అశ్వలక్షణసారము/ద్వితీయాంకురము
శ్రీరస్తు
అశ్వలక్షణసారము
ద్వితీయాంకురము
| 1 |
| | లక్ష్మీదేవిని సేవించునటువంటి వివేకములుగలవాడు పావనమైన | |
| క. | తురగస్తుతి పద్యారస | 2 |
| క. | వరలక్షణనామంబులు | 3 |
| | శుభలక్షణముల నామములను అవియుండు స్థానములను బాగుగా పరిశీలించి ఒప్పులు పరిగ్రహించి తప్పులు మన్నింపుడు. ఈపద్య | |
| క. | ప్రకటంబుగ నావృత్తము | 4 |
| | ఆవృత్తము, ముకుళము, వత్సము, అవలీఢము, మూర్మము, పాదుకార్ధము శుక్తి, శతపదియను ఎనిమిదివిధంబులుగ నుండును. | |
| సీ. | ఆవర్తన మరాపగావర్తమున కెన | 5 |
| | అవర్తమనుసుడి - గంగలోనిసుడి, ముకుళము - మల్లెమొగ్గ, శతపాది - జెర్రి, శుక్తి - ముత్యపుచిప్ప, పాదుకార్ధ - విరిగినపాదంబు, వల్మీకము - పుట్ట, మూక - మంచు సమూహవలెయుండును. | |
| వ. | ................తత్ప్రమాణంబులు సుళ్ళయొక్క ప్రమాణంబుల చెప్పుచున్నాడు. | |
| సీ. | అంగుళత్రయమున నవలీఢకము నిల్చు | 7 |
| వ. | ఇట్లు వివరించిన యెనిమిది దెరంగుల సుళ్ళులోపల శుభాశుభవర్తంబులు పరికించునెడ నావర్తంబులు ముకుసంబులు శుక్తులు శుభంబులు ప్రధానంబులై యుండు. తదావర్తంబులు వాహంబులకు కొన్ని శుభంబులు కొన్ని యశుభంబులు నన రెండు దెరంగులై యుండు నని ధృవావర్తంబులు పదియును పదినెలం బాయకుండు నాగంతుకంబులయిన శుభాశుభవర్తంబులు నూటపదమూటిలోన ముప్పదియేడు శుభంబులను దెబ్బదియారు యశుభంబులును | 8 |
| | పైన వివరింపబడిన యెనిమిది విధంబులైన సుళ్ళలోనును శుభాశుభములను గనుగొనునప్పుడు ఆవర్తము. ముకుళము శుక్తి శుభ | |
| | బాయకములై యందును. ఆవర్తములలో శుభాశుభములు కలిగి రెండు తెరంగులైన యావర్తంబులయ్యెను. | |
| క. | ఉరమున శిరమున రంధ్రో | 9 |
| | గుర్రమునకు 10 ధృవులుండవలసినస్థానముఁలు. చూడు - ప్రథమాశ్వాసముస 11 న పద్యము, మరల నిచ్చట నేల చెప్పబడియెనో తెలియదు. | |
అధిదేవతలు
| మ. | పరగంవాజి తొలుంకులం శిరముఫై ఫాలప్రదేశంబునన్ | 10 |
| గీ. | మొండిమస్తకహీనమై యుండు వాజి | 11 |
| | చిన్నతల గలిగియుండి సుళ్ళు లేక మొండిదైనట్టి హయమును ముట్టుటకైనను తగదు. అది శాలలోనున్న యితరగుర్రములకు గూడ హాని చేయును. | |
| క. | నెలవుల ముప్పదియును గల | |
| | నిలువదు తడవేశుభములు | 12 |
| | ముప్పదిసుళ్ళకు తక్కువయైయున్న గుర్రము ఎక్కువకాలము బ్తుకనోపదు. | |
| క. | నెలవులు విడిచిసదమలో | 13 |
| | ధృవు లుండవలసిన స్థలములలో నున్న యెడల నాగుర్రమును బ్రతుకదలచువాడు కట్టదగదు. | |
| క. | హీనావర్తంబులు ఫల | 14 |
| | ఆవర్తంబులను సుళ్ళులేని తురగము ఫలమీయజాలదు. ఎక్కువయైన నావర్తంబులు గల తురగముగూడ తీరనివ్యధ నొసగును. గాన కొలదిగా ధృవులు గలిగి హరిని నిలుపవలయును. | |
| క. | నడుము దెగి రెండదెగవై | 15 |
| | సుడినడమున తెగి రెండు చేయబడిన తురగమురు సాహసించి యెక్కువాడు చిరకాలము జీవించడు. | |
| క. | నెలవుల నిలుపక దావలి | |
| | పలిదెసకు జనిన హరి భూ | 16 |
| | కుడివైపున నుండవలసిన సుడి యెడమవైపునను ఎడమవైపున నుండవలసిన సుడి కుడివైపునను యున్న తురంగము యజమానుని ధనహీనుని జేయును. | |
శుభావర్తంబులు
| క. | సెలవుల నుదట బాహులతో | 17 |
| | శుభావర్తలక్షణంబుల దెల్పుచున్నారు. | |
| సీ. | శలవుల కేశాంతముల రెండు రెండట్ల | |
| | తత్ఫలంబులెల్ల తర్వాత వివరింతు | 18 |
| | సెలవుల యందును కేశాంతములయందును వీరుల యొక్క మొదల్ళును. | |
| క. | చక్కగ సెలవుల రెంటన్ | 19 |
| | సెలవులయండు రెండురోమజములు (సుళ్లు) గలిగినటువంటి తురంగమును ఎక్కినరౌతునకు సర్వకాల సర్వావస్తలయందును యిష్టార్థముల నిచ్చుచుండును. | |
| క. | శుక్తులు కేశాంతములను | 20 |
| | కేశాంతములందు సుళ్లు కలిగిన గుర్రము నెక్కినవాడు విజయుడై పుత్రపౌత్రసంపదలతో తులతూగుచుండెను. | |
| గీ. | హయము రంద్రోపరంధ్రపర్యంతభూమి | 21 |
| క. | నిలుతురు తురంగవేదులు | 22 |
| | చెవి గూబలయుదున్న సుడికి వృషభావర్తం బనంబడును. వృషభావర్తంబుగల తురంగమును హయలక్షణశాస్త్రసంపన్నులు అధికవిభవంబుల నిచ్చునని త్వరితముగ నిలుతురు. (కొందురు). | |
| సీ. | నలుమూలలనుండు నాల్గురోమజముల | 23 |
| | నాలుగుమూలలను నాలుగు సుళ్ళుండినయెడల నద్దానిని బాతురంతికమందురు. త్రికోణాకారముగ మూడుమూలల సుళ్లుండిన త్రేతాగ్నియందురు. దొంతిని విధంబున మూడుసుళ్లుండిన నిశ్రేణిత యనంబరగును. రెండుసుళ్లు సమీపంబున నుండ యమక మందురు. ఈసుళ్ళన్నియు నొసట నుండవలయును వీనిఫలముల జెప్పుచున్నాను. | |
| క. | నెన్నొసలజాతురంతిక | 24 |
| | నెన్నోసలుమీద చాతురంతికమను సుడియున్న తురగమును మహోత్సవకరమైన ధరణీరాజ్యసుఖంబుల నిచ్చునని విలుతురు. | |
| క. | నిశ్రేణితఫాలంబున | 25 |
| | నిశ్రేణికయను నామధేయముగలసుళ్ళు ఫాలభాగముపై నేయశ్వమున కుండునో అది విభవైశ్వర్యముల నొసగును. | |
| మ. | పదిలం బారగ సుళ్ళునాలుగు నురోభాగంబునం దిక్కులం | 26 |
| ఉ. | నాలుగురోమజాతముల నాలుగుమూలల పేరురంబు పై | 27 |
| గీ. | సోలిమరముమీద శుక్తులుమూడుండు | 28 |
| | ఉరముమీదను మూడుసుళ్ళుగల తురగము సర్వసౌఖ్యములను ఇచ్చును. అట్టిగుర్రము నెక్కినవాడు శత్రు సేనల చెండాడి అధికవిభవము కలవాడగును. | |
| క. | అంగద నామముగల్గుతు | |
| | రంగ నవరత్నవిభవా | 29 |
| | అంగదనామము గలిగినటువంటి తురంగములకు బాహువులందు సుళ్లున్న యెడల నానావిధరత్నభూషణములగు సర్వసంపద లొసగును. | |
| క. | దేవమణి దేవమణియును | 30 |
| సీ. | ప్ర్రాసాదతోరణవరత్రింశ........... | 31 |
| సీ. | కటికంఠనాసికాపుటగండకరమూల | |
| | భ్రూమధ్య కర్ణాగ్రములరెండు రెండుగా | 32 |
| క. | చిత్తము సుడియడరాచును | 33 |
| | బీజములపై సుడియున్న తురగమును ఎక్కినరౌతునకు పుత్రనాశనమగును. కుత్తుకమీద సుడియున్నను ఆతురగము కొనుటకు తురంగశాస్త్రజ్ఞులు సమ్మతించరు. | |
| చ. | కటమున శంఖదేశముల కన్నులకొల్కుల ప్రోధగండహృ | 34 |
| | గ్రంథపాతమువలన యీ పద్యము నశించినది. అక్షరములు స్ఫుటముగ కాన్పించుట లేదు. అచ్చుపుస్తకముందున్న పద్యమున తప్పులు మెండుగ గానంబడియెను. అందుచే విడువబడెను. | 35 |
| ఉ. | కాకసమందు రోమజము గల్గినవాజియు రౌతు నాజిలో | |
| | గాకులు గ్రద్దలుం గరచి కండలు గుండెలు బీకిబీకి పే | 36 |
| చ. | హరికకుదంబుపై సుడి మనోదురితంబుగ సర్వసౌఖ్యసం | 37 |
| | గుర్రమునకు మూపుర ముండవలసిన స్థలమున సుడియున్నయెడల నయ్యది మహాదురితములు గలిగించును. కావున అట్టి సుడి గల తురగ మిటచుట్టినయెడట కంటిదానిని చూడక విప్రుల కీయవలయును. లేదా శత్రురాజ్యమునకు దోలవలెను. | |
| క. | కక్షావర్త తురంగము | 38 |
| | కక్షావర్తమను సుడిగల తురంగము అధిపతికి నష్టము కలిగించును. | |
| క. | ఎదనొప్ప నంపవానల | 39 |
| | హృదయావర్తమును సుడిగల తురగము నెక్కినచో శరపరంపరల జిక్కి, ఓటమి జెందుదుమని జను లెవ్వ రద్దానిని జూడరు. | |
| ఉ. | జానువునందు సుళ్ళుగల సైంధవమున్ బాది నెక్కువాడు శో | |
| | మానకచో వైరినృపమార్గణరోగవిషాణ్నిలదా | 40 |
| | మోకాళ్లను సుళ్ళుగల తురగము నెక్కినవాడు శోకదవానలమందు జిక్కి యుండును. అట్టిగుర్రము ఎవనిశాలలో నుండునో యాతడు చొంగల చేతను శత్రురాజులచేతను రోగాదులచేతను పీడించబడి రాజ్యసుఖదూరు డగును. | |
| క. | వెన్నున సుడిగలతురగము | 41 |
| | వెన్నుపై సుడిగల తురగమును చూచినంతనే విడిచి పెట్టక ఎక్కుటచూడగా బహ్మరాక్షసుడు నివసించియున్న మహీజమును ఎక్కుటవంటిది. | |
| చ. | హరికకుదప్రదేశముల నశ్వము రొమ్మున వాజి వెన్నునన్ | 42 |
| క. | బటువై యావర్తంబులు | 43 |
| | గండభాగములందు రెండుప్రదేశముల సుళ్ళుగల తురగములు ఎక్కువయైన దోషములు కలిగించవనియు శీఘ్రకాలంబున రౌతును యామ్యదిశానాథునిపురమున కంపును. | |
| క. | శంఖావర్తతురంగము | 43 |
| | శంఖావర్తనమను సుడిగల తురగమునెక్కిన రౌతుయొక్క చతురంగసేనలను చంపి అతనియొక్క పెంపు సంపద నశింపజేయును. | |
| క. | శోకావర్తతురంగము | 44 |
| | శోకావర్తననును సుడిగల తురగము గలిగియున్న సేన పరరాజులచే చీకాకునొందింపబడునని రాజులు అట్టిహయంబులు కొనరు. | |
| క. | పండితులు ఘోటకంబులు | 45 |
| | గుర్రములకు గండభాగములందు సుళ్ళుండినయెడల యజమానునకు గండమగునని హయవేదులు జెప్పిరి. | |
| క. | దండముసుడి గల తురగము | 46 |
| క. | క్రోడావర్తతురంగము | |
| | మూడుట నెక్కమయని ము | 47 |
| | క్రోడావర్తతురంగమును ఎక్కదలచువానికి నోరు మూయబడుట సంభవించును. అపజయము కలుగును. అన్ని హయవేదులైనవారలు దెలిపియుండిరి. | |
| గీ | గ్రంథపాతము బాణనామకక్రిముల కాహారమైనది స్పష్టముగా గానిపించుట లేదు. | 48 |
| క. | నాసాపుటమున ధృవులును | 49 |
| | ముక్కురంధ్రములసమీపమున సుళ్లుగల తురగమును ఎక్కజనదు. ఆతురంగము నెక్కుటవలన రౌతునకు రోగప్రాప్తియగును. ఎంతమూఢుడైనను దానినెక్కబోడు. | |
| క. | వ్యాధులచే గడు | 50 |
| | నేత్రకూటములందు రోమములు గలిగిన తురంగము యజమానుని మనోరోగములచే పీడింపబడునట్లు చేయునని యెఱుఁగవలయును. | |
| క. | ఘోటంబుల సుళ్ళుండిన | 51 |
| | సులభగ్రాహ్యము. | |
| క. | ముకుదూలంబున నడుమున | 52 |
| | ముక్కుదూలము యొక్క మధ్యను సుడియున్న తురంగము మృత్యుదేవతయొక్క దూతయని దలచి హయలక్షణవేత్తలు బలుకుదురు. | |
| | ఘనమగు దారిద్ర్యంబున | 53 |
| | దవడలయందు రోమములుగల తురగమును దరిద్రముగోరుకొనువాడు దక్క నితరుడెవ్వడును కొనడు. మిక్కిలి దారిద్ర్య మొనగూర్చును. | |
| క. | కరగంబు మీదిపెదవిన్ | 54 |
| | తురగముయొక్క మీదిపెదవిపై సుడియున్న యెడల రౌతుయొక్కతల్లిని స్వర్గమున కంపును. | |
| క. | పొలియంచు వాజిప్రోధ | 55 |
| | గుర్రముయొక్క ముక్కుక్రిందను మూడు సుళ్లుండిన యెడల దాపలిసుడి రౌతుయొక్క జనకుని వెలుపలిసుడి రౌతు యొక్క సోదరుని మధ్యసుడి రౌతును సంహరించును. | |
| క. | పెదవులసుళ్ళు హయం బే | 56 |
| | రెండు పెదవులందును సుళ్ళుండరాదు. ఉన్న యెడల రౌతుయొక్క సిరిసంపదలను చంద్రుని రాహువు కబలించురీతిని గబళించును. | |
| క. | కందము సుడిగలతురగము | 57 |
| | మూపున సుడిగలతురగమును హయలక్షణవిదులైనవారలు గొననిచ్చగింపరు. | |
| క. | భావకులు వినుదుతురగము | 58 |
| | గీవావర్తమను సుడిగలతురగము రౌతునకు హానిసేయుచు పెక్కుదినము లాతని భూమిలో నిలువనీయదు. | |
| క. | మన్యావర్త తురంగము | 59 |
| | మన్యావర్తమను సుడిగలకురంగము యజమానుని ప్రాణముల దీయదలచునని తలచి ప్రాజ్ఞులైనవార లద్దాని నధిష్టింపనొల్లరు. | |
| క. | మునుచెంపల రోమజములు | 60 |
| | ముందరిచెంపలపై సుళ్ళుగలతురగమును యెక్కుట యుద్ధభూమికి భటసైన్యపరినృతుఁడై ఎనుబోతుల నెక్కి పోవుట వంటిది. అశుభకరము. | |
| క. | తక్కగ శత్రుక్షోభము | 61 |
| | గుర్రముయొక్క రెండుప్రక్కలయందును రెండేసి సుళ్ళుండినహయము తన యజమానునియొక్క శత్రువులు మిక్కిలిగా దుఃఖించునట్లు చేయును. | |
| క. | పెట్టెడసుడిగలతురగము | 62 |
| | పట్టెడ పెట్టుచోట సుడిగలతురగము యజమానుని రణరంగమందు పట్టించి శత్రువుల కప్పగించును. | |
| క. | తక్కెడిరోమంబులపై | |
| | నొక్కించు కర్తసంతతి | 63 |
| | సులభసాధ్యము. | |
| క. | గుదనాభింకటిశిలల | 64 |
| | సులభసాధ్యము. | |
| | పెందొడల సుళ్లవాహము | 65 |
| | పైదొడలయందు సుడిగల తురంగము యజమానుని రణరంగమున చంపును. | |
| క. | బీజంబుల సుళ్లుండిన | 66 |
| | బీజములపై సుళ్లుగలిగిన తురంగములను యెవ్వరును గొనసాహసించరు. ఆగుర్రములు యజమానులకు పుత్రశోకము తప్పక కలిగించును. గావున వర్జనీయములు. | |
| క. | క్లేశయుబొందగ జేసెవి | 67 |
| | గోశావర్తమను సుడిగల తురంగము పలువిధములైన క్లేశముల నొందించి యజమానులకు నాశనము గావించునని పెద్దల పల్కులు కలదు గావున యట్టితురంగములను కొనరాదు. | |
| క. | నందనులు దాను పరమా | 68 |
| | సులభసాధ్యము. | |
| | తక్కక మోకాళ్ళను నిరు | 69 |
| | పద్యమునందు లక్ష్యము తప్పుగా నున్నది. అర్ధము స్పురించలేదు. | |
| క. | వాసముల సుళ్లు హరులం | 70 |
| | ముక్కుమీదను సుళ్లుగల హయమువలన దోషము లధికముగా జన్మించుననుచు పెద్దలు వచించియుండిరి కావున దాని నెక్కవలదు. | |
| క. | చెనటి గళావర్తపుహరి | 71 |
| | గళావర్తముగల తురంగరత్నమును భీతిలేక యెవడు తనయింట నుంచుకొనునో యాతనియింట మృత్యుదేవత నిలుచుననుట కేమాత్రమును సందియము లేదు. | |
| గీ. | కర్నహీను జేయగాదేని రవుతును | 72 |
| | చెవులయందు సుడిగల తురంగము త న్నధిరోహించువానిని కర్నరోగముచే పీడించబడువానిగా నొనర్చును లేకున్న చెవులు లేనివానిగా జేయును. (చెముడు వచ్చును.) | |
| గీ. | కుష్టికముల జంఘల గళ కూర్చ జంఘ | 73 |
| | గ్రంథపాతమున నర్ధము స్ఫురింపదు. | |
| క. | తనపతియు దాను నిక్కము | 74 |
| | నహవర్తియను సుడిగల తురంగము తన పతితోగూడ యుద్ధభూములందు గూలుదురని పెద్దలు వచించిరి. త్రికతలమున సుడి యున్నవాజిగూడ నట్టియవస్థనే పొందును. త్రికతలము - పృష్టభాగము. | |
ఇవి క్షేత్రకాలఫలములు.
| క. | మేలుదెస గీడి సుళ్లును | |
| | మేలుం గీడును జాయా | 75 |
| క. | పల దెసగెడు నలపై దా | 76 |
| చ. | అరయ ప్రదేశమధ్యమున యందు దొలంగక నిల్చియున్న రో | 77 |
| | లక్షణములను లక్షణవర్తనములు | 78 |
| | హరసిదళక్షేత్రంబుల | 79 |
| క. | లుధితమదలోభి పారగ | 80 |
| క. | ఉత్సవనాకాధీశ్వర | |
| | కాత్సంక్షోభితసుఖసం | 81 |
| మాలిని. | సుఖవిబుధసుధామా సోమనిక్షిప్తహేమా | 82 |
గద్య
భైరవాచార్య పుత్ర మనుమంచి భట్టుప్రణీతమైన
హయలక్షణవిలాసంబునందలి అవర్తలక్షణం
బన్న ద్వితీయాంకురము.
