లా గిచ్చు

చేయూత నిచ్చు.
"తన పాణిపల్లవము కైలా గిచ్చి." విప్ర. 4. 86.
"పరి, జనములు కైలా గొసంగ స్నానోన్ముఖు డై." విజయ. 1. 55.

కై లా గొసగు

చేయూత నిచ్చు.
"చిగురాకు వంటి కెంగేలు, గారము మీఱంగ గైలా గొసంగి." వర. రా. అయో. పు. 286. పంక్తి. 15.

కై వశముగా నుంచు

అధీనములో నుంచు.
"రఘుపతి తనచేతి విల్లు, వరుణుని యందు గైవశముగా నుంచి." వర. రా. బా. పు. 237. పంక్తి. 10.

కై వస మగు

లోబడు, వశ మగు.
"దానవైఖరిన్, హేమనగేంద్ర మొ కైవ్రా___కొంక 519 కొంకి___కొంకు

క్కనిక యిత్తురు కైవస మై చెలంగినన్." విప్ర. 2. 10.

కై వ్రాల బండు

వాలి పోవునట్లు నిండుగా పండు.
"కైవ్రాల బండె కలమవనంబుల్." కుమా. 6. 119.

కై వ్రాలు

వాలిపోవు; పడు.
వాలడం మీది పొద్దు వాలినటుగా అన్న అర్థంలో వయసును పోల్చుట అలవాటు కూడా ఉన్నది. 'నేను పెద్దవా ణ్ణయి పోయాను. సాయంత్రం కావచ్చింది.'
"ప్రాయ మింతకు మిగుల గైవ్రాల కుండ." కాశీ. 1. 7.

కై సేయు

అలంకరించు, అర్చించు.
"ఆ సమయమున గుమారిం గై సేసి..." విక్ర. 4. 192.
"ఏ, మును పూజించితి బిమ్మటన్ హరియు నంభోజాతగర్భుండునున్, గని కై సేసిరి." భీమ. 4. 203.

కొంకనక్క

ఒకరక మైన నక్క.
"చీమలు గాకులుం గ్రిములు జింకలు నక్కలు గొంకనక్కలున్." భార. అశ్వ. 2. 117.

కొంకరలు పోవు

చలితో సొట్టలు పోవు.
"కొంకరలు పోయిన నీ మెయి చక్క నొక్కి." రామా. 7. 258.
"అబ్బ! ఈ చలితో వేళ్ళు కొంకరలు పోతున్నవి." వా.

కొంకి కొంకక

జంకు కొంకులు లేక.
"వల చంగునను దాటివడి నేగు నొక లేటి, గొంకి కొంకక త్రొక్కి కూల్చె నొకడు." శుక. 1. 263.
చూ. కొంకికొను.

కొంకికొను

సంకోచించు.
"అనుమానముతో నొక కొంత కొంకి కొంచు." హంస. 1. 89.

కొంకి తెంచి ముడి గొంటే కుఱుచ

చెడిపోయి, సరి చేసికొంటూ కూర్చుంటే ఉన్నది తక్కువై పోతుంది అనుట.
దారాన్ని తెంచి తెంచి ముడి వేసిన ట్లెల్ల కురు చై పోతుంది కదా! తాళ్ల. సం. 8. 175.

కొంకు కొసరు

సంకోచము. జం.
"తొడలపై నిద్ర వోయెడు దుష్ట మృగము, గొంకు కొసరు లే కిటు లేల గూల ద్రోవు. విక్ర. 3. 97.
"కొంకు కొస రించుకయు లేక కూల దాచె." విరా. 2. 128.

కొంకుపడు

సంకోచించు. బ్రౌన్. కొంకు____కొంగ 520 కొంగ____కొంగు

కొంకుపాటు

సంకోచము.

కొంకు పెట్టు

సంకోచించు.
"కొంకు పెట్టక పెనుగద బెట్టు వ్రేయ." భార. సౌప్తి. 1. 169.

కొంకు వోవు

కొంకరలు వోవు.
"ఆపదం, బొరయక యుండ్ జేయుము ప్రభూతపు సీతున గొంకు వోయెడున్." భార. శాం. 3. 313.

కొంగకాళ్లు

పొడుగాటికాళ్ళున్న మనుష్యులను వెక్కిరింపుగా అనే మాట.
"ఆ కొంగకాళ్లకు పిల్ల నెవ్వ రిస్తారు రా?" వా.

కొంగజపం

ఒకధ్యానం.
పైకి మహాసాధువుగా నటిస్తూ లోన కుట్రలు పన్ను వారి యెడ ఉపయోగిస్తారు.
పంచతంత్రంలోని కొంగ - చేపల కథపై యేర్పడిన పలుకుబడి.
"వాడి దంతా కొంగజపం. ఆ యింట్లో కాస్త చనువు చిక్కితే ఆపిల్ల నెప్పుడో లేపుకొని పోతాడు." వా.

కొంగని బొడిచి వంగని వ్రాలంగ దివియు

గొప్పవానిని తగ్గించి తక్కువ వాని నెక్కువ చేయు అని కావచ్చు నేమో? సరిగా తేల లేదు.
"పోలంగ గొంగని బొడిచి వంగనిని, వ్రాలంగ దిగిచితి రేల బింకంబు." బస. 7. 185.

కొంగమెడ

పొడ వైన మెడ.
కాస్త నిరసనగానే అంటారు.
"ఆ! ఏ మందం? ఆ కొంగమెడా అదీ!" వా.

కొంగల మల్లయ్య

వట్టి డాబు మనిషి.

కొంగవాలు

ఒక రకమైన కత్తి.

కొంగవాల్నఱకులు

కత్తితో పడిన గాయములు. కొంగవా లనగా ఒక రకమైన కత్తి.
"కొంగ వాల్నఱకు లంగుళుల బట్టుచు జబ్బ, లంట గుట్టిడ వెజ్జు నరయు వారు." ఆము. 7. 21.

కొంగు ఈడ్చు

బట్ట పట్టి నిలవేయు. ఒంటిమిట్ట. 84.

కొంగు జారు

పైట జారు. తాళ్ల. సం. 6. 156.

కొంగుధనము

కొంగుబంగారము వంటిమాట.
"కోరి భజించు వారలకు గొంగుధనం బయి." పాండు. 2. 93. కొంగు____కొంగు 521 కొంగు____కొంగు

కొంగున కట్టుకొని తిరుగు

తన వశవర్తినిగా, తన వెనువెంటనే ఉంచుకొను.
ఇది ముఖ్యంగా భార్యాభర్తల విషయంలో ప్రయుక్త మవుతుంది.
"ఆ పిల్ల మొగుణ్ణి కొంగున కట్టుకొని తిరుగుతూ ఉంటుంది. వాడు బయటికేం వస్తాడు?" వా.

కొంగున నగ్ని దాచినట్లు

దాచగూడని దానిని దాచగూడనిచోట దాచినట్లు.
ఆత్మ వ్యాఘాత మొనర్చు కొనె ననుపట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి.
"మమ్ము నందఱ నెవ్వని మహితశక్తి, యెక్కు డై సంగరంబున జిక్కు పఱిచె, నట్టి కర్ణుని గొంగున నగ్ని డాచి, నట్టు లెమ్మెయి దాచితో యమ్మ చెపుమ!" భార. స్త్రీ. 2. 178.

కొంగున నున్న చిచ్చు

వినాశ కారి.
ఒడిలోని అగ్ని కాల్చి తీరును కదా!
"సురలకు గుండెతల్లడము, నూరుల డెందములోని కొఱ్ఱు, ఖే,చరతతి కంటిలో నలుసు, సాధ్యుల కొంగున నున్న చిచ్చు, భూ,సురులకు నెల్లనాడు మెడ జుట్టినపాము..." భాస్క. యుద్ధ.

కొంగున ముడిచిన మణి

అందుబాటులో నుండు అపూర్వవస్తువు; మనోరథ పూరకము.
"నొడువుల పడతుక మగనికి, బొడ చూపని తనదురూపు పొడగనిపించెన్, జడినిధిశయనుడు కొంగున ముడిచిన మణి గాదె భక్తముఖ్యుల కెల్లన్." పాండు. 2. 48.
చూ. కొంగుబంగారము.

కొంగు పట్టు

దేహి అను.
"ఎవ రెంత మాట రానిచ్చిన గొంగు వట్టితి మునీశ్వరులార!" పాండవో. 51.
"నే నెన్ని కష్టాలువచ్చినా ఒకరిముందు కొంగుపట్టి యెరగ నమ్మా తల్లీ." వా.

కొంగు పట్టుకొని తిరుగు

విధేయు డై ఆజ్ఞానువర్తి యై యుండు.
"వా డెప్పుడూ పెళ్లాం కొంగు పట్టుకొని తిరుగుతూ ఉంటాడు." వా.

కొంగు పట్టుకొని నిలుచు

భిక్ష అడుగు, యాచించు.
"ఆవిడ ఒకరిముం దెన్నడూ కొంగు పట్టుకొని నిలిచి యెరుగదు. ముసలి తనంలో యాచిస్తూ ఉంది." వా.

కొంగు పఱచికొని

కోపమును, దు:ఖమును సూచిస్తూ పైట క్రింద పఱచికొని (పరుండు.)
పడక వేసుకొనకుండా పైట చెఱగునే పఱచుకొనుట సహజంగా కోపాన్ని సూచిస్తుంది. కొంగు____కొంగు 522 కొంగు____కొంగు

"గుబ్బకవమీది పయ్యెదకొంగు పఱచి, నేల బవళించు మగువ కన్నీరు దొరగ." శుక. 3. 483.

కొంగు పఱచు

1. వ్యభిచరించు.'
దొంగచాటుగా వ్యభిచరించు వారు సామాన్యంగా ఎక్కడో ఒకచోట మంచాలూ, పరుపులూ లేకుండా కొంగునే పరుచుకొని పడుకొంటా రనుటపై వచ్చిన పలుకుబడి.
"వార లెల్లను బంగారువంటి నిన్ను, బాసి పలుగాకులకు గొంగుపఱచు చెలుల, నంటి..." శుక. 2. 120.
చూ. కాలెత్తు.
2. కొంగు పట్టు.
ఏ దైనా భిక్షకు పాత్రకు బదులు కొంగు పట్టుట కూడా అలవాటు. అందుపై వచ్చిన అర్థం.
"కొంగు పఱచిరి నృపతు లాకూటి కొఱకు." రామలి. 23.
ఈ అర్థంలో ఈమాట వాడుకలో లేదు. వాడుకలో దీని రూపం కొంగు పట్టు.
చూ. కొంగు పట్టు.

కొంగుపసిడి

అందుబాటులో ఉన్న అమూల్య వస్తువు; సులభ లభ్యము.
"కోప మొకింత లేదు బుధకోటికి గొంగుబసిండి." విజ. 1. 88.
చూ. కొంగుబంగారము.

కొంగుపైడి

అందుబాటు లోనిది, కొంగు బంగారము.
"కోరి నుతించినవారి కొంగుపైడి." తాళ్ల. సం. 6. 173.
"కొలిచినవారల కొంగుపై డితడు." తాళ్ల. సం. 9. 130.

కొంగుపైడి యగు

అందుబాటులోని దగు.
"కోరినవరాలే కొంగుపైడి గాదా." తాళ్ల. సం. 7. 233.

కొంగుబంగార మగు

సులభలభ్య మగు.
అందుబాటులో నుండి ఎప్పుడు పడితే అప్పుడు ఉపయోగించు కొన వీలయిన ధనము వంటి దగు.
కొంగునందు కట్టుకొన్న బంగారము అంతే కదా.
"రామానుజయ్య దాన, ప్రామాణిక ముద్ర కొంగుబంగార మగున్." పాండు. 1. 65.
చూ. కొంగుపసిడి; కొంగుపైడి.

కొంగుబత్తెము

కూలి గింజలు.
సామాన్యంగా కూలి గింజలను కూలీలు కొంగులో కొంగు____కొంగు 523 కొంగు____కొంగొ

పోసుకునే ఇళ్ళకు వెడతారు, అందుపై వచ్చినది.
"నిలిచిన కుప్ప కావలికి నిల్పుదు రప్పురి గొంగు బత్తెపుం, గొలువున కీయకొల్పి హలికుల్ బికిరంబు పొసంగు వేలుపున్." చంద్రా. 1. 25.

కొంగు మాయు

ము ట్టగు. బ్రౌన్.
చూ. చెఱగు మాయు.

కొంగుముడి

1. వశవర్తిని అయినది.

"అంగన నాకు గొంగుముడి యై తగు నీ విపు డిచ్చునీవి..." రామా. 4. 162.

2. ఇష్ట మైనది.
అందుబాటులో నుండునది.
".......శుభప్రసంగ మంగనకు నొసంగ గొంగుముడి గాదె భవద్వచనంబు..." వసు. 3. 43.

కొంగుముడి వేసికొను

తప్పక అవుతుంది అన్న నమ్మకంతో ఉండు.
"మది తహతహ విడిచి యికన్, ముదమున సతులార~ కొంగుముడి వేసికొనుం, డిదె నేటి మాపటికి గూ,ర్చెద వాలాయముగ నేను బ్రియులను మిమ్మున్." ప్రభా. 5. 85.

కొంగుముడులు

పుణ్యతీర్థాలలో స్నానాదులు నిర్వర్తించేటప్పుడు భార్యా భర్తలు కొంగుముళ్లు వేసుకోవడం ఆచారం. అతని పంచకొనకూ, ఆవిడ చీరకొంగుకూ వేసే ముడులు కొంగుముడులు.
ఇ దెప్పుడూ బహువచనంలోనే ఉంటుంది.
"తిరుమల కంచి పుష్పగిరి తీర్థములుం జని కొంగుముళ్లతో, వరములు దంపతుల్ వడయ..." హంస. 2. 85.

కొంగురొక్కము

ధనము; ఈవలసిన డబ్బు. మామూలుగా పూర్వం డబ్బును కొంగున కట్టుకొనే వారు. అందుపై వచ్చినది.
"కొలది పుణ్యపాపాలే కొంగురొక్కములు వెట్టి, వెల దెంచి బేర మాడ వేగిరమె రారో!" తాళ్ల. సం. 8. 170.

కొంగొంగు రను

కొంగలు అలా అఱచు.
ధ్వన్యనుకరణము.
"కొంగలు చెలగి కొంగొంగు రనగ." హర. 5. 16.

కొంగొడ్డు

కొంగు పఱచు; సంభోగ సుఖ మిచ్చు.
ఇది కా లెత్తు అన్నట్లు నీచమునకు లోబడు అనే అర్థం లోనే ఉపయుక్త మవుతుంది.
"ఆడుపుట్టువు లోకంబునందు గష్ట, మందు గాసువీసములకై యబ్బినట్టి, పురుషులకు నెల్ల గొంగొడ్డి పొట్టపోసి, కొనెడి వెలయాలి బ్రదు కిట్టి దనగ నేల?" పరమ. 3. 207.
చూ. కొంగుపఱచు. కొంగో____కొంచు 524 కొంచె____కొంచె

కొంగోడు వడు

ఒఱిగిపోవు, ఒడ్డిగిల్లు.
"కులపర్వతములు కొంగోడు వడియె." మైరా. 2. 33.

కొంగోడు వోవు

ఒక మచంకోడు వదలిన దగు; ఒఱిగి పోవు.
"కుక్కి వడిన మిగుల గొంగోడు వోయిన...నుల్కమంచ మొప్పదండ్రు." వి. పు. 3. 215.

కొంచపడు

అల్పత చెందు; న్యూనపడు.
"కొంచపడితి నొక కొన్నాళ్లు, ఇంచు కంచు కిపు డెఱిగితినే." తాళ్ల. సం. 11. 2. భా. 17.
చూ. కొంచెపడు.

కొంచపఱుచు

కించపఱచు.
"తను గొంచ పఱతురె తరుణుల లోన." వర. రా. కిష్కి. పు. 357. పం. 17.
చూ. కొంచెపఱచు.

కొంచపాఱు

సంశయించు. బ్రౌన్.

కొంచియము చేయు

కించపఱచు, న్యూనతపఱచు; తక్కువ పఱచు.
"శ్యామోదయము కొంచియము చేయ నేతెంచి, శ్యామోదయము హెచ్చగ దనర్చె." చంద్రి. 4. 45.

కొంచుబోవు

తీసికొని పోవు.
"కూర్మినందన నింటికి గొంచు బోయె." హర. 3. 83.
వైదికులలో - ముఖ్యంగా పెద్దవారిలో ఈ రూపం నేటికీ అలవాటులో ఉంది.
అయితే ఈ 'చు' 'చ' గా మారడం కద్దు.
"వారసీ, మంతిని కీయనో వెలకు మార్చనొ యేటికి గొంచు బోయె ద,త్యంతరయాన..." హంస. 5. 233.
"ఈ ఆర్ఘ్యపాత్ర కొంచబోరా." వా.

కొంచెకత్తె

సామాన్యురాలు.
"ఉవిద నీ వెంత కొంచెకత్తెవె జయం తు, గాపు జేసినగరితవు కావె నీవు." కువల. 4. 173.
ఇదే అర్థంలో నేడు 'నీ వేం తక్కువ దానివా? - 'నీ వేం సామాన్యురాలివా' అంటారు. శ. ర. చెప్పిన 'సామాన్యురాలు' సరికాదని వావిళ్ళ ని. అమాయకురా లనుట సరికాదు.

కొంచెకాడు

సామాన్యుడు.
"కొంచెకాడవె, యన్నన్న నఖాగ్ర నిర్జితారివి గాదే." శుక. 3. 285.
వాడుకలో రూపం:
"నీ వేం సామాన్యుడవా? దేశాలుజయించినవాడివి." వా.
"వా డేం తక్కువవాడా? దేశం తిరిగిన వాడు." వా.
చూ. కొంచెకత్తె.

కొంచెపడు

1. కిందపడు, న్యూనపడు.
"ఒరు నొద్ద కేగి హైన్యము, పరికింపంగ వేడి కొంచెపడియెడుకన్నన్, మరణం బుత్కృష్టము..." శివధ. 5. 94.
2. అసంపూర్ణ మగు.
"తరుణి నీచేత మదనతంత్రంబు లెఱుగ, గోరి యున్నాడునాయాస కొంచెపడక, యుండ సురతసుఖాంబుధి నోల లార్చి, యింపు సొంపార నన్ను మన్నింప వలయు." వి.పు. 2. 217.
3. తక్కు వగు.
"తండ్రీ నీ ప్రాసాదంబున నన్నియు సమకూరెడుం గాక కొంచెపడి యెడునే." భోజ. 6. 191.

కొంచెపఱుచు

న్యూనపఱచు.
"వాసి గను మమ్మ కులశీలవర్తనములు, కొంచెపఱుపక..." వరాహ. 2. 124.

కొంచెపు కవులు

కుకవులు. అల్పు లనుట.
"వంచకు లగు కొంచెపుంగవుల రవళి యదలించి." పాండు. 1. 16.

కొంచెపునరుడు

అల్పుడు. సుమతి. 40.

కొంచెపువాడు

అల్పుడు.
"పరిమార్తు గొంచెపువా రై యున్నెడన..." భార. ఉద్యో. 1. 14.

కొంచె మగు

తక్కు వగు.
"ది,క్సీమాగోళము నంతకంతకును గొంచెం బయ్యె లేజీకటిన్." జైమి. 5. 155.

కొంచెమా

సామాన్యమా.
"అమ్మానినితో పొందు కొంచెమా." శుక. 4. 16.

కొంచెమా నంచెమా?

అదేం తక్కువా? జం.
"పోతే పోయిందనుకోడాని కదేం కొంచెమా నంచెమా? పదివేల రూపాయలే!" వా.
రూ. కొంచెం నంచెమా?

కొంచెము గొప్ప

ఏ కొంచెమో.
"కొంచెము గొప్ప సంతసము గొల్పిన." పాణి. 1. 15.
చూ. కొంచెమో గొప్పో.

కొంచెమో గొప్పో

ఏ కొంచెమో.
"కొంచెమో గొప్పో ఒకరికి సాయపడితే వారూ మనకు సాయం చేస్తారు." వా.
చూ. కొంచెము గొప్ప.

కొంటెకోణంగి

కొంటెవాడు.
"వాడు ఒట్టి కొంటెకోణంగి." వా.
చూ. కొంటెకోణాలు.

కొంటెకోణాలు

చూ. కొంటెకోణంగి.

కొంటెపాడి కట్ట

ధూర్తుడు, దుష్టుడు. బ్రౌన్. కొంటెభాగోతులు
కొంటెకోణంగులు. కుక్కు. 22.

కొండ !

అదే గొప్ప, ఘనకార్యం.
"రండల కొడుకులు యాచక, తండంబుల కేమి త్రవ్వి తల కెత్తేరా, రెండాకు లొక్క పోకయు, గొండ సుమీ దానశర్వ కోమటి గుర్వా!" - చాటువు.
"కొండధరించుట నాకొక కొండా ?" హరి. పూ. 7. 179.

కొండంత.....

ఎక్కు వైన; గొప్ప అయిన.
"కొడుకు పుట్టెడు నని కొండంత యాసతో, నుండంగ దుది గూతు రుద్భవించె." భోజ. 3. 140.

కొండంత కనకము పోకకు వెలా

అసంభవ మనుట, పోక కంత వెలా? తాళ్ల. సం. 9. 285.

కొండంతటి దేవర

గొప్ప దైవము. సారం. 1. 16.

కొండంత దేవరకు కొండంత పత్రి పెట్ట గలమా ?

గొప్పవారిని అంత గొప్పగానూ గౌరవించ లే మనుపట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి.
"కొండికలము మన కెంతటి, దండి గలుగు నధికవస్తుతతి హరి కొసగన్, గొండంత దేవునకు మఱి, కొండంతయు బత్రి యిడెడు కుశలులు గలరే?" కుచే. 1. 110.

కొండంత పని

పెద్ద పని.
"అకట ! మోసంబు లేదు కొండంత పనికి, నైన బతిమాలి నీవు పొ మ్మన్న వెడలి." శుక. 2. 376.
కొండంత అన్నది గొప్ప అనే అర్థంలో చాలా రూపాలలో కానవస్తుంది.
చూ. కొండంత దేవుడికి కొండంత పత్రి పెట్టగలమా? సా.
"కొండంత రెడ్డి వచ్చి కొంగు పట్టుకొంటే ఊ అనగుడీనా (గూడునా?) ఆ అనగుడీనా? (గూడునా?)" సా.

కొండకోతి

1. కొంటె కోణంగి.
"దానితో నేం లే. అది వట్టి కొండకోతి. అలాగే వెక్కిరిస్తుంది." వా.
2. ఒక పిల్లల ఆట.
"దాగిలిమూతలు...గురిగింజ కొండకోతి." హంస. 3. 146.
ఇలా కొండతో చేరి అక్కడి - కొండలోని - అనే అర్థంలో చాలా పదా లున్నవి. కొండ కంది, కొండకాకి, కొండగుమ్ముడు, కొండగొఱ్ఱె...ఇత్యాదులు. ప్రత్యేకించి విశేషార్థ మున్న వే ఇట ఉట్టంకి తాలు. మిగతవి ఊహ్యములు.

కొండగా గను

గొప్పగా భావించు.
"అణుమాత్ర మైన యొక కానుక దెచ్చినఁ గొండగాఁ గనున్. విజయ. 1. 33.
"ఆ కొడుకునే కొండగా చూసు కుంటూ బతుకుతున్న దా తల్లి." వా.

కొండగా తలచు

గొప్పగా భావించు.
"తా నెఱింగియు నీ జాతి గాని దాని, మాట లెల్లను గొండగా మదిఁ దలంచి." విప్ర. 4. 77

కొండ చేయు.

గొప్ప చేయు.
"గట్టి చన్గవ చేత ముట్టి చూచెద మన్నఁ జెలి యది యొక కొండఁ జేసుకొనెదు." సారంగ. 2. 224.
"ఈ కొండమణి కాంచనాకారరుచిఁ గాంచెఁ గొండ లెల్లను దనుఁ గొండ చేయ." విక్ర. 2. 15.

కొండ దాకు

అధిక మగు.
"నిండువేడుక మిన్నంది కొండ దాఁకె." విజయ. 2. 20.

కొండదాసరి

దాసరులలో ఒకభేదం. తర్వాత దాసరికంటె తక్కువైన నీచభిక్షుకుడుగా మారినది.
చూ. కొండదాసరితనము.

కొండదాసరితనము

నీచభిక్షావృత్తి.
"తనదు చెల్లెలి దొడ్డభూధవున కిచ్చి, యతనివలనను సిరి గాంచు నంతకంటె, సార మై తోఁచుఁ గొండదాసరితనంబు." రామలిం. 78.
వివరం. చూ. కొండదాసరి.

కొండనాలుక

చిఱునాలుక, కిఱునాలుక.
"ఎచ్చోట ముచ్చిచ్చు నేడేసి నాల్కలు, కొండనాల్కల దాఁకఁ గోఁతవడియె." భీమ. 3. 37.

కొండను తగరు డీకొన్నట్లు

అల్పుడు అధికునిపై విజృంభించేపట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి. పొట్టేలు కొండను డీకొన్నట్లనుట.

"గాంఢీవధన్వు నాహవ, పాండిత్యము దలఁప నతని భండనమున మా,ర్కొండు నని యొకఁడు గడఁగుట, కొండం గని తగరుఁ దాఁకఁ గోరుట గాదే." భార. ఉద్యో. 1. 237.

కొండను తవ్వి యెలుకను పట్టు

ఎంతో పని చేసి స్వల్ప లాభము పొందు.
"ఎంత దవ్వులనుండియో యేఁగుదెంచి, కడెడు మెతుకులకై యింత కష్టపడెడు, కటకటా! యమ్మహీసురాగ్రణి విధంబు, కొండ ద్రవ్వియు నెలుకను గొనుట యయ్యె." కుచే. 2. 112.

కొండ పట్టు

దేశాంతరగతు డగు.
"గద్దియ డిగ్గి కౌశికుఁడు గాదిలి నూనుఁడు కొండ పట్టినన్." కాశీ. 6. 21.
చూ. కొండలు పట్టు.

కొండ పిండి గావించు

కొండలను పిండి కొట్టు; అసాధ్య కార్యాలు నిర్వర్తించు.
"పిండి గావింతుమో వెండికొండ." కా. మా. 2. 24.
ఎట్టి దుష్కరకార్య మైనను చేయుటకు మేము సిద్ధ మనుటను సూచించును. ఇది కొన్ని భిన్నరూపాలలో కనబడుతుంది.
"కొండ లన్ని పిండి గొట్ట వచ్చు." వేమన.

కొండపిండి కూరు

ఒకానొక చెట్టుపూత దూదికి బదులు పరుపుల్లో దిండ్లలో పెడతారు. ఆ పని చేయు.
"బూరుగుదూది కాదు కొండపిండి దిండ్లలో కూరారు." వా.

కొండపొడవు

అత్యధికముగా ; రాసులుగా.
"కొండపొడవు దెచ్చి వైచిరి." విజయ. 2. 90.

కొండమంగలి క్షౌరం

సగం సగం చేసిన పని; ఎగుడు దిగుడుగా చేసినపని.
తిరుపతికొండ - తిరుమలపై వెంట్రుక లిచ్చేవా రెక్కువ. అక్కడి మంగళ్ళు బేరం పోకుండా ఒకొకరికి కొంచెం కొంచెం క్షౌరం చేసి కూచుండ పెడతా రని ఒక ప్రతీతి. ఆ జనం ఎక్కువ గనుక ఎగుడు దిగుడుగా నాలుగు బరుకులు బరికి వదిలి పెడతా రన్నది మరొకటి. ఇలాంటివానిపై ఏర్పడిన పలుకుబడి.

కొండమనిషి

అనాగరకుడు.
"అత నేం కొండమనిషిలా ఆడాళ్ళు కనబడితే అలా నోరు తెరుచుకొని చూస్తా డేం ?" వా.

కొండమల్ల య్య

శ్రీశైలమల్లి కార్జునుడు.
"కొండమల్లయ్యచే నుండు నందురు గాని, జింకను గాన మే వంక నైన." యయా. 1. 105.

కొండమీద కోతి దిగి వచ్చు

ఎలాంటి దైనా అందుబాటులోనికి వచ్చు.
"చేతిలో డబ్బు ఉంటే కొండమీద కోతి దిగి వస్తుంది." వా.

కొండముచ్చు

కొండముచ్చువలె మూతి ముడుచుకొని ఏమీ అనకుండా ఉండేవారి నంటారు.
"ఆపిల్ల కొండముచ్చులా కూచుంటుంది." వా. కొండముసవ
మూతి ముడుచుకొని ఏమీ తెలియనట్లు నటించే మనిషి.
"అదా అమ్మా కొండముసవ. లోపల కావలసినన్ని బుద్దు లున్నాయి గానీ." వా.

కొండ యెంత వజ్ర మెంత ?

చురు కైనది చిన్న దైనా చాలును అనుట.
"కొండ పెద్ద దైనా వజ్రం చిన్న దైనా భేదిస్తుంది. నారాయణదాసు భీష్మచరిత్ర.

కొండ యెక్కు

1. గొప్పకు పోవు; విఱ్ఱవీగు.
"కొండ యెక్కెదు బతిమాలుకొనిన కొలఁది" సిం. నార. 17
"వానిదగ్గరికి పదే పదే వెళ్ళి అడిగామంటే కొండెక్కు తాడు." వా.
రూ. కొండెక్కు.
2. దీపం అరిపోవు.
"దీపం కొండ యెక్కుతూందిరా. కాస్త ఎగదొయ్యి." వా.

కొండల కేగు

అడవుల బట్టు; అనాథ మగు.
"కొండల కేఁగెను సత్యము." తాళ్ల. సం. 5. 63.
చూ. అడవుల బట్టు.

కొండల నునుపులు

పైపై మెఱుగులు; తాళ్ల. సం. 5. 24

కొండలు కోటలు చేసి చెప్పు

గోరంతలు కొండంతలు చేసి చెప్పు. తక్కువ వానిని ఎక్కువ చేసి చెప్పు.
".......నీ యపకారకృత్యముల్, గుఱి గడవం బ్రియంబుతమిఁ గొండలు కోటలు చేసి చెప్పితిన్." పంచ. (వేం) 4. 147.

కొండలు దొంతి పేర్చ నేర్చు

కొండలను ఒకటిపై ఒకటి పేర్చ నేర్చు.
అసాధ్య కార్యములను చేయగల నేర్పరు లని నిరసనగా అనుటలో ఏర్పడిన పలుకుబడి. పండితా. ప్రథ. పురా. పుట. 359.

కొండలు పట్టు

దిక్కు కొక రై చెదరిపోవు. దేశాలపా లయి పోవు.
"ఆ ఆఢ్యుడు కాస్తా పోయేసరికి యావత్ కుటంబమూ కొండలు పట్టి పోయింది." వా.
చూ. కొండపట్టు.

కొండలు పెరుగు

ఎక్కు వగు; కొండలుగా పెరుగు.
"కోరేటి కోర్కెలు కొండలు పెరుగు." తాళ్ల. సం. 8. 50.

కొండ లేర్లు పండు

ఎక్కువగా పండు.
కొండలూ, ఏర్లూ పంటకు అనువు గానివి కనుక అవికూడా పండుట సహజంగా సర్వసిద్ధిసూచకం కదా! "కోరినసస్యముల్ కొండలేర్లును బండు." రుక్మాం. 1. 136.
ముద్రిత పాఠమున ;కొండ వేలును బండు' అని యున్నది. అది సరి యయిన దనిపించదు.

కొండవీటి చేంతాడు

సుదీర్ఘ మని యెత్తి పొడుపుగా అనుమాట.
"ఈ ఉపన్యాసం కొండవీటి చేంతాడులా ఉంది. తొమ్మి దైనా ముగిసేట్టు లేదు." వా.
నీళ్లు దొరకని ఊళ్ళలో బావులు లోతుగా ఉండడం, సహజంగా అక్కడి చేంతాళ్లు పొడవుగా ఉండడం పురస్కరించుకొని కొండవీటికి బదులు అక్కడక్కడి వారు ఆ యా ఊళ్లను చేర్చి ఈ చేంతాడు నుపయోగించడం కూడా ఆయా ప్రాంతాలలో కానవస్తుంది.
రామలింగాయపల్లె చేంతాడు; కొల్లేటి చేంతాడు.

కొండవేలును పండు

సమృద్ధిగా పండు.
"కోరిన సస్యముల్ కొండవేలును బండు, నెల్లకాలము ఫలియించుఁ దరులు." రుక్మాం. 1. 14.
ఈ పాఠం సరికా దనిపిస్తుంది. అర్థం ఎలా వచ్చిందో కుదరదు. వివరానికి...
చూ. కొండ లేర్లు పండు.

కొండాటముగా

ప్రోత్సాహకముగా.
"గండారన్ మదసౌరభంబునకు బింకం బెక్కఁ గ్రోధాగ్నికిన్, గొండాటంబుగ దానసంపదకు నా ఘోషంబుగా..." కుమా. 1. 86.
కొండాట. కొండాటము = స్తుతి, వ్యాసంగము, కలహము, కలహశీలము అను అర్థములలో కోశములు ప్రయోగము లిచ్చినవి. ఇక్కడ ఇది విభిన్నార్థద్యోతక మై పైన యిచ్చిన తీరున ఉన్నది.

కొండాటము సేయు

పొగడు.
"కుచ్చితకాం డ్రన్నఁ గొండాటములు సేయు." మల్హ. 3. 4.

కొండాడు

గొప్పగా స్తుతించు. 'కొండ అని ఆడు' అనురీతిగా ఏర్పడి ఉండవచ్చును.
"చేడియ యీ నృపాలకుల శేఖరు ... కొండాడఁగ వేయినోళ్లు వలె..." రాజ. చ. 3. 132.

కొండికవాడు

చిన్నవాడు, బాలుడు.
"ఇప్పు డీ, కొండికవాని నమ్మి పగ గో లిది కార్యమె?" కుమా. 10. 162.

కొండుకవాడు

చిన్న వాడు.
"వానికిం గొండుకవాని విచిత్రవీర్యు రాజ్యాభిషిక్తుం జేసి..." భార. ఆది. 4. 113.
"పరశురాముడు ....దండితాహితుండు గొండుక యయ్యును, దద్ద గుణము లందుఁ బెద్ద యయ్యె." భార. ఆది. 3. 70.

కొండెకత్తె

కొండెములు చెప్పునది.

కొండెకాడు

కొండెములు చెప్పేవాడు.

కొండెకు నీ రెక్కు

పొగ రెక్కు.
"వీడి కీ ఊరు నీళ్లు తాగేటప్పటికి కొండెకు నీ రెక్కింది. వీ డింక మనమాట వింటాడా?" వా.

కొండెక్కి కూర్చుండు

కలిసి రాక ఉండు. గర్వించి పైన కూర్చొను.
"ఏదో నలుగురం కలిసి ఈ వ్యవహారం పరిష్కరించి వేద్దా మనుకుంటే వాడు కొండెక్కి కూర్చుంటున్నాడు." వా.
"పిల్ల నిస్తామని మనం వెళ్లే కొద్దీ వాళ్లు కొండెక్కి కూర్చుంటున్నారు." వా.
చూ. కొఱ్ఱెక్కి కూర్చుండు; కొండ యెక్కు; కొండెక్కు.

కొండెక్కు

తా నేదో మరీ గొప్పవాని వలె పై కెక్కి కూర్చొను.
"కొండ యెక్కెదు బ్రతిమాలుకొనిన కొలఁది." సింహాద్రి. శత. 17.
"వాని వెనకబడేకొద్దీ వాడు కొండెక్కు తున్నాడు." వా.
చూ. కొండ యెక్కు.

కొండెము లల్లు

చాడీలు చెప్పు.
"వాడిమీదా వీడిమీద కొండేలు అల్లుతూ ఉండడమే వీడిపని." వా.

కొండెములు చెప్పు

చాడీలు చెప్పు.
"కొండెముల్ చెప్పక యుండ విరాట భూ,వరుని వాకిటి చనవరుల కిచ్చి." శుక. 4. 111.

కొండొక

ఒకానొక; చిన్నని... కాస్త...
కొండొకడు, కొండొక ప్రొద్దు, కొండొక తొలంగి... ఇత్యాదుల్లో విభిన్న చ్ఛాయలలో ఈ మాట కలిసి వినిపిస్తుంది ఆ యా సందర్భాల బట్టి ఊహించుకొనవలెను.

కొండొక నవ్వు

చిఱునవ్వు అని నిఘంటువులు. ఒకనొక విలక్షణ మైన నవ్వు కావచ్చును.

"అనినఁ గొండొక న వ్వొలయంగఁ జూచి." భార. విరా. 5. 114.

కొండొక ప్రొద్దు

కాసేపు; కొంత సేపు. బస. 5. 127.

కొండొకవాడు

చిన్న వాడు.
"వీఁడు కొండొకవాఁడు విపినభూములకుఁ, గనికరింపక పంపఁగా నెట్లు వచ్చు ?" గౌర. హరి. ఉ. భా. పం. 1861 - 1862 పం.

కొండ్ర చేయు

వ్యవసాయము చేయు. బ్రౌన్.

కొండ్రపోతు

ఎలుగుబంటి. బ్రౌన్.

కొంతముకాడు

బల్లెం ధరించిన యుద్ధంలోని సైనికుడు. కుమా. 11. 40.
చూ. సవడికాడు.

కొందలపడు

కలత చెందు.
"మనంబు గొందలపడఁగా." భార. ద్రో. 2. 292.

కొందలపఱచు

కలత చెందించు.
"ఇట్లను వగలు మిగిలి కొందలపఱుపన్." భార. విరా. 1. 97.

కొందలపాటు

కలత.

కొందల పెట్టు

కలత పెట్టు.
"దైత్యుఁడు మమ్ము నింక నే, కొలఁదుల సైఁచునే కరము కొందల పెట్టక." హరి. 4. 22.

కొంపకు నిప్పు పెట్టు

కొంప ముట్టించు.
"వాడు ఉన్నన్ని నాళ్లూ ఉండి ఆ కొంపకు నిప్పు పెట్టి పోయాడు. మగని మీద పెండ్లానికీ, పెండ్లాంమీద మగనికీ నూరి పోశాడు వెధవ." వా.
చూ. కొంపలు ముట్టించు.

కొంప కూల్చు

కొంప ముంచు, పాడు చేయు.
"...నీవగ లెల్లఁ గంటి మిటు నేర్చితివా యతివా కుమారుఁడున్, నీవును గొంప గూల్చితిరి నేర్పరికూఁతలు చాలుఁజాలు..." సానందో. 5. 179. పు.
చూ. కొంప చెఱచు.

కొంప గుండ మగు

కొంప గుల్ల యగు; సర్వస్వం నాశ మగు.
"తినఁగాఁ గొంపయు గుండ మై దొసగు ప్రాప్తించెం గదే జూదమా ?" వ్యస. నాట. 29.

కొంప గుల్ల చేయు

కొంప కూల్చు.
"ఎన్ని కొంపలో, గుల్లలు చేసి..." పాణి. 2. 19.
చూ. ఇల్లు గుల్ల చేయు.

కొంప చెఱుచు

సర్వనాశనము చేయు.
"అని వారు తన్నుఁ దునుమం, బనుచుటయును వారికొంప చెఱచుటకై దే,వుని వెనుక నుండి..." శుక. 3. 95.
"ఆవిడ డబ్బంతా ఆ కంపెనీలో పెట్టించి వాడు కొంప చెఱిచాడు." వా.
చూ. కొంప కూల్చు. కొంప లార్పు, కొంప తీయు. కొంపచెఱుపు
ధూర్తుడు, దుష్టుడు.
"కొంటె కసుమాలమును దూబ కొంప చెఱుపు." హంస. 5. 113.

కొంప తీయు

పాడు చేయు.
"ఆవిధి యేమి సేయును మహా ముని ముఖ్యుల మంచుఁ గొంద ఱీ, జీవుల కొంప దీయఁ గడుఁ జిక్కుగ వ్రాసిరి..." కవిమాయ. 4. 73.
"తియ్యగా మాటలు చెప్పి నమ్మించి ఆ పిల్ల కొంప తీశా డా వెధవ." వా.
చూ. కొంపలు తీయు.

కొంప దీసి.....!

ఒక వేళ అలాంటి అనాహూతం జరగ లేదు కదా ! అనుపట్ల ఉపస్కారకపదంగా వినవచ్చే పలుకుబడి.
"మనం అన్న మాటలు కొంపదీసి వాడు వినలేదు కదా!" వా.

కొంప నట్టేటిలో గట్టు

కూడనిపని చేయు. వ్యసన. నాట. 4.

కొంపమీద పడి తిను

ఒకరి యింట చేరి వారి తిండితో బతుకు. అలా తినుటకు అధికారం లేనివారి యెడనే ఉపయోగిస్తారు.
"వాళ్లంతా ఆ పిల్ల కొంపమీద పడి తింటున్నారు. ఇంక అ దేం ముందు కొస్తుంది ?" వా.

కొంప ముంచు

సర్వనాశనం చేయు.
"అన్న కదా అని ఆవిడ ఆస్తి అంతా తీసుక వస్తే, వీడు ఆవిడ కొంప ముంచాడు." వా.
చూ. కొంప తీయు.

కొంప మునిగిపోవు

అనిష్టము సంప్రాప్త మగు.
"ఇం కేముంది? కొంప మునిగి పోయింది. మనవాడు వెళ్లి వాళ్లపక్షాన సాక్ష్యమిస్తా నన్నాట్ట." వా.

కొంప మునుగు

అనిష్టము సంప్రాప్తించు.
"ఏదో కొంప మునిగినట్లు అర్ధరాత్రి పరుగెత్తు కొచ్చాడు. చేబదులు కావాలట చేబదులు!" వా.

కొంపమ్ముకొను

ఉన్న ఆస్తి పాస్తులను పాడు చేసుకొను.
"సుందరిని గూడి కొంపమ్ముకొనఁగ లేదొ." శ్రవ. 2. 60.
వాడుకలో రూపం: 'కొంపమ్ముకొని పోయాడు' అన్నట్లు ఆత్మ నేపదంగానే ఈ క్రియ వినవస్తుంది.

కొంప లంటుకొను

అనాహూతము దాపురించు. విపరీత మైన నష్టమో, ఆపదో వచ్చిన దని చెప్పే పట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి.
"నీవు ఏమో ఒకమాట అని వచ్చావు. అక్కడ కొంపలు అంటుకొన్నాయి." వా.
"ఇంత అర్ధరాత్రిలో వెళ్లడం ఎందుకురా? ఏం కొంప లంటుకొన్నాయని?" వా.
"వాణ్ణి అలా స్వేచ్ఛగా వదిలేశా వంటే కొంప లంటుకుంటాయి. జాగ్రత్త." వా.

కొంప లార్పు

కొంపలు తీయు; ఇతరులను నమ్మించి వారిని పాడు చేయు.
"వాడు వట్టి కొంపలార్పే రకం. అట్లా వానితో నీకు స్నేహం ఏమిటి ?" వా.
చూ. కొంప తీయు; కొంప చెఱుచు.

కొంపలు కాల్చు

చూ. కొంప లార్పు.

కొంపలు తీయు

కొంపలు నాశనము చేయు.
"వాడు ఇప్పటికి ఎన్ని కొంపలు తీశాడో? ఇప్పుడు ఈయిల్లు చేరాడు." వా.
చూ. కొంప లార్పు.

కొంపలు ముంచు

ఇతరులను నమ్మించి సర్వనాశనము చేయు.
"వాడు ఈపాటికి ఎన్ని కొంపలు ముంచాడో? ఇక్కడ తయారయ్యాడూ." వా.
చూ. కొంపలు తీయు, కొంప లార్పు.

కొంపలు ముట్టించే కొఱివి

తగాదాలు పెట్టే రకం.
"అది ఒట్టి కొంపలు ముట్టించే కొఱివి. అ అన్నదమ్ము లిద్దరూ వే ఱయి పోవడానికి ఇదే కారణం." వా.

కొంపా గోడీ లేదు

ఆస్తిపాస్తు ల్లేవు. జం.
ఈ గోడీ గోరీ కావచ్చును. బతికినప్పుడు కొంప ఎలాగో, చచ్చినప్పుడు గోరీ అలాగు. అది కూడా లే దనుట.

"వాడికి కొంపా గోడీ లేదు. ఏమి చూచి పిల్ల నివ్వ మంటావో తెలీదు." వా.

కొంపోవు

తీసికొనిపోవు.
"చయ్యనఁ గొంపోయి." రుక్మాం. 5. 80.
"చంపినను జంపు నన్నటు, గొంపో కుండినను జాలు." ప్రభా. 3. 143.

కొకిబికి

కొక్కిరి బిక్కిరి.
"కొకిబికి యంగమున." రాధా. 6. 107.

కొక్కిరి బిక్కిరి

అస్తవ్యస్త మయిన.
"చెప్పఁగాఁ దొడఁగెఁ గొక్కిరి బిక్కిరి పద్యపుంజముల్." గుంటూ. పూ. పు. 17.

కొక్కురోకో అను

కోడి కూయు. ధ్వన్యనుకరణము.
"అప్సర స్త్రీనికేతనాభ్యంతరములఁ, గొక్కురోకో యటంచును గోళ్ళు కూసె." హర. 7. 137.

కొక్కొక్కో అను

కోడి కూయు. ధ్వన్యనుకరణము.