పదబంధ పారిజాతము/ఇల్లు ఇరకటం ఇల్లాలు మర్కటం
ఇల్లా_____ఇల్లు 171 ఇల్లు_____ఇల్లు
ఇల్లాలు
- గృహిణి.
ఇల్లిగ్గులు
- సంకోచములు.
- "ఇల్లిగ్గులు గానవచ్చి హృదయములో నన్." ఉ. హరి. 5. 166.
- శై. ర. లోనూ - దాని ననుసరించి కావచ్చు వావిళ్లని. లోనూ ఉన్న 'వెనుక కొఱగుంటలు' అన్న అర్థం ఇక్కడ కుదురుట లేదు.
ఇల్లి ముక్కు
- ముక్కులో నెత్తురు కారే ఒక రోగము.
ఇల్లు ఇరకటం ఇల్లాలు మర్కటం
- అన్నీ యిబ్బందులే అన్న అర్థంలో ఉపయోగిస్తారు. ఒక సామెతపై వచ్చిన పలుకుబడి.
- "నా దంతా మహాయిబ్బందిగా ఉంది. ఇల్లు యిరకటం ఇల్లాలు మర్కటం." సా.
ఇల్లు కట్టుకొను
- శాశ్వతంగా ఉండు.
- "నిరతమును నిల్లు గట్టుకొ మ్మరుగు మింక." సుకన్య. 39.
ఇల్లు కశలం
- ఇల్లు ఇరకట మనుట.
- "ఇల్లు కశలంగా ఉంది." వా.
ఇల్లు కాలా
- ఒక తిట్టు.
- 'దాని, వాని' ఇలా కలిపే వాడుక.
- "వా నిల్లు కాలా." వా.
- "దానిల్లు కాలా. ఏమిరంపు చేస్తుందమ్మా." వా.
ఇల్లు గట్టుకొను
- స్థావర మేర్పరచుకొను, నివసించు.
- "కొడుకులును దోడ రా న,ట్టడవిని నిలు గట్టికొంటి వటరా." పాండవాశ్వ. 33.
ఇల్లు గడచు
- జీవనము జరగు.
- "ఇల్లు గడవడమే కష్టంగా ఉంది. ఇంక ఒకరికి ఏం పెడతాం?" వా.
ఇల్లు గుల్ల చేయు
- కొంప పాడు చేసుకొను.
- "ఇల్లు గుల్లగ జేసి యిల్లాలి నెగ రోసి వేశ్యకై యూరూరు వెడలువారు." చింతా. 4. 37.
ఇల్లు చాలదు
- చాలినంత వసతి లే దనుట.
- "పిల్ల లందరు వస్తే ఈ యిల్లు చాలదు." వా.
ఇల్లు చెఱచు
- కులనాశనము చేయు.
- "బాలికాగ్రగణ్య లీలావతీకన్య, యిల్లు చెఱప బొడమె నేమొ యనుచు." శుక. 1. 459.
ఇల్లు చేరుకొను
- ఎక్కడి కైనా వెళ్లి తిరిగీ యింటికి వచ్చు. ఇల్లు____ఇల్లు 172 ఇల్లు____ఇల్లు
- "అతను పొద్దున్నుంచీ ఎక్కడ తిరిగినా సాయంత్రానికి తప్పకుండా ఇల్లు చేరుకుంటాడు." వా.
ఇల్లుటాలు
- ఇల్లాలు.
- "నందుని యిల్లుటా లగుయశోద." నీలా. 1. 77.
ఇల్లు దోచిపెట్టు
- ఇంట నున్న దానిని యితరులకు పెట్టు.
- ఇది తగ దనేభావం ఇందులో ఇమిడి ఉన్నది.
- "చూచి చూడక యిల్లు దోచిపెట్టితిమి." అలుగురాజు. 67 పు.
- "ఆపిల్ల కాపరానికి వచ్చిన మూడోరోజునుండే వాళ్ల వాళ్లకు యిల్లు దోచి పెట్టడం ప్రారంభించింది." వా.
ఇల్లు నడపు
- సంసారము నడపు.
"గొల్లడు వ్యాధుడు రజకుడు
కల్ల మ్మెడువాడు లోనుగా గొందఱు
దా, రిల్లాలప్పరుపం దగు, నిల్లు నడపు
చనవు దాని కిచ్చినకతనన్."
విజ్ఞా. వ్యవ. 80.
ఇల్లు నిలుపుకొను
- వంశము నిలుపుకొను.
- "వలదు సీత నిచ్చి నలినాప్తకులనాథు కొలువు వట్టి యిల్లు నిలుపుకొనుము." రామా. 7. 74.
ఇల్లు నిల్పు
- సంసారము పాడు గాకుండా నిలబెట్టు.
- "శాపంబు తడకట్టు దీర్చి గౌతము నిల్లు నిల్పి." వర. రా. బా. పు. 156. పంక్తి 17.
ఇల్లు బావురు మను
- ఎక్కువమంది ఉండి వెళ్లి పోగా శూన్యముగా తోచు.
- "రెండురోజులు తిరునాళ్లలా ఉండినదా? పిల్లలంతా వెళ్లి పోయేసరికి యిల్లు బావురు మంటూ ఉంది." వా.
ఇల్లును ముంగిలి జీవితమ్ముగా
- సంకుచితంగా, కూపస్థ మండూకం వలె. శరభాంక. 59.
ఇల్లును వాకిలి చూచికొను
- కుటుంబ యాజమాన్యము వహించు.big>
"......సంపల్లాభంబున వేగ వత్తు
నిపు డాత్మన్ భేదముం జెందకే
యిల్లున్ వాకిలి జూచికొమ్మ మద
మత్తేభేంద్రకుంభస్తనీ!"
తారా. 2. 125 తారా. 2. 125.
- వాడుకలో ఇల్లూ వాకిలీ చూచుకొను అని వినవస్తుంది.
ఇల్లు నెత్తి గట్టుకొని పోవు
- చూ. ఇలు నెత్తి గట్టుకొని పోగల్గుదురే.
ఇల్లు పట్టక తిరుగు
- ఇంటిపట్టున ఉండక తిరుగు.
- ఇల్లు చాలనట్లు లేదా ఇల్లు సరిపడనట్లు అన్న అర్థంలో ఆరంభ మైనా, కడ కిది ఇంటి పట్టున ఉండక ఊరిలో తిరుగు ఇల్లు____ఇల్లు 173 ఇల్లు____ఇల్లూ
అన్న అర్థంలోనే నిలిచి పోయినది.
- "తానె తొత్తులకాంక్ష మదంబుకతన నిల్లు పట్టక తిరిగెడు నివ్విధమున." శుక. 2. 138.
ఇల్లు పట్టిన
- మగడు చనిపోగా పుట్టింటికి తిరిగి వచ్చి వేసిన.
- "ఇల్లుపట్టిన వెధ వాడపడుచు కని మా నాన్న కొంతపొలం రాసి పోయాడు." వా.
ఇల్లుపట్టు విడుచు
- ఇంటిపట్టు వదలు.
- ఇంటిపాటున అన్న రీతిగా ఈ ఇంటిపట్టు రాయలసీమలో నేటికీ వినబడుతుంది.
- "బాంధవుల బాసి తమ యిల్లుపట్టు విడిచి." ఉ. హరి. 4. 47.
ఇల్లు పెఱికి పందిరి వేయు
- 1. ఉన్న దానిని పడగొట్టి అంతకంటె దుర్బల మైన దానిని కట్టు.
- "ఇలా యిల్లు పెరికి పందిరి వేసుకుంటారా? ఎవ రైనా?" వా.
- 2. కేకలు వేయు.
- "వాళ్ల నాయన యింటికి వచ్చి చూచాడంటే యిల్లు పెఱికి పందిరి వేస్తాడు." వా.
ఇల్లు పెళ్లు
- ఇల్లంతా అనుట. జం.
- పెళ్లు అనగా పెరడు. రాయలసీమలో ముఖ్యంగా చిత్తూరు ప్రాంతంలో ఈమాట నేటికీ బాగా అలవాటులో ఉంది.
- "పీకును గా జెడి నే డిల్లుపెళ్ళు." గౌర. హరి. ద్వి. 18. 94.
- రూ. ఇల్లూ పెళ్ళూ.
ఇల్లు-పొల్లు
- ఇల్లూ వాకిలీ వంటిది. జం.
- ఇల్లు పెళ్లు కావచ్చు నేమో! పెళ్లు అనగా పెరడు, లోగిలి అని రాయలసీమలో వాడుక.
- "లోలత్వంబున మత్తకాశినుల కిల్లుం బొల్లునుం జెల్లగా, నేలా వెచ్చము సేయ నెవ్వలన మన్నీ లాఢ్యులుం జాలరే." పాండు. 3. 42.
ఇల్లు బంగార మగు
- భాగ్యము కలిసి వచ్చు.
- "కరుణ గల్గిన నిల్లు బంగార మౌను." శ్రవ. 1. 108.
ఇల్లు వాడ యెఱుగని
- అమాయకురా లయిన.
- "తత్ప్రియభామయు బుద్ధిహీన యిలు వాడ యెఱుంగదు." భోజ. 2.1.
ఇల్లు వెయ్యిమొదళ్లు వర్ధిల్లు
- తామరతంపరగా వృద్ధి చెందు.
ఇల్లూ ఇల్లాలూ
- సంసారం. జం.
- "వా డీమధ్యే స్థిమితపడ్డాడు. ఇల్లూ, ఇల్లాలూ, అదీ..." వా.
ఇల్లూ పెళ్లూ
- ఇల్లూ వాకిలీవంటి పలుకుబడి. జం. ఇల్లూ____ఇల్వ 174 ఇల్వ_____ఇవ
- "నువ్వు ఊరంతా చక్క బెట్ట నక్కఱ లేదు. నీ యిల్లూ పెళ్లూ చూచుకుంటే చాలు. వా.
- చూ. ఇల్లు పెళ్ళు.
ఇల్లూరు
- ఇతరులది./
- అర్థంలోనూ రూపం లోనూ ఇల్లడ కిది దగ్గఱగా ఉన్నది.
- "ఇల్లూ రనుసంభావనతో నిల గాచితి." భాస్క. యుద్ధ. 2596.
- "ఇల్లూరు సొమ్మును నేమఱు చొప్పు లేద." భాస్క. యుద్ధ. 2600.
ఇల్లూ లేదు వాకిలీ లేదు
- వాడి కేమీ లే దనుట.
- "వాడి కే ముంది? ఇల్లూ లేదు వాకిలీ లేదు." వా.
ఇల్లూ వాకిలీ చూచుకొమ్ము
- నీ గృహకృత్యం నిర్వర్తించుకో.
- బయటి వ్యవహారాలు నీ కెందుకు అనుట.
- "ఇల్లున్ వాకిలి చూచుకొమ్మ మద మత్తేభేంద్రకుంభస్తనీ!" శశాం. 2. 187.
ఇల్లెపు జేప
- చేపలలో ఒకరకము. హంస. 4. 187.
ఇల్వడి
- ఇలువరుస, కులీనత.
"రాముడు పెద్దకాల మటు రావణు
నింట వసించియున్న యా, కోమలి సీత
దెచ్చుకొని కూరిమి నొండు దలంపకున్న వా,
డేమిటిమర్లొ రాసుతుల కెక్కడి ఇల్వడి యంచు." పద్మ. 9. 8.
- అభిమానము అని వావిళ్ల నిఘంటువు. అది సరి కాదు.
- చూ. ఇలువడి.
ఇల్వరుస
- కులీనత.
- ఇల్వరిసై (తమిళం)
- "ఇల్వరుస లాఱడి వోవగ." భాగ. 10. పూ. 992.
- "వాళ్ల యిల్లువరు సేమీ మంచిది కాదు." వా.
ఇవతళించు
- చల్ల నగు.
- "ఇగ్రుచు కోర్కుల దన డెంద మివ తళింప."
- చూ. ఇవతాళించు.
ఇవతాళించు
- చల్ల నగు, గడ్డకట్టు.
- "ఇవతాళించె సుగంధగంధవహము!" దశా. 7. 174.
- "శిశిరకాలంబునం దివతాళించు కొలకుల-" హర. 4. 14.
"నవనీ హారపయో మి ళన్మలయజస్నా
నార్ద్ర పర్యంత మై, యివతాళించు విదర్భ
రాజతనయా హృద్యస్తనద్వంద్వమున్." శృం. నైష. 34.
ఇవముకొను
- చల్ల బడు.
- "మంచున నివముకొంటి-" కాశి. 6. 44.
ఇవముగొను
- చల్లబడు.
- ఇవము = మంచు. ఇవి_____ఇష్ట 175 ఇష్ట_____ఇష్టా
- "మరందవృష్టిచే నివము గొనంగ." కళా. 4. 80.
- "ఎడలూని చీకట్లు నివము గొనుచు-" యయాతి. 1. 116. పాండు. 4. 5.
ఇవి చేతులు కావు కాళ్లు
- ఎలా గైనా మీరు సాయపడాలి అని బ్రతిమాలుటలో పెద్దవారు చిన్న వారితో అనుమాట.
- "ఇవి చేతులు కావు కాళ్ళు.. నన్నెలాగో రక్షించాలి." వా.
- చూ. చేతులు కావు కాళ్లు.
ఇవురబారు
- ఇగిరి పోవు. ఇంకి పోవు.కవిక. 2. 60.
- "ఈసారి యెండ లధిక మై ఆచెఱువంతా యిగరబాఱి పోయింది." వా.
ఇవురొత్తు
- పుట్టు, పొడసూపు.
- "సిగ్గు మోమున నివురొత్తె." వెంక. పంచ. 3. 39.
ఇవుర్వంటకము
- అత్తెసరు పెట్టి దించిన అన్నము.
- "వండి దించినయివుర్వంటకంబు." కాశీ. 3. 121.
- చూ. ఇగురువంటకము.
ఇష్టగోష్ఠి
- ఇష్టాగోష్ఠి,
- ఏదో ఒక కార్యసరణిగా కాక అవీ ఇవీ మాటలాడు కొనుట.
- నలుగురు కలిసి పిచ్చాపాటి మాట్లాడుకోవడం.
- "మనుజేశుడు కొలిచిన పరి, జనములతో నిష్టగోష్ఠి సలిపెడిచో." మను. 6. 71.
- చూ. ఇష్టాగోష్ఠి.
ఇష్టదేవత
- అభిమాన దైవము, ఇలు వేల్పు.
- "అని యి ట్లిష్ట దేవతాప్రార్థనం బొనరించి-"
- ఇత్యాదిగా తెలుగుప్రబంధములలో వాడుక.
ఇష్ట పూర్తి
- ఇష్టము నెఱవేరుట.
ఇష్టప్రకారముగా
- తలచిన ట్లెల్ల, స్వేచ్ఛగా.
- "వాడు తన కూతురు పెండ్లిలో ఇష్ట ప్రకారంగా ఖర్చు పెట్టాడు." వా.
ఇష్టభోగములు
- "ను వ్వీ దేవాలయనిర్మాణానికి సహాయం చేశావంటే నీ కిష్టభోగాలు సమకూరుతా యని దేవుడు స్వప్నంలో వచ్చి వెప్పాడట." వా.
ఇష్టలింగం
- ఇష్ట దేవత.
ఇష్టాగోష్ఠి
- "ఆదివారం అలా రండి, కాసేపు ఇష్టాగోష్ఠిగా మాట్లాడుకోవచ్చు." వా.
- చూ. ఇష్టగోష్ఠి.
ఇష్టాపత్తి
- కోరిక తీరుట. ఇస_____ఇసు 176 ఇసు_____ఇసు
ఇసడిలక
- విసు గొందక.
- "ఇసడిలక మఱియు జని." భా. రామా. అర. 2. 6.
ఇసిఱింతచూపులు
- కులుకు చూపులు. చిలుకరించు చూపులు.
- "ఏ పువ్వుబోడుల యిసిఱింత చూపుల ఋషులగట్టిమనంబు లిగురు వెట్టు." కాశీ. 3. 169.
- "మాపిన్నది యిసిఱింతల, చూపుల నరగంట వెదకుచు న్నిను జూచున్." నైష. 8. 61.
ఇసిఱింతలువాఱు
- చిలుకరించు.
- "చిఱునగవు లిసిఱింతలు వాఱ." హర. 5. 152.
- "మంతనములు బెదవుల నిసిఱింతలు వాఱంగ." విక్ర. 8. 87. హర. 5. 51.
ఇసిళ్ల పుట్టలు పెట్టు
- విపరీతముగా సంతానం కను.
- "పొదలిన పుత్రుల యిసిళ్ల పుట్టలు పెట్టెదము." తాళ్ల. సం. 9. 51.
ఇసుక గరుములు
- అటు యిసుక నేలా కాక, యిటు గరుగు నేలా కాక మధ్యస్థంగా ఉన్న భూమీ-పొలమూ.
ఇసుక చల్లిన రాలనంత
- అత్యధికంగా, చాలమంది. కాశీ. 1. 98.
- "ఆ తిరునాళ్లకు ఇసుక వేస్తే రాలనంత జనం వచ్చారు." వా.
ఇసుక జల్లిన రాలని
- దట్టముగా నున్న.
- "మొల్లదీ గెలనంటి ముడువడి యిసుకం, జల్లిన రాలక చల్లగా బ్రబలు, నాకు జప్పరములయందు."
- గౌ. హరి. ప్రథ. పంక్తి. 493-95.
ఇసుకతక్కెడ - పేడతక్కెడ
- ఒకరిని మించిన మోసగాడు మఱొక డనుట.
- జానపదకథపై వచ్చినపలుకుబడి.
- "వాళ్లిద్దరూ చేరితే బాగానే ఉంటుంది. ఒకరు ఇసకతక్కెడ, మరొకరు పేడ తక్కెడ." వా.
ఇసుక త్రాడు పేనగల
- ఇసుకతో తాడు పేనగల.
- అసాధ్యకార్యములను చేయగల నేర్పరి అని నిరసనద్యోతకంగా అనుటలో వచ్చిన పలుకుబడి.
- పండితా. ప్రథ. పురా. పుట. 359.
ఇసుకతిన్నె
- ఇసుకదిబ్బ, సైకతస్థలి.
ఇసుక పాతఱ
- తఱుగు లేనిది.
- "అనఘ! వేశ్యావిడంబవర్తనము లెన్న నిసుకపాతఱ యాజోలి యేల త్రవ్వ?" వైజ. విలా.
ఇసుక రాజనములు
- ఒక రక మైనవడ్లు. ఇసు____ఇసు 177 ఇసు____ఇహ
ఇసుకలో నూనె
- వట్టిది. బాల. నీతి. 5.
ఇసుక వేసిన రాలని
- అతిదట్టముగానున్న, క్రిక్కిసిరి ఉన్న.
- "చాల దోయిట నెత్తి చల్లిన నిసుము రాలని యట్టి యరణ్యాంతరమున." బసవ. 5. 137 పు.
- "అబ్బబ్బ! ఏంజనం. ఇసుక వేస్తే రాలదు." వా.
- "ఇసుక వేస్తే రాలనంత జనం.-" వా.
- రూ. ఇసుక వేస్తే రాలని.
ఇసుమంత
- కొంచెము.
- "ఇసుమంత దాన మీ గలిగిన." రుక్మాం. 2. 61.
ఇసుమంత ఠింగాణావు
- ఇంత లేవు!
- "సంగతియె యోయి! యిసుమంత ఠింగణావు." ఆము. 4. 60.
- "ఇంత లేవు! నీవూ ఆక్షేపించే వాడివే." వా.
ఇసుము దాగిననీ రగు
- అనుభవమునకు దూర మగు.
- "ఊహల నా భోగ మెల్ల ఒళ్ల బట్టె నంటా మంటె, దాహముతోడ నిసుము దాగిననీ రాయగా." తాళ్ల. సం. 8. 41.
ఇసుమున గట్టు దాల్పగల
- ఇసుకతో ఏటికి గట్టు కట్టగల. అసాధ్య కార్యములను చేయగల జాణ అను నిరసన ద్యోతక మైనపలుకుబడి.కుమా. 8. 135.
ఇసుర్రాయి గాలికి పోయినట్లు
- తిరిగి రాకుండా అనుట. విసురు రాయి గాలికిపోదు. పోతే యిక రాదు. ఇది రాయలసీమలో నేటికీ వాడుకలో నున్న పలుకుబడి. విసురు రాయి, ఇసురురాయి అంటే తిరగలి.
- "వాడు ఇసుర్రాయి గాలికి పోయినట్లు పోయినాడు. అంతూ పొంతూ లేదు. ఆరునె ల్లయింది." వా.
ఇసుళ్ళ పుట్టవంటి
- విపరీతంగా జనం ఉన్న.
- "తిరునాళ్లకు విపరీతంగా జనం వచ్చారు. ఆప్రదేశ మంతా యిసుళ్ల పుట్ట లాగా ఉంది." వా.
ఇస్కూలుచీలలు
- మర చీలలు. కాశీయా. 30.
ఇహపరములు
- ఈలోకము, పైలోకము. చనిపోయిన తరువాత పుణ్య లోకాలకు వెళతా రని ఒక నమ్మకం.
- "వారల కెగ్గు సేసినం, జెడు నిహముం బరంబు..." భార. ఆది. 1. 139.
- "ఈ పని చేస్తే యిహపరసాధకంగా ఉంటుంది." వా.
- చూ. ఇహమా? పరమా ?