పదబంధ పారిజాతము/కం
కంక____కంగ 324 కంగా____కం
- "కంకణము కట్టుక యుండెడు నిప్పు డర్జునుం, డౌర! రణంబు పెండ్లికొడుకంచు...." విజ. 3. 154.
- "వాణ్ణి సర్వనాశనం చేయా లని వీడు కంకణము కట్టుకొని కూర్చున్నాడు." వా.
- "వా ణ్ణెలా గైనా పైకి తేవా లని నేను కంకణం కట్టుకొన్నాను." వా.
కంకణములు కట్టు
- దీక్ష పట్టు. ఏ వైదిక - శుభకార్యాని కైనా ముందు దీక్షాకంకణం కట్టుకొనుట ఆచారం అందుపై ఏర్పడిన పలుకుబడి.
- "కట్టుగ్రతతుల కంకణములు గట్టి, బౌద్ధు నుక్కడచు, వెరవ తలంచుచు." పండితా. ద్వితీ. మహి. పుట. 9.
- చూ. కంకణము కట్టు.
కంకరగాడిద
- కంచరగాడిద. బరు వైనపనులు చేయునది.
- "గాడిదల్ సెడదన్ను కంకరగాడిదల్." సానం. 2. 8.
కంకురుకుంకలు
- ఒక తిట్టు.
- "కంకురుకుంక లైనపలుగాకి కలార్థుల కిట్లు." పాణి. 1. 18.
కంకులు పెట్టు
- నిందించు.బ్రౌను.
కంగనాడు
- వంచించు, అబద్ధ మాడు.
- "బంగారు మెరుగుచాయ పడ నొక్కతె గూడి, కంగనాడేవు నాతో కానియ్యరా." తాళ్ల. సం. 3. 51.
కంగా బింగా
- నలిగీ నలగనట్లుగా, తొందరగా. 'ఆ మిరియాలు కంగాబింగా నమలి మింగు'. 'వాడు కంగా బింగా రెండు మెతుకలు తిని రైలుకు పోయినాడు' వగైరా. వావిళ్ళ.
కంగారు పడు
- ఆందోళన చెందు.
- "ఉత్తరం వచ్చిం దనగానే అతను చాలా కంగారు పడ్డాడు." వా.
కంగారెత్తు
- భయసంభ్రాంతి కలుగు.
- "ఆ వీధిలో వాళ్ల నాన్న కనిపించే సరికి కంగా రెత్తి పోయాడు." వా.
కంచంతకాపురము
- మిక్కిలి పెద్దది. కంచి + అంత కాపురము. కంచి ఆ నాళ్ళలో ఉన్న మహానగరాలలో ఒకటి. ఏడువాడల ఊరు. దానిమీద వచ్చినపలుకుబడి.
- "కాపు గోడలు కంచంత కాపురంబు...గాడ్పఱచి యుఱికె." పాండు. 3. 80.
- "......వింటను జొచ్చిన దేమి చెప్పు కం, చంతటికాపురంబు సతు లౌ నన జేసెదు జాతి నీతి..." తారా. 3. 66. కంచ______కంచ 325 కంచ_____కంచి
కంచ మరసి పెట్టు
- కావలసినంత భోజనము పెట్టు - కడుపార అనుట.
- "ఓ మగువ యతని కన్నము, ప్రేమంబున గంచ మరసి పెట్టుము దినమున్." శుక. 3. 360.
- చూ. కడుపు చూచి పెట్టు.
కంచము కాల దన్ను
- ఆదరముతో పెట్టీనదానిని తిరస్కరించు.
- "పెంచేటి తల్లి దండ్రులు ప్రియ మై వడ్డించ గాను, కంచము కాలదన్న సంగతి యా బిడ్డలకు." తాళ్ల. సం. 8. 20.
- "అతను ఆదరించి పిల్ల నిస్తా నంటే తిరస్కరించడం ఏం పనిరా? కంచం కాల దన్నిపోతే కడి పుట్ట దంటారు పెద్దలు." వా.
కంచముచెంత పిల్లి
- సమయంకోసం వేచి ఉన్న వాడు - వేచి ఉన్నది. ఎప్పు డింత పడవేస్తారా అని కంచందగ్గర పిల్లి కాచుకొని ఉండుటపై వచ్చినపలుకుబడి.
- "అత డది యాది గాగ నయ్యబల మగని, మొఱగి చా వడిలో నిల్చి మొగము సూపు, జిన్నలకు లోగు గంచంబు చెంతపిల్లి, కరణి నెదురింటి వాకిట గాచి యుండు." శుక. 2. 181.
కంచము పొత్తు
- సపంక్తిభోజనము.
- "కలయ మోనితేనె లొసగు కంచము పొత్తు లెన్నండె." తాళ్ల. సం. 3. 597.
- "సమానులతో తప్పా కంచంపొత్తూ మంచంపొత్తూ పనికి రాదు." వా.
కంచములోపలి రాయి
- అనుభవింప నుండగా అడ్డు పడునది.
- "చంద్రికాపాయి కంచంబులోపలి రాయి, కౌశికావళికి గన్మూసిగంత." చమ. 3. 39.
కంచరగాడిద
- ఒక తిట్టు. బల మున్నా పని చేయ లేని పనికి మాలిన వాడు.
- "వాడు వట్టి కంచరగాడిద. ఇంకెవర్నైనా పంపండి. వా డేం చేసుకొస్తాడు?" వా.
కంచిగరుడసేవ
- దండుగ. కంచిలో గరుడోత్సవాని కని పోయి జనసమ్మర్దంవల్ల దైవ దర్శనం చేసుకోకనే వత్తు రనుటపై వచ్చినపలుకుబడి.
- "ఊరికే వెళ్లా మన్న మాటే కాని పని కాలేదు పాటా కాలేదు. వట్టి కంచి గరుడసేవ అయిపోయింది." వా.
కంచిమేక
- పెద్దపొదుగు గల ఒకరక మైన మేక. ఎక్కువ పాలిస్తుం దంటారు.
కంచియే!
- దూరమా ! కంచి ఆంధ్రదేశం సరిహద్దు కంచు____కంచు 326 కంచు___కంచు
లో నున్నది. కావున దూరంగా భావింపబడేది. కథ కంచికి వెళ్లుట కూడా దానిపై వచ్చినదే.
- "కంచియే పడుకిల్లు." విజయ. 3. 200.
కంచుకాగడా వెలిగించి చూచినా
- ఎంత వెదకినా కనబడ దనే అర్థంలో ఉపయోగించే పలుకుబడి. కంచుకాగడా ఎక్కువ వెలుగు నిస్తుంది.
- "కంచుకాగడ వెలిగించి కనిన గాని, వలపు కన్పట్టునే వారవనితలకును." శ్రవ. 4. 51.
- "కంచుకాగడా వేసి చూచినా వానిలో దయాదాక్షిణ్యం కనిపించదు." వా.
కంచుకుత్తుక
- హెచ్చుస్థాయిలో పలికే కంఠము.
- కంచు ఖణేలు మంటుంది.
- "కంచు గుత్తుకలవారి గానముల జొక్కి చిక్కి, కంచుబెంచు నాయె బో నాకడలేనిగుణము." తాళ్ల. సం. 5. 226.
- రూ. కంచుగొంతు.
కంచుకొమ్ము
- రాజులు - దేవతలు బయలు వెడలినప్పుడు కొమ్ము పట్టుట ఆచారం. ఆ కొమ్మును కంచుతో చేసి ఉంటారు.
- "ముందటను గంచుకొమ్ము మిన్నంది మొరయ." వై. జ. 4. 78.
కంచు గీసిన ట్లుండు
- ఖణేలు మను.
- "ఆపిల్ల గొంతెత్తితే కంచు గీసినట్లే." వా.
కంచుపదను
- చాలా పెళుసు. ఏయింత కయినా విఱిగి పోవు ననుట. కంచు చాలా పెళు సైన లోహము.
- "...ఎం, తని వచియింతు గంచుపద నా చెలి నెమ్మన మెంచ నుద్ధవా!" రాధా. 2. 19.
కంచు పెంచు నగు
- విఱిగిపోవు.
- "కంచు గుత్తుకలవారి గానముల జొక్కి చొక్కి, కంచు బెంచు నాయెబో నా కడలేనిగుణము." తాళ్ల. సం. 5. 226.
కంచు మించగు
- చెల్లాచెద రగు. ముక్కలు ముక్క లగు. కంచు చాలా పెళు సైన లోహం. కొంచెం దెబ్బ తగిలినా ముక్కలు ముక్క లై పోతుంది.
- "కాక మించుల వినుమానికంపు జోదు, మంచుగమి గంచుమించు గావించుకరణి..." వసు.
- "కంచుమిం చై పాఱ గ్రమ్మఱ జేరు." రంగ. అరణ్య. 172 పు. కంచు___కంట 327 కంట____కంట
కంచుమించుగ
- చెల్లాచెదరుగా.
- "కంచుమించుగ నడవి మెకముల గదుము నివిగో బలు సివంగులు." శుక. 1. 222.
- "కంచుమించుగ ధరణి గ్రక్కదల." సా. 1. 83.
కంచురాయి
- శబ్దించే ఒకవిధ మైనరాయి. బ్రౌను.
కంచెకోట
- కంచెగా కట్టినకోట; హద్దు; రక్షకము.
- చూ. కంచెగోడ.
కంచెగోడ
- చూ. కంచెకోట.
కంజాయింపుగా
- మంచి వసతిగా. అన్నీ అమరి ఉన్న వనుట.
- "వారి యిల్లు మంచి కంజాయింపుగా ఉన్నది." వావిళ్ళ.
కంటక మగు
- సరిపడని దగు, విరుద్ధ మగు.
- "ఇంట భుజించితిం గడగి యింటికి జేటు బొనర్చితిం దుదిం, గంటక మైతి నీమదికి గాసి ఘటించితి..." త్రిశంకుస్వర్గం. అం. 7. 82 పే.
- "నేనంటే వాడికి కంటక మయి పోయింది. ఎందుకో మఱి?" వా.
కంటక మాడు
- పరుషము లాడు.
- "అఱిమినను జివురునకు నగునె కంటక మాడ." మను. 3. 84.
కంటకములు పల్కు
- మనసు నొచ్చునట్లు మాట్లాడు, దూషించు.
- "కంటకంబులు పల్కు గా కేమి దీన." గౌ. హరి. ద్వితీ. పంక్తి. 200.
కంటకురాలు
- క్రూరురాలు. కంటకము వంటిది.
- "ఆ, కంటకురాలు పల్కిన వికారపు మాటలు." నిరంకు. 3. 3.
కంట తడి బెట్టు
- దు:ఖించు.
- "వాళ్ల యింటాయనను తలచుకొని తలచుకొని ఆవిడ కంట తడిబెట్టు కొంటుంది." వా.
- రూ. కంట తడివెట్టు.
కంటద్దాలు
- సులోచనాలు.
- "కంటాద్దా లుంటేనే గానీ అత నో అక్షరం చదవ లేడు." వా.
కంటను వత్తి పెట్టుకొని
- అతిశ్రద్ధగా, ఎల్ల వేళల.
- "బ్రహ్మ మిత్రుండు శి,ష్యులకున్ గంటను వత్తి బెట్టుకొని యాయుర్వేద మోరంత ప్రొ,ద్దుల జెప్పన్ వినుచుండి." మను. 5. 7.
- కనులు మూతలు పడు నేమో యని వత్తులు వేసికొని యనుట. వాడుకలో నేటికీ ఉన్నది.
- "కంట వత్తి పెట్టుకొని ఆమె ఆ రోగికి సేవ చేసింది." వా.
- చూ. కంట వత్తిడుకొని. కంట____కంట 328 కంట____కంటి
కంటపడిన...
- కనిపించిన ప్రతిదానికీ, ప్రతి వానికీ అనుపట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి.
- "ఆత్మజాత నొసంగు డనుచు దేవుం డని, యేకంట బడురాతి కెల్ల మ్రొక్కె." కువల. 3. 65.
- "కంటపడినవాణ్ణల్లా పలకరిస్తూ ఉంటే మన మీ రోజు ఇల్లు చేరుకున్న ట్లే." వా.
కంటపడు
- 1. కనపడు.
- "వా డీమధ్య నాకు కంటపడ్డం అపురూప మై పోయింది." వా.
- 2. కంటి కాను.
- "వాడికి నీవూ నేనూ యిప్పుడు కంట పడతామా?" వా.
కంట పిడుక బ్రాము
- మోసగించు, కంట దుమ్ము కొట్టు.
- "నేటిరాత్రి, కంట బిడుక బ్రామిగర్వంబు గిర్వంబు, నుడుప నైతినేని నొట్టు వెట్టు." దశా. 6. 69. దశ. 6. 54.
- చూ. కంటిలో దుమ్ము కొట్టు.
కంట పిడకలు గట్టు
- నానాబాధలు పెట్టు. మోసగించు.
- "అచ్చుగా దీర్తు మీయ ప్పని కొన్ని, యచ్చిక బుచ్చిక లాడి పత్రములు, గెంటక యిచ్చి యాక్రియ నూఱు వేలు, కంట బిడ్కలు గట్టి కైకొని పిదప." గౌర. హరి. ద్వితీ. పంక్తి. 638.
- చూ. కంట పిడుక బ్రాము.
కంట వత్తిడుకొని
- మిక్కిలు శ్రద్ధగా
- "కంట వత్తిడుకొని సైరిక ప్రభుండు." పాండు. 3. 56.
- చూ. కంటను వత్తి పెట్టుకొని.
కంటస పడు
- కోపపడు. కుమారీ. శత. 38.
కంటసరి
- మెడలో వేసుకునే ఆభరణము. కంటెసరి అని నేటివాడుక.
కంటికసవు
- కంటిలోని నలుసు మెఱమెఱ లాడుతూ బాధ కలిగిస్తుంది. అట్లే అనుక్షణబాధాకరుడు, భయంకరుడు అనుట.
- "బ్రహ్మవాదుల కంటికసవు." పండితా. ప్రథ. వాద. పుట. 511.
- చూ. రొమ్ముగూటము.
కంటి కాగు
- కంటి కానూ తగుపాటి మనిషిగా కానవచ్చు.
- "ఈమాత్రం ఆమాత్రం మనిషి వాడి కంటి కాగేట్టు లేడు." వా.
- చూ. కంటి కాను.
కంటి కాను
- ప్రియ మగు. తగినంత గొప్పగా కనబడు. కంటి____కంటి 329 కంటి____కంటి
- "ఆ మాత్ర మైనా లేకపోతే కంటి కానదు." వా.
- "మనం కాస్త దెబ్బ తిన్నామా? ఇప్పుడు వాడికి కంటి కానడం లేదు." వా. చూ. కంటి కాగు.
కంటి కింపగు
- ప్రియ మగు.
- "అంతకంటెను గంటికి నింపైన వాలు గంటిం గంటిన్." కళా. 5. 116.
కంటి కింపిత మైతే వంటి కింపిత మవుతుంది
- ప్రతిదీ అందంగా ఉండా లనే పట్ల ఉపయోగించేపలుకుబడి.
- "ఎన్ని పెడితే నేం? కాస్త ఇల్లూ, పాత్రలూ శుభ్రంగా ఉండక పోతే. కంటి కింపిత మైతేనే వంటి కింపిత మవుతుంది." వా.
కంటి కిం పైన
- మనోహర మైన.
- "కంటి కింపైన వన్నీ కావా లంటే ఎక్కడనుంచి వస్తాయి." వా.
కంటికి కంటకించు
- చూడ లేక పోవు; అసూయ కలుగు.
- "...గందవొడిలోపల బూరుగు వట్టి నట్టు లి,ద్దఱ కొక సౌఖ్య మబ్బినను దైవము కంటికి గంటకించెనో." తారా. 4. 58.
కంటికి కడవెడుగా ఏడ్చు
- విపరీతముగా దు:ఖించు.
- "కంటికి గడవెడు గాగ నేడ్చుచును." పల.పు. 99.
కంటికి కడవెడునీళ్ళుగా
- ఎక్కువగా దు:ఖించె ననుట.
- "పాపం! ఆపిల్ల కంటికి కడివెడు నీళ్లుగా యేడుస్తూ కూర్చుంది. ఉన్న కాస్త ఆదరవూ పోతే ఏం చేస్తుంది పాపం!" వా.
కంటికి కమికెడు కావర ముండు
- చాలా పొగ రెక్కి యుండు అన్న సందర్భంలో ఉపయోగిస్తారు.
- "వాడికి కంటికి కమికెడు కావరం ఉంది. ఒకడు చెబితే వింటాడా?" వా.
కంటికి దిసింతురె
- లక్ష్య మగుదురా? దృష్టి + ఉంచు - దిసించు అయి ఉంటుంది.
- "కాపు లచ్చెరుపడ నాదుకంటికి దిసిం తురె వీ రని యాత డుబ్బునన్." శుక. 2. 439.
- "ఒకింత నవ్వినన్, వెనుక దిసించి చూడ రవనిన్ మగవారల నమ్మరాదు." శృంగారసావిత్రి.
- "కులుకు జెక్కులు పసిడియాకుల దిసింపడ, జిన్నికుచములు పోకల చెన్నుమీఱ." ముకుందవిలాసము.
- "నీకు వా డికలక్ష్యమా?" వా.
- "నాకంటికి వా రాగరు." వా.
- "వాడి కంతికి మన మిప్పుడు కనబడతామా?" వా.
- ఇలా వాడుకలో రకరకాల మారే పలుకుబడి రూపాంతరమే యిది. కంటి____కంటి 330 కంటి____కంటి
కంటికి నిదుర రాదు
- నిద్ర పట్టదు; మనశ్శాంతి లేదు.
- "నిముస మైనను నాదుకంటికి నిదుర రాదు." సుగ్రీ. పు. 11.
- "వాడు ఛస్తే గానీ నా కంటికి నిద్ర రాదు." వా.
కంటికి నిదుర వచ్చు
- మనశ్శాంతి యేర్పడు.
- "నా కంటికి, నిదుర వచ్చు నేడు నీరజాక్ష!" భార. కర్ణ. 3. 390.
- "ఈ యీడువచ్చినపిల్లకు పెళ్ళయితేనే నాకంటికి నిద్ర వస్తుంది." వా.
కంటికి పంటెడునీళ్లుగా ఏడ్చు
- ఎక్కువగా ఏడ్చు. మానినీ. 49.
కంటికి పుట్టెడుగా ఏడ్చు
- ఎక్కువగా విలపించు.
- "ఎన్నా ళ్లయినా కొడుకు రాకపోయే సరికి ఆవిడకంటికి పుట్టెడుగా యేడుస్తూ కూర్చుంది." వా.
కంటికి ప్రియ మగు
- కంటి కిం పగు, మనోహర మగు.
- "పర పురుష భోగాయత్తచిత్త లగుటం గ్రందుకొను సందడిం బడి కంటికిం బ్రియ మైనవానిం గామించియు..." శుక. 2. 10.
కంటికి భార మగు
- చూడ లేక పోవు.
- "ఇపుడు విధికంటి కకట! మే మింత భార,మైతిమే యంచు దలపోసి యలమటించు." నలచ. 5. 145.
కంటికి ఱెప్పచందమున
- మిక్కిలి జాగ్రత్తగా కాపాడు పట్ల ఉపయోగించు పలుకుబడి.
- కంటిని ఱెప్ప కాపాడినంత జాగరూకతతో అనుట. చందమునకు బదులు ఉపమానార్థకాలు అన్నిటితోనూ ఇది ఉపయుక్త మవుతుంది.
- "...పాండురాజసుతు లేవురు గంటికి రెప్ప చంద మై, హరి తము గావగా వెలసి రక్షతదేహవిలాససంపదం." భార. శల్య. 1. 54.
కంటికి ఱెప్పవలె
- ఇది నేటికీ వాడుకలో ఉన్నది.
- "న న్నెప్పు డెడ సనక కంటికి, ఱెప్ప వలెం గాచి తిరుగు రేయిం బవలున్." శుక. 1. 389.
- "అన్న పోయినప్పటినుంచీ తమ్ముడు ఆ పిల్లలను కంటికి రెప్పలాగా చూచుకుంటూ వస్తున్నాడు. వా.
- చూ. కంటికి ఱెప్పచందము.
కంటికీ మంటికీ ఏకధారగా
- నిరంతరాశ్రు పాతంగా
- "కంటికి మంటికి నేకధారగా కంటి నీళ్లు కురిపించాను." ని.
కంటి తడి యార లేదు
- ఇంకా దు:ఖోపశమనము పూర్తిగా కాలేదు. ఏడువగా చిప్పిల్లిన కంటి నీళ్లింకా ఆరిపోయేంత సావకాశం కూడా లే దనుట.