పదబంధ పారిజాతము/అక్ష

←పదబంధ పారిజాతము/అ

పదబంధ పారిజాతము (1959) రచించినవారు నార్ల వెంకటేశ్వర్లు
పదబంధ పారిజాతము/అక్ష

పదబంధ పారిజాతము/అఘ→

అక్కు________అక్కె 22 అక్కె_________అక్ష

అక్కున నద్దు

కౌగిలించుకొను.
అక్కున జేర్చు - అక్కున నొత్తుకొను ఇత్యాదులు.

అక్కుపక్షి

1. తిట్టు.
"అగ్గి రాములు కొరకచ్చు లక్కు పక్షు లింగిలాయలు." ప్రభా. నాట. 5.
2. దుర్బలుడు, ఎముకలపోగు అనుట.
తిరుపతి. ప్రభా. నాట. 5. పుట.
"వాడు వట్టి అక్కు పక్షి." వా.

అక్కుమాలిన భంగి

దిక్కు లేనట్లు, ఇక్కడ ఆడ్యు డెవరూ లేనట్లు.
గుండె అన్న అర్థం 'అక్కుకు' చెప్పి వావిళ్లాదులు ఈ ప్రయోగ మిచ్చినవి. ఆ అర్థం సరిపడదు. గుండెమాలుట ఏమిటి? అక్కుపక్షిలో ఉన్న అక్కు, ఱొమ్ము గుండె - కాక మఱొకటని తెలుస్తూనే ఉంది.
"అక్కు మాలినభంగి నగ్రహారంబు చక్కన మీ కెట్లు చన జేరవచ్చు."
బస. 7. అ. 185 పుట.

అక్కెత్తికొనక

నడు మెత్తక, ఎడ తెఱపి లేక.
"నడుం ఎత్తకుండా పనిచేస్తున్నాడు" అని వాడుకలో ఉంది. నడుముకు బదు లిక్కడ అక్కు - ఱొమ్ము.
"ఇట్లందఱు న్న క్కెత్తికొనక చేయు శిశిరోపచారంబులు." కుమా. 5. 159.

అక్కెత్తుకొనక

తదేక దృష్టితో, విడువకుండా, నడు మెత్తక వంటిది. నడుమునకు బదులు ఇక్కడ అక్కు.
"అ క్కెత్తుకొనక చేయుశిశిరోపచారంబులు.: కు. సం. 5. 151.
(పాఠాంతరం పై రూపాంతరం)

అక్షతయోని

కన్య.

అక్షతలుపడు

చూ. అక్షింతలు పడు.

అక్షతలు వేయు

చూ. అక్షింతలు వేయు.

అక్షతారోపణం

తలంబ్రాలు పోయుట.
"తొమ్మిదిగంటలకు అక్షతారోపణం. మీరు తప్పకుండా రావాలి." వా.

అక్షమాల

జపమాల.
అక్షరక్రమా న్ననుసరించి జపమాల కూర్చేవారు. 'అ' నుండి 'క్ష' వరకూ అక్షర క్రమం కనక వచ్చినపలుకుబడి.

అక్షయ్యంబుగ

సమృద్ధిగా.
"అక్షయ్యంబుగ దివ్యమాధుకరభిక్షాన్నంబు వడ్డించె..." హర. 5. 45.

అక్షరం రాదు

కొంచెం కూడా చదువు రాదు. అక్ష_________అక్ష 23 అక్ష__________అక్ష

̈*"వాడికి అక్షరం రాదు. అయినా వాడి తలబిరుసుతనం చూస్తే నాకు ఆశ్చర్యం వేస్తుంది." వా. అక్షరక్రమం తెలీదు

ఏమాత్రం చదువు రాదు.
"వాడికి సరీగా అక్షరక్రమం కూడా తెలీదు." వా.
చూ. వర్ణ క్రమం తెలీదు.

అక్షర చొరవ

చదువులో ప్రావీణ్యము.
"వాడికి అన్న చొరవే కాని అక్షరచొరవ లేదు." వా.

అక్షరజ్ఞానం

చదువు.
"వాడికి అక్షరజ్ఞానం ఉంది. ఏదో పొట్ట పోసుకో లేక పోతాడా."
"వాడు ఏదో అక్షరజ్ఞానం కలవాడు, ఆస్తి లేక పోతే యేం?" వా.

అక్షరజ్ఞానశూన్యుడు

నిరక్షరకుక్షి.
"వాడు ఒట్టి అక్షరజ్ఞానశూన్యుడు. వాడితో ఎవరు వేగుతారు?" వా.

అక్షరక్షరం తప్పు

ప్రతిదీ తప్పే.
"ఆ పుస్తకంలో అక్షరక్షరం తప్పు." వా.

అక్షరక్షరం పట్టి చూచు

క్షుణ్ణంగా పరిశీలించు.
"నీ వేదో పండితుడి వని వచ్చాను. ఈ పుస్తకంలో అక్షరక్షరంపట్టిచూచి సవరించి యిచ్చేభారం నీదే." వా.

అక్షరం మార్చడానికి వీల్లేదు

యథాతథంగా ఉండాలి, ఏమాత్రం మార్చ రాదు.
"ఇందులో అక్షరం మార్చడానికి వీల్లేదు."
"ఈ దస్తా వేజును ఆయన అక్షరం మార్చడానికి వీల్లేకుండా రాశాడు." వా.

అక్షరంముక్క రాదు

కొంచెం కూడా రాదు.
"వాడికి వ్యాకరణం ఒక అక్షరం ముక్క రాదు."
"వాడి కీ వ్యవహారంలో ఒక్క అక్షరం ముక్క తెలియదు." వా.
చదువుపై వచ్చిన పలుకుబడి.

అక్షరలక్షలు

పూర్వం కవిత్వం చెప్తే సంతోషించిన రాజు ఒక్కొక్క అక్షరానికి లక్షచొప్పున ఇచ్చే వాడు. అందుపై వచ్చిన పలుకుబడి.
"ఈ కావ్యానికి నాదగ్గఱ డబ్బే ఉంటే అక్షరలక్షలు ఇచ్చి ఉందును." వా.

అక్షరలక్షలు చేయు

అమూల్య మగు, అతిమనోజ్ఞ మగు.
"వాడిపద్యం అక్షరలక్షలు చేస్తుంది."
"అక్షరలక్షలు చేసేమాట అన్నావు." వా.

అక్షరాభ్యాసం

"తొలిసారిగా పిల్ల లకు అక్షరములు నేర్పుట. ఇది ఒక సంస్కారం.
"ఇంపుసొంపులు గ్రుమ్మరింపు మాటల వీణ, పలుకుల కక్షరాభ్యాసమొసగు."
అని. 2.31. అక్ష_________అక్షి 24 అక్షి_________అఖ

అక్షరాలా

పూర్తిగా.
పత్రాలు వాటిల్లో రూపాయలను అంకెలతో వేసి అక్షరాలా యిన్ని రూపాయలు అని యిక దిద్దుటకు వీలు లేకుండా వ్రాశేవారు. అందుపై వచ్చిన పలుకుబడి.
"వాడు చెప్పిం దంతా అక్షరాలా నిజం." వా.

అక్షరాలు

1. చదువు, వ్రాత.
"వాడి కేవో నాలుగు అక్షరాలు వచ్చు."
"వాడి అక్షరాలు ముత్యాల కోవలా ఉంటాయి. నీ అక్షరాలేమో కోడి గీతలు." వా.
2. లిపి.
తెలుగక్షరాలు, అరవ అక్షరాలు. వా.

అక్షరాలు కూడుకుంటూ

తడబడుతూ.
"వా డేదో అక్షరాలు కూడుకుంటూ చదవగలడు. అదీ పాండిత్య మేనా?" వా.

అక్షింతలు పడు

దూషణకు పాత్ర మగు.
"నిన్ను చేరదీస్తే నానెత్తిన నాలుగు అక్షింతలు పడడం తప్పితే జరగ బోయే దేముంది?" వ.

అక్షింతగింజలు పడు

పెండ్లి అగు.
"ఏదో ఆ పిల్ల నెత్తిన నాలుగు అక్షింత గింజలు పడితే నా బాధ్యత తీరిపోతుంది." వా.

అక్షింతలు వేయు

తిట్లు తిట్టు.
"వాడు వచ్చి నాలుగు అక్షింతలు వేసి పోయాడు." వా.

అక్షిగతు డగు

కంటబడు, ఒక కంట కనిపెట్ట దగు, అనగా విద్వేషి అగు.

అఖండదీపం

దేవాలయంలో ఏ క్షణం లోనూ ఆరిపోకుండా పెట్టే దీపం.
"వైరిమదాంధ కారమున కఖండ దీపముగ జేసి." నిర్వ. ఉత్త. 1. 3.
"మా ఊళ్లో శివాలయంలో అఖండ దీపాలు ఎప్పుడూ వెలుగుతూంటాయి." వా.

అఖండదీపారాధన

దేవాలయంలో అఖండదీపాలు పెట్టుట.
"అఖండ దీపారాధనకుగా రెండు ఆవులను ఆలయానికి దానం చేశారు." వా.
చూ. అఖండదీపం.

అఖండ మైన

అతిసునిశిత మైన.
"వాడు అఖండ ప్రజ్ఞ కలవాడు. వాడు అఖండప్రతిభాశాలి. వానివి అఖండమైన తెలివి తేటలు." వా.

అఖండుడు

కూలంకషప్రజ్ఞ కలవాడు.
"వాడు వ్యాకరణ శాస్త్రంలో అఖండుడు. వాణ్ణి తప్పు పట్టాలంటే పతంజలే దిగి రావాలి." వా. అఖి________అగ 25 అగ_________అగ

అఖిలంబులకు వచ్చునట్లు

సర్వార్థ సాధక మగునట్లు, ఇహపర సాధకంగా.
అన్నిటికీ పనికివచ్చునట్లు అని అర్థము.
"అత్తెఱం గఖిలంబులకు వచ్చు నట్లు గా విన్న వించెద." పాండు. 1. 98.

అఖిలనియోగంబు

డెబ్భై రెండు నియోగముల వారున్నూ; గ్రామంలోని అన్ని వృత్తులవారున్నూ.

"అఖిలనియోగంబు గొలువ నన్న రేంద్రుండు." బస. 6. అ. 170 పుట.

అఖిలాండకోట్లు

అనేక బ్రహ్మాండములు; అఖిలాండకోటి బ్రహ్మాండాలు.
"ఆ వనజజు డంత నిఖిలాండకోట్లు గాలించి గాలించి."
పండితా. ప్రథ. పాద. పుట. 611.

అగచాట్ల పోతు

కష్టుడు.

అగచాట్ల మారి

కష్టుడు.
చూ. అగచాట్లపోతు.

అగచాట్లు

కష్టాలు.
"దైవమా! యిటువంటి యగచాట్లు పగ వారికైనం దగవుసుమీ యని."
ఉత్తర. రామా. 6. 343.
"ఎన్నో అగచాట్లు పడి ఈనాటికి కాస్త నిలవదొక్కు కున్నాము." వా.

అగడు పెట్టు

అల్లరి పెట్టు, అగుడు అనే రూపమే వాడుకలో విన వస్తుంది.
"వాడు ఊరికే అగుడు పెడుతున్నాడు." వా.

అగడుకాకి

ఆక తాయి.
"అగడలు మహాధూర్తు లగడుకాకులు." హరి. 5. 10.
"వాడు ఒట్టి అగడుకాకి. అల్లరిపెట్టే స్తాడు." వా.

అగడు చేయు

అల్లరి పెట్టు.
"వాడు నలుగురిలో ఊరికే న న్నగుడు చేస్తున్నాడు." వా.

అగడువడు

పదిమందినోళ్లలో పడు. చెడ్డ పేరు తెచ్చుకొను.
"అగడువడి పడి పడసినయట్టి పసిడి." విప్ర. 3. 17.
"ఆ అత్త, కోడలు అంతా తినేస్తూ ఉందో అని ఊరికే అగుడు పెడుతుంది." వా.
"అగుడు మొగుడిపాలు అనుభవం మిండ గాడిపాలు." సా.

అగడు సేయు

అల్లరి పెట్టు.
"ఏ లగడు సే సెదు రచ్చల బెట్టి యింత." సారం. 3. 13.

అగతికంగా

మరోదారి లేక. అగ________అగ 26 అగ__________అగు

"ఏదో అగతికంగా మీయింట్లో వచ్చి పడ్డా మని నోటికి వచ్చినట్లల్లా అనడం బాగులేదు."
"వా డేదో అగతికంగా అక్కడికి వెళ్లాడు." వా.

అగమ్యగోచరం

ఏమాత్రం అంతు చిక్కనిది.
"ఆ వ్యవహారం నాకు అగమ్యగోచరంగా ఉంది." వా.

అగలూ పొగలూ

గొడవగా, బాధగా.
"వాడిపని అగలూ పొగలుగా ఉంది." వా.

అగవుతగవులు

ఇచ్చిపుచ్చుకొనుటలు, మాట మర్యాదవంటిది. జం.
"అది విని చెలంగె మత్సతి యటుల గాదె, యల్లు డని యాడు బిడ్డని యగవు తగవు, లంపకము శుభశోభన మని యి వెల్ల, సంతసము జేయు గన్య కాజనము లకును." దశా. (బల) అ. 9. పే. 289.
"వధూటుల కల్లు డనుచు నగవు దగవు లటంచు సెయ్యంబు లంచు నంపకంబు లటంచు మరి యెన్ని యైన గలవు." కువల. 3. 65.

అగసాలె నిజము

నమ్మ రానిది.
స్వర్ణ కారులు సత్యము చెప్ప రనుటపై వచ్చినది.
రాధి. 4. 79.

అగస్త్యభ్రాత

పేరూ ఊరూ లేనివాడు. అనా మకుడు.
"వాడు ఒట్టి అగస్త్యభ్రాత. వాణ్ణి అడిగితే ఏం తెలుస్తుంది." వా.

అగస్త్యమంత్రం

జీర్ణం జీర్ణం వాతాపి జీర్ణం అంటూ కడుపు తడుముకొను. అగస్త్యవాతాపుల కథపై వచ్చిన పలుకుబడి.
"కడుపు నిమిరికొంచు అగస్త్యమంత్రములు నొడివి." దశా. 2. 630.

అగాడీ పిఛాడీ తెంచుకొని

ఉచ్చులు తెంచుకొని పరుగెత్తు పట్లనే ఉపయోగిస్తారు.
పూర్వం గుఱ్ఱానికి వెనుకా ముందూ గుంజలు పాతి కట్టి వేసేవారు. వాటిని తెంచుకొని పరుగెత్తడంపై వచ్చినది.
"వాడు అగాడీ పిఛాడీ తెంచుకొని పరుగెత్తాడు. ఆ మాట వినగానే" వా.

అగాధము

అంతు పట్టనిది.
"ఆ వ్యవహారం అంతా అగాధంగా ఉంది." వా.

అగావుగా

అకస్మాత్తుగా.
సూ. ని.

అగు గాక

కానీ. అగు_________అగ్గ 27 అగ్గి___________అగ్గి

అగుగాములు

ఔగాములు, మంచి చెడ్డలు.

అగుబొమ్ము

సరే.
"అని చెప్పిన విని యగు బొ, మ్మని కైకొని." భార. విరా. 1. 114.

అగుడుపడు

నలుగురినోళ్లలో నాను.
"ఈపనులవల్ల, అగుడుపడిపోవడం తప్పి తే ప్రయోజనం యేమైనా ఉందా?" వా.

అగుడుబ్రతుకు

నలుగురినోళ్లలో నానుతూ ఉండే జీవితం.
"నీది ఒట్టి అగుడుబతుకు అయిపోయిందమ్మా!" వా.

అగులెమ్ము

కానిమ్ము.
వాడుకలో 'ఔలే.'
"దీని నెల్లిదముం జేసినజాడ దోచు నొకొ యౌ లె మ్మిందు నే నున్కి." పారి. 1. 54.

అగ్గము చేయు

పాల్పఱచు.
"మ మ్మంగజుపూవుదూపులకు నగ్గము సేసి." భాగ. దశ. పూ. 1011.

అగ్గల కెగురు

పై కెగురు.
"వాడు అగ్గల కెగిరి పోతున్నాడు." వా.

అగ్గలమీద పోతున్నాడు

మహావిజృంభణలో ఉన్నాడు. ఎవరినీ లెక్క పెట్టటం లేదు అన్న సందర్భంలో ఉపయోగిస్తారు.
"వా డెక్క డమ్మా! అగ్గలమీద పోతున్నాడు. మాలాంటి వాళ్ళం కళ్ళ పడతామా?" వా.

అగ్గి అయిపోవు

ఉగ్రుడగు.
"వాడు ఆమాట వినేసరికి అగ్గి అయి పోయినాడు." వా.

అగ్గి కక్కు

"వాడు అగ్గి కక్కు తున్నాడు." వా.
చూ. అగ్గి కురుస్తున్నాడు.

అగ్గి కురియు

కోపంతో ఉండు.
"వాడు అగ్గి కురుస్తున్నాడు. వాడిదగ్గరికి ఇప్పుడు పోవద్దు." వా.

అగ్గిపిండం

శీలవంతుడు, దగ్గరకు ఎవరినీ చేర నియ్యనివాడు, సాహసి.
"వాడా! అగ్గి పిండం. ఏమనుకున్నావో."
"నీ అల్లి బొల్లి కబుర్లన్నీ పనికిరావక్కడ. వాడు అగ్గిపిండం." వా.

అగ్గి పెట్టు

ని ప్పంటించు, అగ్ని సంస్కారము చేయు.
"వాడికి అగ్గి పెట్టేదిక్కు కూడాలేదు."
"ఆ ఊళ్లో వాడికి అగ్గి పెట్టారట." వా.
ఇదేమాటనే కోపంతో - ఏదో ఒకటిచేయి, పడవేయి అనే అర్థాలలో అంటారు.
"ఏదోఒకటి అగ్గి పెట్టు, తొందరగా ఆఫీసుకు వెళ్లాలి." వా. అగ్గి________అగ్గి 28 అగ్గి________అగ్ని

"ఆ పుస్తకం ఇట్లా అగ్గి పెట్టరా."
"అదేదో పని చేయమంటే అదంతా అగ్గి పెట్టాడు." వా.
ఇది రాయలసీమలో వినిపించే పలుకుబడి. ఇదే కోస్తా ప్రాంతాలలో ;తగులవేయి' అన్న రూపంలో కానవస్తుంది.
చూ. తగుల వేయు.

అగ్గి పెట్టె

నిప్పుపుల్లల పెట్టె

అగ్గి బడు

పా డగు.
"ఏ మన నేర్తు మదీయభాగ్య మిట్లగ్గి బడగ జేసినమదాంధుని నంచు..."
కా. మా. 2. 111.
"నాపని యిట్లా అగ్గి బడింది. నా సంసారం యిట్లా అగ్గిబడింది. వా.

అగ్గిమీద గుగ్గిలం వేసినట్లు

అమితంగా చెల రేగుపట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి. మండి పడు అనుట.
అగ్గిమీద గుగ్గిలం వేస్తే భగ్గుమంటుంది. అందుపై ఏర్పడినది.
"నీవూ కనిపించావా ఇక వాడు అగ్గిమీద గుగ్గిలం వేసినట్లే భగ్గుమంటాడు." వా.

అగ్గి మ్రింగు

కోపపడు.
"అగ్గి మింగుతున్నాడు. వాడి దగ్గరికి ఇప్పుడు పోవద్దు." వా.

అగ్గిరాముడు

క్రూరుడు, కోపధారి.

అగ్గి రాలుస్తున్నవి (కండ్లు)

కోపంతో ఎఱ్ఱగా ఉన్నవి.

అగ్గిలాంటి మనిషి

చాలా శీలవంతు డనుట.
"వాడు అగ్గి లాంటి మనిషి. డబ్బూ గిబ్బూ పే రెత్తావా నీపని అసలు కాదు." వా.

అగ్ని కణం

మిణుగురు పురుగు.

అగ్ని చిత్తు

అగ్ని చయనం చేసినవాడు.

అగ్ని దగ్ధుడు

పాడయినవాడు.

అగ్ని మండలం

పైరు కొట్టివేసే ఒక పురుగు, అది తగిలితే ఒంటి మీద బొబ్బలు పోతాయని అంటారు.
"అది పైత్యం కాదు రా. అగ్ని మండలప్పురుగు సోకి ఉంటుంది." వా.

(అగ్ని)మలుగు

ఆరిపోవు.
"వెల సె వెలుగు గాని మలుగడు (అనలుడు)." కుమా. 9. 161.

అగ్ని మాంద్యం

అజీర్ణ రోగము.

అగ్ని ముఖము

జీడి.

అగ్ని ముఖుడు

బ్రాహ్మణుడు, దేవుడు.
"అగ్ని ముఖా వై దేవా:" అగ్ని________అగ్ర 29 అగ్ర__________అగ్రా

అన్న వైదిక ప్రవచనంపై వచ్చిన పలుకుబడి

అగ్ని యిచ్చు

అగ్ని సంస్కార మొనర్చు.
"భూకాంతుల ననేక సహస్రసంఖ్యలం బ్రోవులు గా బెట్టించి సమగ్రదారు సముదయంబు లమర్చి యగ్ని యిచ్చిరి." భార. స్త్రీ. 2. 172.

అగ్ని శిఖ

కుంకుమపూవు.

అగ్ని హోత్ర మయి పోవు

మండిపడు.
"నే నామాట అనేసరికి వాడు అగ్ని హోత్రం అయిపోయాడు." వా.

అగ్రతాంబూలము

సభలో పెద్ద వారి కిచ్చు మొదటి తాంబూలము. పెండ్లిండ్లూ వాటిలో పెద్ద వారికే మొదటి తాంబూలం ఇస్తారు. అది గౌరవ సూచకం.
"...తుట్టతుదకు గట్టుకొన్న దానిని బిలుచుట యైన చేత కాని చచ్చు పెద్దమ్మలతో నగ్రతాంబూలమునకు సిద్ధ మయి నాడే!" సాక్షి. 189. పే.
"నీ కేం అగ్రతాంబూలం ఇస్తారా." వా.

అగ్రపుస్తకములు

వేదములు.
"అగ్ర పుస్తకంబు లర్చించి చూచుచు."

అగ్రహారపుచేయి

చాలా ఘటికుడు.
కన్యా. శు.

అగ్రహార భుక్తులు

అగ్ర హారీకులు.
పనీ పాటా లేక తిని కూర్చునే వారిపట్ల నిరసనగా ఉపయోగించేపలుకుబడి.

అగ్రహారము

బ్రాహ్మణు లుండేస్థలం. బ్రాహ్మణులుమాత్రమే ఉండే గ్రామం.

అగ్రహారములో తమ్మళి జోస్యము

కుదరనిది. చెల్ల నిది.
తాతకు దగ్గులు నేర్పుటవంటిది. అగ్రహారంలో ఉన్న వాళ్లలో చాలమంది గొప్ప జ్యోతిష్కులే ఉంటారు. తమ్మళివట్టి పూజారి అక్కడికి పోయి చెప్పేజోస్యం యే ముంటుంది?
"ఎమ్మెలు నాముందఱనా, యమ్మక్కరొ చెల్ల వగ్రహారములోనన్, దమ్మళి జోస్యము లన్నవిధ మ్మిది."
రుక్మాం. 5. 88.

అగ్రాసనం

ప్రధానస్థానము.
సభలలో వానిలో మొదటగా పెద్దలను కూర్చోబెట్టడం అలవాటు. అందుపై వచ్చిన పలుకుబడి.

అగ్రాసనాధిపతి

సభాధ్యక్షుడు - ప్రెసిడెంటు.