సుకవి మనోరంజనము/ప్రథమాశ్వాసము
సుకవి మనోరంజనము
ప్రథమాశ్వాసము
అవతారిక
| | శ్రీమహిలాధినాథ సరసీరుహజాత శచీకళత్ర ము | 1 |
| చ. | వలిమలఁ బుట్టి విన్ను[సిగవాని] యొడల్ సగ మాక్రమించి ని | 2 |
| శా. | శ్రీలానీలలఁ గేలులం దనుఫుచుం జేజేల జేజేల క | 3 |
| ఉ. | కల్యసముజ్జ్వలజ్జలజ గర్భదలోపమమున్ శుభాలిసా | 4 |
| చ. | తలపుకొలంకుసాహిణము తామర యవ్వని బువ్వు బాస వా | 5 |
| చ. | వలపులు గ్రుమ్మ బ్రహ్మ నలు వౌ సలువాలన మించు మంచెలం | 6 |
| మ. | అవనీభృత్తనయా పదాంబురుహ సేవాయాత దేవాంగనా | 7 |
| సీ. | ఖస్థలీ నటదురుగ్రావ వీక్షోద్ధృత | 8 |
| సీ. | అబ్ధిలంఘన వేగతానిల పాతితాం | |
| | కాలపాశాభీల వాలకీలిజ్వాల | 9 |
| సీ. | కూచిమంచ్వస్వయాకూపార చంద్రుల | 10 |
| చ. | అనుదినమున్ భజింతు నకలంకపు భక్తి దలిర్ప భోగికం | 11 |
| సీ. | ఏ కోవిదుని జనిచే కులం బంతయు | |
| | 12 |
| శా. | శ్రీమద్దేవులపల్లి వంశజలధిశ్రీసోదరున్ గుంద తా | 13 |
| సీ. | ఏ విబుధుఁడు నాటకావలియు నలంక | |
| | నట్టి దేవులపల్లి వంశాబ్ధి పూర్ణ | 14 |
గ్రంథకర్తృ వంశావతారము
| క. | కౌండిన్యగోత్రజాతులు | 15 |
| శా. | చండాంశుప్రభుఁ డన్యదుష్కర తపశ్చర్యా[సప]ర్యోదితా | 16 |
| శా. | ఆ కౌండిన్యమహర్షి గోత్రమున నుద్యత్కూచిమంచ్యన్వయ | 17 |
| ఉ. | అ య్యనలాక్షభక్తికి గృహంబన సత్కృపఁ దుంటవింటిదం | 18 |
| క. | సనయుఁడు తిమ్మామాత్యుఁడు | 19 |
| క. | ఆ గంగామాత్యు ఘన | 20 |
| చ. | ఇనకులరత్నమౌ దశరథేంద్రుఁ డతంద్రితులైన రామల | 21 |
| వ. | అం దగ్రజుండు | 22 |
| సీ. | రాజశేఖరచరితము రుక్మిణీపరి | 23 |
| చ. | అతఁడు సమస్తపండితవరావలి ద న్గొనియాడునట్లుగా | 24 |
| సీ. | శ్రీ పీఠికానగరీపతి రావు నీ | 25 |
| గీ. | విజితకాముఁడు తోషితవిబుధవరుఁడు | 26 |
| క. | శ్రీమత్కమలాసన కాం | 27 |
| గీ. | సకల కవివరులు నవీన శబ్దశాస | |
| | దిమ్మకవిసార్వభౌమున కిమ్మహీత | 28 |
| చ. | సకలకలాకలాపు సురసాల రసాల రసారసత్వ సూ | 29 |
| గీ. | మరియు నమ్మహాత్ముని మహిమ వచియింపఁ | 30 |
| గీ. | అమ్మహాత్ముని కతనఁ గాదా ప్రసిద్ధి | 31 |
| చ. | అతని సహోదరుండు చతురబ్ధి పరీత మహా మహీతల | 32 |
| సీ. | ప్రతిభమై జానకీపరిణయంబును నర్మ | |
| | జెప్పె శ్రీ పురుషోత్తమ క్షేత్రపతికి | 33 |
| గీ. | భారతీ పద పద్మ విభ్రాజమాన | 34 |
| సీ. | శ్రీవత్సవయ తిమ్మ పృధ్వీశరాడ్దత్త | 35 |
| గీ. | శ్రీవిజయరామభూమిపాలావతంసు | 36 |
| స్రగ్ధర. | జనులెల్లన్ సన్నుతింపన్ సకల భువన ర | |
| | ఘనుఁడౌ శ్రీ జగ్గ కవ్యగ్రణి తనయులఁ దా | 37 |
| లయగ్రాహి. | కమ్మవిలుకాని నలతమ్మిచెలికాని చెలు | 38 |
| క. | కలనైన నన్యభామలఁ | 39 |
| గీ. | అతని తమ్ముఁడు గంగరాజాఖ్యుఁ డలరు | 40 |
| సీ. | తన పెదతండ్రి తిమ్మనమంత్రి గారవం | |
| | నిందిత పటీర మందార నందనంద | 41 |
| గీ. | రావు వేంకటరాయ ధరావరాగ్ర | 42 |
| భుజంగప్రయాతము. | వలద్రాజరాణ్మౌలిపాలీనితాంతో | 43 |
| గీ. | ఆతనికిఁ దిమ్మకవి పుత్రుఁడై జనించె | 44 |
| మ. | శతకస్తుత్యగుణం డతఁడు గనియెన్ సన్మిత్రులం బుత్రులన్ | 45 |
| క. | అల తిమ్మకవికిఁ దనయుఁడు | 46 |
| శా. | పారావారగభీరుఁ డంబుజముఖీపంచాస్త్రుఁ డబ్జారిమం | |
| | జారాజీవవిలోచనుండు జనరాసన్మోదకృత్యత్వసం | 47 |
| గీ. | సాహితీగానవిద్యావిశారదుండు | 48 |
| క. | ఆ జగ్గకవికి జోగమ | 49 |
| కరిబృంహితము. | అమ్మువురు సచివాగ్రమణులకు నగ్రజుండు గుణరత్నపుం | 50 |
| మదనదర్పణము. | దానగరిమ సూతపుత్రు నింద సేయు సీ యనున్ | 51 |
| మంగళమహాశ్రీ. | హీరదర సిరధర హీరశర సౌరకరి హీరవర ముక్తా | 52 |
| క. | త్రైదశభాషాకావ్యము | 53 |
| మ. | స్ఫుట వంకాయలపాటివంశ విలసద్భూషాయమానుండు వేం | 54 |
| క. | లలి వేంకటనారాయణుఁ | 55 |
| గీ. | ఘనుఁడు వేంకటనారాయణునకుఁ గామ | 56 |
| క. | తన మేనయల్లుఁడగు తి | 57 |
| క. | ఆ సుబ్బాంబను బెండిలి | 58 |
| సీ. | అతిథిపూజావిధి ననసూయ ననసూయ | |
| | సకలగుణా కూర జననంబునకు సీత | |
| గీ. | టంచు సజ్జను లెంచంగ మించె సంత | 59 |
| సీ. | పతిభక్తి నింతయు వదల దెల్లప్పుడు | |
| గీ. | దత్తమామల సెలవుల కడుగు దాట | 60 |
| మత్తకోకిల. | వీటి కుంకుమ కంచుకంబును వేడ్కఁ దాల్చు హరిద్రయున్ | 61 |
| సీ. | పతియేమి వల్కిన నతిభక్తితో జేయు | |
| | గురుజనం బేమన్న గోపంబు తాల్పదు | |
| | మహితగుణమణి నికురుంబ కహరహః ప్ర | 62 |
| గీ. | కలశ జలనిధి పుత్రినిఁ గలసి చెలఁగు | 63 |
| క. | తిమ్మకవిరాజ మౌలికి | 64 |
| సీ. | మజ్జనకుండు తిమ్మకవి జల్దంకి రా | |
| | గనియె నస్మత్సహోదరులు నయవిదులు | 65 |
| సీ. | శ్రీకుక్కుటేశ్వర పృథు కరుణార్ద్ర క | |
| | చంద్ర చంద్ర తటాగ్రజ శారదాభ్ర | 66 |
పిఠాపురవర్ణన
| క. | పటుతర కరుణామృతరస | 67 |
| (క. | శరదిందు శరకుసుమ దీ | |
| మ. | క్షితిపైఁ బీఠపురీవరం బలరు నచ్ఛిన్నాచ్ఛ రత్న ప్రఘ | 69 |
| గీ. | తత్పురీకృత చంద్రమస్తరణి రోధ | 70 |
| మ. | జలజాతాక్ష పదీ సమాన ధనదాశాక్ష్మాంచ దేలా నదీ | 71 |
| ప్రాససీసము. | శ్రీకేళికా గృహ వ్యాకోచ మృదుల నా | |
| | లోకనుత సింహ నీకాశ నైక నవ్య | 72 |
| శా. | జారుల్ చోరులు ఘోరపాతకులు మత్సంరక్షచే నిచ్చలున్ | 73 |
| గీ. | రాక్షసాదిక పీడ లత్రత్య జనుల | |
| | లాపురికిఁ గోణపదిశాముఖాంతరమున | 74 |
| గీ. | కుక్కుటేశ నటేశ ప్రాక్షోణిదేశ | 75 |
| గీ. | తత్పదాయుధపతి సముద్యచ్చిరత్న | 76 |
| గీ. | భుజగభూషణు మందిరంబునకు భక్తి | 77 |
| గీ. | కుక్కుటేశ్వర మందిర క్షోణిరజము | 78 |
| గీ. | విధుకలాపుని దివ్యసంనిధి వెలుంగు | 79 |
| గీ. | భక్తి దైవారఁ గుక్కుదేశ్వరుని నుతులు | 80 |
| సీ. | విశ్రుతాష్టాదశపీఠంబులను బురు | |
| | వ్యాసమునివర వినుత ప్రభావ భరిత | 81 |
| చ. | మలయ తుషార శైలముల మానుగఁ జుట్టిన వౌటఁ గారణం | 82 |
| చ. | చెలు వలరారు నట్టి బహుచిత్రగతుల్ గురువర్ణ కంకణం | 83 |
| చ. | పురిఁ గల భూసురుల్ సవనముల్ బహుభంగుల సేయఁ బుట్టి ని | |
| | శ్చర తరుణీమణీ వదన సంతతిపైఁ బ్రసరించు నిచ్చలుం | 84 |
| చ. | కరి తురగాది దానము లఖండముగా సమరాంగణంబులం | 85 |
| గీ. | సరసగుణరత్నగణ పరీక్షా విశేష | 86 |
| క. | అతుల గుణమణి కలాపులు | 87 |
| సీ. | తగటు బంగరుగిండ్ల దుగఁ దెగడఁగఁ దగు | |
| | వెలసి బలసిన వలపుల బలసి తమ్ము | 88 |
| సీ. | వేదండయాన నే నీ దండకై వచ్చి | |
| | ననుచు రసికులొ విటులు వల్కిన సరసపు | 89 |
| సీ. | పరభటోద్భటధైర్య పాటన పాటవ | |
| | గలిగి దివ్యభవన జాలక మరు ఫణిత | 90 |
| వ. | మఱియు నప్పుటభేదనం బభేద వేదవాదామోదమేదుర వేదశాస్త్రాధ్యయన భాసుర భూసుర ప్రసంగభంగీతరంగిత ప్రతిసభాంగణంబై | |
| | మార సుకుమార కుమార వీరభూరమణకుమార సమారూఢ ప్రౌఢారట్టజ ఘోట్టాణ ప్రపంచ పంచధారా ప్రచార ప్రచలిత చటుల కుటల ఖురపుట పటల సముద్ఘాతోద్ధూత ధరాపరాగ రేఖా యవనికానికాయ లాసకీవిలాస కర్ణార్ణోజపాతద్యుతి మంజరీపుంజ సారంగ రంగదుత్తుంగ సౌధవీథికా సజాలక జాలక విశాల చంద్రశాలాంతర కేలికాలోల బాలికా చూలికా పాలికా నీలకాంతి సంపతి దంతురిత దృక్ప్రసారపూర పూరితంబై, పురాధిరాజ రాజదౌదార్యధుర్యతా సమాఖ్యాతాసమ సమాఖ్యావమానితుం డగుట బహులార్తిఁ గృశించు శుభ్రదీప్తిని సనామ సౌహార్ధంబున నంతఃకలహంబువలనం దొలంగించు చెలువునఁ జలి నెలవుపావల యేపునఁ జాపలంబునొందు కుంద విశదేందు మణీరమణీయ కమనీయోచ్ఛ్రాయ గేయప్రసాద నికాయ శిఖర నికర సంస్థాన సంస్థాపిత కేతనవ్రాత దండాగ్ర జాగ్రత్పటంబుల పటపటాత్కారంబులు దర్పకదారక దర్శన కౌతుకాయాస్యచ్చతురాస్య స్యందన సందానిత హంససంసద్భ్రాంతి నొసంగ నెసంగుచుఁ జొక్కంపు జింక పొక్కిలి బొట్టుల వగ గులుకుఁ జిఱునగవు వన్నెలల తలతలలకు నెలవులను తమ ముద్దుమొగంబుల చెలిమికిఁ బలె సోరణగండ్లదారి దాఱి పాఱి సారెసారెకు దూఱివచ్చు పచ్చ వీలుదారి మాను ప్రేముడిం బూజల నోజులఁ దేలించుటకై నిగనిగని జిగినెగడు మగరాల జగతులఁ దళుకొత్త గ్రొత్తనెత్తమ్మికెంపుకెంపు కెంపుగుంపుల రూపుల చెంగలువలని చిదుమఁబోవు ముగుదల ముగుదతనంబుల కెద మెచ్చి క్రచ్చలెచ్చ నచ్చిగురాకుబాకు సాదనకాని చెయువులకై మచ్చికం గ్రుచ్చి కౌఁగిలించి యంచతూలంపు సెజ్జల పజ్జలకుం దార్చెడు నెడపొడము నప్పడంతుల యడుగు డెండమ్ములందుఁ జెలువొందు రతనంపు గుందనంపుటందియలఁ గ్రందుకొను జిలుగు బలుకులకు మారువలుకు తెలిపులుఁగుఱేఁడుల పువుఁబోఁడు గూడులకు వాడలగు పైడిమేడలకుఁ దానకంబగుచు; దానవాంతకుపురంబునుం బోలె సుపర్ణవర్ణాకీర్ణంబై, సత్యలోకంబునుం బోలె సుకవిసంభాషణమనోహరంబై , గ్రహమండలంబునుం బోలె మహితనయజ్ఞసూర్యాదిమేదురంబై, పురందరపురంబునుం బోలె సుమహితసౌరభవనపరిపూరితంబై, ప్రావృట్కాలంటునుం బోలె రుచిరశిశిరకరకాంతంబై, కమలాకరంబు గావున సారసవనోపశోభితంబై, రత్నాకరంబు గావున రాజశేఖరకలాపంబై, నిగమశేఖరంబు గావున | |
| | సదానందప్రతిపాదకంబై, కల్యాణధర్మనిలయంబు గావున సర్వమంగలాభిరామంబై, బ్రహ్మాస్పదంబు గావున వాణీవిలాసభాసమానంబై, రాజరాజనివాసంబు గావున గంధర్వవిలసితంబై, పరమార్యాన్వితంబు గావున జంద్రరుచిసాంద్రంబై, శూద్రధరంబు గావున సానుచరభద్రేంద్రంబై, మహేశ్వరనివాసంబయ్యును గుసుమకదంబోపేతంబై, శ్రీపతినికేతనంబయ్యును బుణ్యజనసంభాధంబై, భూతలప్రఖ్యాతంబయ్యు భోగవతీలాలితంబై, ద్విజరాజరాజితంబయ్యును గంచుకిగణోదంచితంబై, గజాయుతంబయ్యు నగజాయుతంబై, లీనపంకజాతంబయ్యు నలీనపంకజాతంబై, బలావలీరమ్యంబయ్యు నబలావలీరమ్యంబై, వనీమణీవలయితంబయ్యు నవనీమణీవలయితంబై వెలయుచుండు. | 91 |
| సీ. | సరస విద్వత్కవి సన్నుతౌదార్యజ | |
| | పాలనము సేయఁ జిరయశోభాసమాన | 92 |
షష్ఠ్యంతములు
| క. | ఏ తత్పుర సద్మునకున్ | 93 |
| క. | సేవధిపతి నుత గుణికిన్ | 94 |
| క. | పద నమ్ర సుపర్వునకున్ | 95 |
| క. | కోపార్జిత హంకృతి హృత | 96 |
| క. | చరణాంబుజ సేవా త | 97 |
| క. | శర దర హరిణాకృతికిన్ | 98 |
| వ. | సమర్పణంబుగాఁ బురాతన సుకవి నికర విరచిత గ్రంథ గుణదోషపరిశీలన లక్షణ లక్షితంబుగా నా యొనర్పం బూనినఁ 'సుకవి మనోరంజనం' బను లక్షణగ్రంథంబునం దాద్యంబగు పంచాశద్వర్ణ నిర్ణయం బెట్టిదనిన— | 99 |
సుకవి మనోరంజనము
పంచాశద్వర్ణనిర్ణయము
| క. | శాంభవికలితోత్సంగా | 100 |
| వ. | అవధరింపుము. | 101 |
సంస్కృతాంధ్రవర్ణనిర్ణయము
| | "ఆద్యాయాః పంచాశద్వర్ణాః ప్రకృతే స్తుతే దశోనాస్స్యుః (ఆం. శ. చిం, సం. 5 కారిక) | |
| గీ. | అయిదు పదులగు సురభాష కక్షరమ్ము | 102 |
| | ద్విధాక ఏచోనుస్వారో విసర్గ షోడశ స్వరాః | |
ద్విధా = రెండువిధములైన, అకః = అక్ ప్రత్యాహారంబును, అక్కు
లనగా- 'ఆ, ఇ, ఉ, ఋ, ఌ'- ఈ అయిదక్షరములకుఁ బేరు. అది యెట్లనగా-
బాణినీయ సూత్రములు:
'హలన్త్యమ్'- 'ఉపదేశేన్త్యం హలిత్ స్యాత్'
ఉపదేశే = సూత్రమునందు, అన్త్యమ్ = కడపటిదయిన హల్ =
వ్యంజనాక్షరము; ఇత్ = ఇత్తను సంజ్ఞకలది, స్యాత్ = అగును, ఇందుచేత
ఇత్తనగా సూత్రము కొననున్న పొల్లనుట.
'ఆదిరన్త్యేన సహేతా- అంత్యేన ఇతాసహితః ఆదిః మధ్యగానాం, స్వస్య చ సంజ్ఞా స్యాత్'
అంత్యేన = కడపటనున్న, ఇతా = ఇత్తుతో, సహితః = కూడుకొనిన,
ఆదిః = మొదటి అక్షరము, మధ్యగానాం = నడుమనుండెడు నక్షరములకును,
స్వస్యచ = తనకును, సంజ్ఞా స్యాత్ = పేరగును. అన్నందుచేత తుదనున్న
కకారమునకు పొల్లు పనిలేదాయె, గనుక -
'తస్యలోపః"
తస్యేతో లోపస్స్యాత్
దాని కొననున్న ఇత్తునకు లోపమవును. ఇందున్న క వర్ణము పొల్లు
లోపించగా జిక్కిన యయిదక్షరములును హ్రస్వములు, దీర్ఘములుగాను నుచ్చ
రింపగా, అ, ఆ, ఇ, ఈ, ఉ, ఊ, ఋ, ౠ, ఌ, ౡ" అని పది యక్షరము
లయ్యెను.
ఏచః = ఏ, ఓ, ఐ, ఔ,
'చ్' అను ఏచ్ ప్రత్యాహారమునందు మునుపటివలె కొననున్న చకా
రము లోపించగా, మిగిలినవి నాలుగాయెను.
'ఏజ్ హ్రస్వో నాస్తి'
అను సూత్రముచేత నీ ఏచ్చునకు హ్రస్వములేదు. ఏ; ఓ కారములు
గీర్వాణభాషయందు కుఱచలు లేవు, అనుస్వారః = పూర్ణబిందు వొకటి.
సంస్కృతమునందు అర్ధానుస్వారములేదు. విసర్గః = విసర్జనీయ మొకటి.
ఇవన్నియు గూడగా, స్వరాః = అచ్చులు; షోడశ = పదియాఱు. స్పర్శాః =
స్పర్శములు ఇరువదియైదు. అంతస్థశోష్మాణః = అంతస్థములు నాలుగు, దొడ్డ
ళకారమును హలః = వ్యంజనములు, చతు స్త్రింశత్ = ముప్పదినాలుగు, అచ్చులు
పదాఱు, హల్లులు ముప్పదినాలుగు, ఉభయములుగూడ నేబది వర్ణము లాయెను. 103
| గీ. | అచ్చు లొక పదియాఱును వ్యంజనములు | 104 |
| సీ. | ఏళ నీళము దేవ హేళనంటు నటంచు | 105 |
ఆగమజ్ఞులు పంచాశద్వర్ణంబులలో నున్న క్ష కారమును గూర్చుకొన్నం
దుకు మహావిద్యలోని శ్లోకంబులు.106
| | మూలాధారం గుదస్థానం, స్వాధిష్ఠానం తు మేహనమ్ | 107 |
| | ఆధారస్తు చతుర్దళారుణరుచి ర్వాసాంత వర్ణాశ్రయః | 108 |
| | ద్వ్యష్టారం స్వరషోడశైశ్చ సహితం జ్యోతి ర్విశుద్ధాంబుజం | 109 |
| గీ. | కాకు షా జడ్డయైన క్షకారమగుట | 110 |
| క. | యరలవ లంతస్థలు నాఁ | 111 |
| క. | ల ళ లకు భేదము లేదను (అనం.ఛంద. 4.47-55) | 112 |
అని 'ఆద్యాయః పంశాశద్వర్ణాః' అను సూత్రమునకు (అప్పకవిగారు)
వ్రాసినారు.113
అప్పకవిగారి ముఖ్యాభిప్రాయము, భ కారము కలుపుకుని 50 వర్ణముల
నిన్ని, అనంతుడు క్ష కారము కలుపుకుని 50 వర్ణము లన్నాడు. క్షకారము
కషయోగమునైన వర్ణముగావున నాగమజ్ఞులు నిలిపినా రన్నంత మాత్రమున
నిది యొక వర్ణ మనరాదనిన్ని అనంతుడు వెఱ్ఱివాడు గనుక క్ష కారమును
నిలిపి ప్రత్యేకవర్ణమైన ళ కారమును విడిచినాడని అనంతుని నాక్షేపించినారు.
'ఏళ నీళము దేవ హేళనము' అని యజుర్వేదమం దున్నదని వ్రాసినారు.
కుమారవ్యాకరణముచేత డ కారమునకు ళ కారము వచ్చును.114
| | హేమపూర్వే సహప్రశ్నే, డుత్వ మేధాంభ సోర్నని | 115 |
ఆదేశమైతే నేమి, స్వతస్సిద్ధమైతే నేమి, వేదమందు ళకార మున్నదని
లోకమందుకూడా కల దనరాదు. లోకమందు 50 వర్ణములు చెప్పితే, వేద
మందు 60, 63, 64, వర్ణములని యున్నది. కుమారవ్యాకరణమందు:-
| | 'అనేన క్రమేణ యజుర్వేదిక వర్ణానాం షష్టిసంఖ్యా సూత్రత ఏవ | |
ప్రాకృతవ్యాకరణముచేత ప్రాకృతమందు, ఆంధ్రవ్యాకరణముచేత
నాంధ్రమందున్ను ళ కారము గలదని స్పష్టమైయున్నది. పాణినీయ సూత్రము
చేత సంస్కృత మందు ళ కార మున్నదని శాబ్దికులెవరు నంగీకరించలేదు.
కాళ, నాళ, వ్యాళాదులు ల కారములంటే వచ్చిన దోషము కనిపించదు. అవి
ళకారములని సిద్ధాంత మేమిటో తెలియదు. ఏ యాకరము నవలంబించి యనం
తుని 'వెఱ్ఱి' యనిరో ఆ సాహసము తెలియదు.116
| | సంస్కృత భాషా శబ్దానాం పంచాశద్వర్ణైః సిద్ధిః భవతి అత్ర కేచిత్ - | |
అత్ర సంప్రదాయాభిమానినః వదంతి- 'ఆది క్షాంతా స్మృతా వర్ణా'
ఇత్యాగమజ్ఞ వ్యవహార మాత్రేణ న క్షకారస్య వర్ణాంతరత్వేన గణనా
అన్యథా సంయుక్తత్వా విశేషాత్ స్తాదీనామపి వర్ణాంతరత్వేన గణనా
స్వాత్, క్షస్య వర్ణాంతరత్వా భావే, ధాతు పారాయణికైః భిక్షాది
ధాతూనాం షాంతమధ్యే పాఠ ఏవ మానం.
న చైవం శకారస్యా వ్యవర్ణాంతరత్వం, తస్య మహేశ్వర సూత్రాను
క్తత్వే౽పి లడయో ర్లళయో శ్చైకత్వమితి శాబ్దిక శిఖావతంపై రుక్త
త్వాత్ 'లోళ', ఇతి వాల్మీకిభిరుక్తత్వాత్, ళలయో రుచ్చారణస్మ లోక
వేదయోః భిన్నత్వేన ప్రతీయమానత్వాచ్చ న ళస్య వర్ణాంతరత్వం
వక్తుం వార్యతే.
యద్య వ్యనుస్వార విసర్గ జిహ్వామూలీయోపధ్మానీయ యమానామకారో
పరి శర్షుచ పారస్యోపసంఖ్యాన మితి కాత్యాయన వ్యవహారా దనుస్వార
విసర్గయోః హల్త్వం చాప్యస్తి తథాపి వర్ణ పరిగణన దశాయాం
తయోః అచ్త్వేనైన ప్రామాణికైః వ్యవహారః కృతః అత ఏవ హరిం
వందే హరిః కరోతీత్యాదౌ త్రిపాదిగతత్వేన అనుస్వార విసర్గ కార్యయోః
అసిద్ధత్వాత్ న యణాదేశ ప్రసక్తిః ఇత్యాద్య వ్యాకరణ పారీణాః
ఫేణుః.
జిహ్వామూలీయోపధ్మానీయయోస్తు నోభయత్రాపి పరిగణనం, తయోః
విసర్గాదేశత్వేన వర్ణాంతరత్వాభావాత్. ళస్య గ్రాహ్యత్వే, క్షస్య అగ్రా
హ్యత్వే, ఌ వర్ణస్య ద్వైవిధ్యేచ -
| | "ద్విధాక ఏచోనుస్వారో, విసర్గః షోడశస్వరాః | |
ఌ వర్ణస్య ద్వైవిధ్య మిత్రత్య తస్య దీర్ఘాభావాత్, ఫ్లుతేన ద్వైవిధ్యమితి
కేచి దూచుః, తస్య సాక్షాత్ దీర్ఘాభావేపి ఋ వర్ణ సవర్ణత్వేన తదీర్ఘత్వ
మితి కేచి దవదన్.
ఆత్రేయం చింతా- హ్రస్వస్యేవ దీర్ఘస్యాపి సిద్ధత్వేనద్వయోః పార
క్యేన గణనా, ప్లుతస్యతు విధి విషయత్వాత్ న పరిగణనేతి సంప్ర
దాయః. ఏవం స్థితే ఌ కార ప్లుతస్యైవ విశిష్య గ్రహణమిత్యప్రామా
ణిక మేవ, న వా తేన ప్రయోజనమితి. ఋ వర్ణ దీర్ఘణైవ దీర్ఘత్వం
ప్రామాణికం. 'అణు దిత్సవర్ణస్య చాప్రత్యయ' ఇతి గ్రహణక శాస్త్రా
నుగమాత్ ఋ కారః త్రింశత స్సంజ్ఞా ఌ కారశ్చ తథావిధ ఇతి సిద్ధాం
తాత్, అత ఏవ హోత్ౡకార ఇతి రూపం సిద్ధం.
| అత్ర. | ‘కేషాంచిద్వర్ణానాం క్వచి దభిన్నతా వ్యవహారః | |
ఇత్యుక్తే, తత్రాపి, లడయోః, లళయోః అభేదస్తు వైయాకరణ వ్యవ
హారేణ గరీయాన్. వబయో రభిన్నత్వంతు ప్రాకృత వ్యాకరణ రూఢం
తథాహి— 'నీ వీ స్వప్నే' త్యత్ర [వస్య మాదేశో విధీయతే. తత్ర చ
వస్య సానిత్వం మస్యాదేశత్వం 'బోమశ్శబ్ద' ఇతి పూర్వ సూత్రాదున్నే
తవ్యం. ఏతచ్చ వబయో రభేదం వినా దుర్ఘట మితి స్పష్టమేవ. తేనాబ్ధ
మిత్రత్య][7] ‘దవలా మథశ్చ' ఇతి బ లోపః ఫలం. ప్రపంచస్తు చంద్రి
కాదేః అవగంతవ్యః, రలయో స్త్వ భిన్నతాతు (చింతామణౌ)
| | 'శ్రీరామచంద్ర సూర్యేణ తమః పౌరస్త్యదేశజమ్' | |
ఇత్యాదౌ కవిభిరేవ వ్యవహృతే త్యవగంతవ్యం.
తదుక్తం శ్రీ భోజేన—
| | 'రలయో ర్లడయో శ్చైవ లళయో శ్శసయో రపి | |
అని అహోబల పండితులవారు వ్రాసినారు. ఈయన తాత్పర్యమున్ను
ళకారమునే కల్పుకొని 50 వర్ణములని స్పష్టముగా నున్నది. ఆయన గ్రంథముల
వలననే కొందఱు క్షకారము గ్రహించినా రనిన్ని, ధాతువు యొక్క షాంత
మధ్యమందు క్షకార ముండుటవలన, క్షకారము ప్రత్యేకవర్ణ మనరా దనిన్ని,
మాహేశ్వరసూత్రములందు లేకపోయినప్పటికీ, కాత్యాయనులవారు వర్ణసమా
మ్నాయమందు చెప్పకపోయినప్పటికిన్ని, ళకారము మాత్రము ప్రత్యేకవర్ణ
మనిన్ని, క్షకారమువలె ళకారమును నెవరికి తప్పించ శక్యముగా దనిన్ని కను
పించుచున్నది. శబ్దశాస్త్రమునందు లేని ళకారము (విషయమున) 'లవయోః'
అని అభేదమున్నంత మాత్రమున నేమి కార్యము : 'లోళః' అని వాల్మీకి
సూత్రము వ్రాసినారు. సంస్కృతమందు ళకారము లేదు గనుకనే, వాల్మీకుల
వారు ప్రాకృతమందు 'కమళం' అని ళకారమే కాని లకారము లేదని చెప్పి
నారు. ఈ సూత్రము వలననే, సంస్కృతమందు ళకారము, ప్రాకృతమందు
లకారము లేవని స్పష్టముగా నున్నది. ఌకారము ద్వైవిధ్యమునకు కొందఱు
దీర్ఘము లేదన్నారు గనుక, ప్లుతముచేత ద్వైవిధ్య మనిన్ని, కొందఱు సాక్షా
ద్దీర్ఘాభావ మైనప్పటికి, ఋకార సవర్ణ మగుటచేత, నా ఋకార దీర్ఘమునుబట్టి
దీనికి దీర్ఘమన్నా రనిన్ని వ్రాసినారు. అయితే, 'రయోస్తు నిత్యం స్యాత్'
(చిం. సం. 22) అన్న సూత్ర వ్యాఖ్య యందు:-
| | ‘కశ్చి ద్వదతి సాంగత్యం యతా వేవానయో స్తదా | |
(అను) ఈ కారిక వ్రాసి, యతి కొకడు, ప్రాస కొకడు నంగీకరించుట
వలన నుభయమతము కూడదని కశ్చిచ్ఛబ్ద ప్రయోగముచేత నక్కడ
ఖండించినారు.[8] ఇచ్చట ఏ మాత్ర మా న్యాయము ఎందుకు కలుగదాయెనో
తెలియదు. ఋకారమునకు హ్రస్వ దీర్ఘములు రెండును గలవు. ఌకారమునకు
హ్రస్వమే కాని దీర్ఘ మెచ్చటను కనుపించదు.118
'కఃకరోతి' అనుచోట కకారమునకు ముందున్న యర్ధవిసర్గాకృతిచే
నుచ్చరింపబడుచున్న (దానికి) 'జిహ్వామూలీయ' మనిపేరు. 'కఃపచతి' అను
చోట, ప వర్ణముకు ముందున్న అర్ధవిసర్గాకృతిచే నుచ్చరింపబడు (దానికి)
'ఉపధ్మానీయ' మని పేరు. పాణినీయ వ్యాకరణమందు శిక్షాకారకులు :-
| | "అ క హ విసర్జనీయానాం కంఠః | |
(అని) జిహ్వామూలీయమునకు జిహ్వమూలము, ఉపధ్మానీయమునకు
ఓష్ఠములు (ఉత్పత్తి) స్థానములని స్పష్టముగా చెప్పినారు. స్థానములుగల జిహ్వా
మూలీయోపధ్మానీయములను, విసర్జనీయమున కాదేశములు గాని, ప్రత్యేకవర్ణ
ములు కావనిన్ని, అచ్చులుగావు, హల్లులుగావు అని పరిహరించుటకు అహోబల
పండితులవారి సామంతమేమో తెలియదు. రేఫ కాదేశమైన విసర్జనీయము నెటు
వలె నచ్చులందు స్వీకరించుకొనిరో తెలియదు. శాస్త్రమందు లేని ళకారము
నిలుపుటకు శాస్త్రమందున్న జిహ్వామూలీయోపధ్మానీయములను పరిహరించుటకు
నాకరము కనుపించదు. ఒకానొకచోట నన్నయభట్టు, సోమయాజి, పెద్దన్న
గారలను ఆకరము లేదని ఆక్షేపించిన అహోబల పండితులవారు తమ యిష్టమే
ప్రధానమనుకున్నారు కాని, పూర్వోత్తరసందర్భము పరిశీలించినారు కాదు. 119
| | అ, ఆ, ఇ, ఈ, ఉ, ఊ, ఋ, ౠ, ఌ, ఏ, ఐ, ఓ, ఔ | |
పంచాశద్వర్ణము లివి యని మా మతము. బుద్ధిమంతులు ఈ మూడు
మతములందు నెవరి మతము బాగుంటే దానిని స్వీకరించవలెను. బాలసరస్వ
తులవారు ఏబదివర్ణములన్నారుగాని, వివరించలేదు. ఆయనే బుద్ధిమంతులు. 120
| సూ. | ద్వివిధా దిదు దే తోచో (ఆం. శ. చిం. 6) | |
అ, ఆ, ఇ, ఈ, ఉ, ఊ, ఎ, ఏ, ఒ, ఓ, ఐ, ఔ, ౦ (అనుస్వారము)
ఁ(అర్ధానుస్వారము) - ఈ పదునాలుగున్ను అచ్చులు, క, గ, చ, చె(ౘ), జ, జె
(ౙ), ట, డ, ణ, త, ద, న, ప, బ, మ, య, ర, ల, వ, స, హ, ళ - ఈ ఇరు
వది రెండు హల్లులు. అచ్చులు (14) హల్లులు (22) మొత్తము 36.
'షట్త్రింశత్' అని వ్యాఖ్యాకారు లందఱు వ్రాసినారు. ఆంధ్రమందు సుప్రసిద్ధ
మైన ఱకారమును చెప్పలేదు. శాలు, కాశ, జఱబి, భళీ, జెం(ౙం)ఝాటము,
ఖజ్జము - ఈ మొదలయిన పదములందు శ, ఝ, భ, ఖ (అను) నాలుగు
వర్ణములున్ను, ఠవర, ఠీవి, దేవ, ఠావు, ఢాక, — ఈ పదము లప్పకవిగారే
వ్రాసినారు. వీటియందు ఠ, ఢ రెండు వర్ణములున్ను గలవు. (ఈ యీ వర్ణము
లను కలుపుకుని) 43 వర్ణములుఁడగా 'షట్త్రింశత్' అన్నారు.
| | ‘అర్ధంత్యస్తాలవ్య శ్చుర్వక్రస్యాన్మిథ స్సవర్ణళ్ఛ' (ఆం. శ. చిం. 23 సూ.) | |
చలి, చమురు, చాన, చప్పుడు- ఇత్యాదులు దంత్యము లనిన్ని, చెలి,
జేవురు, చెమట, చెలువు. ఈ మొదలైనవి తాలవ్యములనిన్ని నిర్ణయించినారు.
ఇవి- 'మిథస్సవర్ణశ్చ'- యతి ప్రాసములందు సవర్ణము లంటారు. వీటికి
సూత్రమేమి? కకారాదులకు (ను) గలదు. కలికి, కెరలి, కాన, కేరుచు- ఈ
మొదలైనవిన్ని రెండు విధములని యెందు కనరాదు? ఇందుకున్న వారి తాత్ప
ర్యము తెలియదు.121
చలము=కూపకము, చలము = పాత్రవిశేషము, చాఱు, చామకూఱ.
ఈ మొదలయినవి గీర్వాణ వర్ణములైన చారు, చారిత్రము — ఈ మొదలయిన
పదములవలె నుచ్చరింపబడుట భేదమైయున్నది.
చామ చేను చామలు = స్త్రీలు, చామనార ఈ మొదలయిన పదము లుచ్చ
రించుట భేదమైయున్నది.
కూజా, కేజా, జాణ—
ఈ మొదలయినవి, జాగరూకుడు, జామిత్రము— ఈ మొదలయిన గీర్వాణ
పదములవలె నుచ్చరించుట భేదమైయున్నది.
జాము, జావ, జారీచెంబు
ఈ మొదలయిన పదము లుచ్చరించుట భేదమైయున్నది. ఇవి రెండు
విధములు, వీటికి యతి ప్రాసములు చెల్లునని చెప్పితే, యుక్తముగా నుండును.122
| సూ. | 'క్వచిదపి నస్త ఉదోతౌ | |
తెలుగున వకారమునకు కొమ్ము నోత్వమును లేదన్నారు. 'వోఢ్ర'
శబ్దముకు వకారోత్వమని అహోబలపతి మొదలయినవారు వ్రాసినారు. ఓడ, ఓల,
ఒంటరి - ఈ మొదలైనవి అజాదికములుగాని, వకారాదులుగావు.'123
| సూ. | సిద్ధ స్సాధ్యశ్చానుస్వారః (ఆ. శ. చిం. 7 కా.) | |
దీర్ఘాక్షరమందు నర్ధబిందువే యని నిశ్చయించినారు. అహోబలుడు కవి
శిరోభూషణమందు—
| | 'పూంచెన్, పూడిచెన్, పూన్చెన్ ఇతి రూపత్రయం. | |
| క. | 'పూంచెన్, మంచెన్, మన్చె న | |
| క. | 'కాంచనమాలాలంకృత —భార. విరాట, 4-45 ఇతి తిక్కయజ్వవచన ముదాహృతమ్' అని వ్రాసినారు. | 124 |
| సూ. | 'ఆద్యః క్రియాను భూతార్థ —ఆం. శ. చిం. సూ. 20) | |
క్రియాసు = క్రియలయందు, భూతార్థద్యోతితం = భూతార్థములను
గనిపించేదిన్ని, ఆద్యగం = నామాదినుండెడిదిన్నీ, వినా = వినాగాను,
సర్వః = సమస్తమైన, యః = యకారము, అత్ - అకారము, అకారమనగా
తలకట్టులనుట, చనియె, వినియె మొదలయినవి క్రియాభూతార్ధస్థిత య
కారైత్వాలు. యెప్పుడు మొదలైనవి నామాది యకారైత్వాలు. ఈ రెండు
విడిచి పెట్టి కడమ యకారములన్ని తలకట్టుగా తెలిసేది.125
"క్రియాసు = క్రియలయందు, భూతార్ధద్యోతినం— భూతార్థ = భూతార్థ
ములను, ద్యోతినం = ప్రకాశింపజేయు యకారమును, ఆద్యగం - పదాదిగత
యకారమును, వినా = తప్ప, సర్వః = సమస్తమైన, యః = యకారము, అత్ =
అకారము, తాత్పర్యము :— అనగా చనియె, వినియె, కనియె ఇత్యాది క్రియా
పదములందున్న యకారమును, యెవ్వడు, యెలమి ఇత్యాదులందు పదాదిగత
యకారమును ఎకారాంతము. కాయ, చాయ, బయలు మొదలయిన సమస్త
శబ్దములందున్న యకారము అకారాంతమనుట. సూత్రకారులు పదాదియందు
యకారముగలదని చెప్పిరి. అథర్వణాచార్యులు మొదలయిన పండితులు పదాది
యందు యకారము లేదని చెప్పిరి. కావున నా పక్షమందు ఎవడు, ఎలమి అని
అజాదికమే యుండును.”126
"క్రియాసు భూతార్థ ప్రకాశకం నామాద్యగం చ వినా యః యకారః అత్
అకారవాన్ భవతి. తయోస్తు నిత్యమిత్యర్థః. యెవ్వడు, యెప్పుడు, చనియె,
వినియె నిత్యాద్యుదాహరణం. తత్రక్రియాయాం 'క్వాభూతయోః క్రియాం
తస్యేది'తీత్వం. 'వర్ణాగమో విశేష' ఇతి యత్వం. 'ప్రథమైకస్యైద్భవేచ్ఛ
భూతార్థే' ఇతి ఎత్వం. చినెన్, వినెస్, కనెన్ ఇత్యాది క్రియాప్రయోగోపి
ప్రబంధేషు వర్తతే. తత్ర 'ఎదంతతాచ నామ్నా మన్యతరస్యా మియంతానం'
ఇతి సూత్రం న ప్రవర్తతే. నామ్నామితి నామమాత్రస్యైన గ్రహణాత్, కింతు
వికృతివివేకసూత్రేణ తన్నిర్వాహః.
'యస్యాద్దేశ్య క్రియాంత్యే తు భూత ఏకత్వవాచకః' ఇతి యః
'ఇత్స్యాత్ భూత బహుత్వే తు, దేశ్య తూభయతో భవేత్' ఇతి ఇత్వం.
‘డుడ్యాదివర్ణే భూతార్థే చాపి తస్యైద్భవేత్సదా' ఇతి ఎత్వం. చనియెన్,
వినియెన్, కనియెన్ ఇత్యాది.
'ఇయాంతా స్సాధవశ్శబ్దాః క్వచిదంతతాపి వా' ఇతి వా ఎత్వం.
‘అచోచి కుత్రచిల్లోపో, బహులం స్యాత్ ప్రయోగతః' ఇతి ఇకారస్య
లోపః. చనెన్ ఇత్యాది.
అత్రేయం చింతా :— వాడెవ్వడు ఇత్యాదౌ సర్వత్రా౽జంశేన సంధి
శ్రవణాత్ .
'ఎవ్వని వాకిట నిభమదపంకంబు'
ఇత్యాదౌ ఎకారం ప్రత్యేవ ఇకార వలేః ప్రయక్తత్వాత్ ప్రయోజనా
భావాచ్చ అద్యగ యకారస్య ప్రాణ్యంశో౽నుపపన్న ఇతి తత్త్యాగో వక్తవ్యః
వికృతి వివేకే౽పి, శ్రీకవి మతే౽పి ప్రాణ్యంశత్యాగ ఏవ విహితః'
| | 'వికృత్యాది గతో యో౽త్ర స్యాచ్ఛష్టాంతర యోగతః వి. వి. సం. 22 కా. | |
అని (ఇట్లు) సకల పండితులును పదాదియందున అచ్చేకాని యకారము లేదన్నా
రని వ్రాసినారు. బాలసరస్వతిగారు, సూత్రార్థము మాత్రము వ్రాసినారు. మిగిలిన
వారు సూత్రార్థము వ్రాసి వెంటనే పదాది యకారము లేదని ఖండించినారు.127
| సీ. | ఆంధ్రోక్తి మొదల నాద్యంతస్థ ముండదు | |
| | నిప్పు డీవంకఁ గనుగొంటి నింతలోన | |
| సీ. | ఎక్కడ గనబడియెడు చక్రి చెలులార | 129 |
| గీ. | కొంచెమైనను దగఁ బంచి కుడువ మేలు | 130 |
| సూ. | 'అద్యః క్రియాసు భూతా | |
అని, 'ఆద్యగం' అను పదములను తీసివేసి, 'సముద్యోతితం' అను
పదమునుంచి దిద్దినారు. మునుపున్న పాఠము అంతటను "అద్యః క్రియాసు
భూతార్థ ద్యోతిత మాద్యగం వినా సర్వః" (అని, దీనిని) దిద్దుటకు కారణ
మేమంటే, పదాదియుందు యకారములేదు. సూత్ర మందున్నది. సూత్రము
కొట్టుబడి పోకుండగా నుండుటకు దిద్దినారు. ఈ దిద్దినదైనా నిలువదు. ఏమి
హేతువనంటే—కనబడియెడు, చనియెవరు, చనియె —ఈ మొదలయిన పదము
లందు యకారముల కేత్వము అన్నారు. సరే, కయ్యము, సయ్యన-ఈ మొద
లయిన పదములందు యకారమునకు కలకట్టు లన్నారు, సరే, కనియె, వినియె-
ఈ మొదలైన క్రియాపదాంతములందు యకారమున కేత్వములని చెప్పలేదు.
కాని, ఏత్వములును ప్రసిద్ధి. "ఉయ్యలా"ది పదములందు తలకట్టులును
గలవు. కావున, నచ్చట కొట్టుబడి పోయింది. అయితే ఉయ్యలాది పదములను
గురించి విస్తరించి, వ్యర్థశ్రమపడి వ్రాసినారు. కాని అందువలన పాండిత్యాతి
శయము పోవుటకు కారణ మైనది.131
| గీ. | ధరణి నుయ్యెల పయ్యెద తాయెతులను | 132 |
అప్పకవిగారి తాత్పర్యము: ఉయ్యెల, పయ్యెద, తాయెతులు అను
నీ పద మధ్యమందున్న యకారములకు ఏత్వములు నిజంబనియును, "ముద్ద
రాజు రామన్న పద మధ్య యకారము లంటాడు, ఆమాట అబద్ధము” అని
అర్థము. అయితే, యకార మనిన్ని, ఏత్వమనిన్ని తమ రంగీకరించియు,
రామన్న మాట మిథ్య. ఆనగా అప్పకవిగారు పద మధ్యద్వయ విభాగము
చేసినారు. ప్రత్యేక పదములుగావు, రెండు అచ్చులు కలుసుకొని, వచ్చిన
యకారమని అప్పకవిగారి తాత్పర్యము. అందుకు అప్పకవిగారు చెప్పిన
పద్యము. 133
| గీ. | ఊయ నెలకా కగుటచేత నుయ్యెలయ్యెఁ | 134 |
| వ. | హేలా శబ్దమునకు తద్భవము 'ఏల'. అది కుఱుచకాకు చే(యగా), | 135 |
| గీ. | "తాయెతులు నుయ్యెలయుఁ బయ్యెదయును దక్కఁ | 136 |
అని వ్రాసినారు. ఈ వ్రాసిన గ్రంథములో నొక పదమైనా తాము
నిర్ణయించిన మూడు పదములకు పదద్వయ విభాగమును నిలువ బట్టెడు
సూత్రములు మొదలైనవి లేవు. సరికదా, ఊచు ఎల = ఉయ్యెల అయినందున
కేలాగు ద్విత్వయకారము సిద్దమాయెనో? తాయి యెతులు = తాయెతులు అని
యిక్కడ ద్విత్వము లేకపోవుటకు కారణ మేమో? తోచినటుల వ్రాయవలసిన
దౌను. అసందర్భములో నసందర్భము సంభవించినది. నుడువుల నడుమను
కడను యాకెందును తలకట్టు తక్క నేత్వంబు లేదని సిద్ధాంతము చేసినందుకు
తదర్థమై యింత ప్రయాస పడితే, పాండిత్య గురుత్వ మనుకున్నారు.
| | అథర్వణ గ్రంధే తు, పోయెద నిత్యాదౌ- | |
| | 'డోలా భూషోత్తరీయాణి వినైత్వం నాస్తి మధ్యయే' | |
ఇతి పృథగెత్వం విహితమేవ, అప్పకవిస్తు పయ్యెద ఇత్యాదౌ అచ్త్వం యశ్రుతి
త్వం చాహ. ఏతత్సూత్ర ప్రామాణ్యాత్ స్వకపోలకల్పితమేవే త్యనుసంధేయం
(క. శి. భూ. పు. 190)
అనగా— ఉయ్యెల, తాయెతులు, పయ్యెద— ఈ మూడు పదములు
వినాగా మిగిలిన పదమధ్యయకారములకు తలకట్టులనిన్ని వీటికి మాత్ర మెత్వము
లనిన్నీ అథర్వణాచార్యుల వారి కారిక యున్నది గావున, నప్పకవి చేసిన పద
ద్వయవిభాగము స్వకపోలకల్పితమని అప్పకవిగారి మతమును (అహోబల
పతి) పరిహరించినారు.137
| సీ. | ఎదలపైఁ బొదవలు పయ్యెదలు జాఱగఁ బాఱు | |
దీని వ్యాఖ్యయందు అహోబలపండితులవారి గ్రంథమును వ్రాసి ఇందు
చేతనే (పయ్యెద) ఏక పదమనియున్ను, పద మధ్య యకార మెత్వయుక్త మని
యున్ను గ్రహించవలెనని వ్రాసినారు.138
అప్పకవిగారి ఆంధ్రశబ్దచింతామణి అచ్చు పుస్తకములందు 'అద్యః
క్రియాసు భూతాద్యర్థ సముద్యోతిత మాద్యగం వినా సర్వః' అని యున్నది. అది
అచ్చువేసినవారి పాండిత్యము. ఆర్యావృత్త లక్షణ భంగమైనది.[9] కనినారు
కాదు అర్థవిమర్శ లేకపోయినది.139
(ఇక) ఉయ్యాల, ఉయ్యెల, ఊయెల, ఉయ్యెల అని నాల్గు విధములు
గలదు.140
| క. | జోలల్వాడిరి యమృతపు | 141 |
| సీ. | ఔదలఁ జదలేటి లేఁదరగలు బాలుఁ | 142 |
| శా. | శ్రీలోలాత్మజ కృష్ణరాయ సమరోర్వి న్నీదు వైరి క్షమా | 143 |
| క. | తా సొబఁగున నున్మత్తుం | |
| సీ. | (కటినుండి చనుమట గడిగాగ బిగియించి | 145 |
| సీ. గీ. | మఱియుఁ దక్కిన కడల ఱేండ్లుఱక మంచి | 146 |
| గీ. | ఆడుచున్నవి పింపిళ్ల నంబరమున | 147 |
| క. | పలుమరు దలయంటి దగన్ | 148 |
| చ. | కదిరిన వేడి బాష్పములు గ్రమ్మి పయిం బయిఁ బర్వ భీతిమై | 149 |
—ఈ మహాకవి లక్ష్యములవలన పదద్వయ విభాగము చేసిన అప్ప
కవిగారి సిద్ధాంత మెగిరిపోయినది.150
| చ. | కలి దమయంతిఁ బాప సమకట్టి పొరింబొరిఁ బాయనోపఁ డా | 151 |
| సీ. | వలఁబడ్డ జక్కవల్ వలె నున్న జిల్గు ప | 152 |
| మ. | పదముల్ దొట్రిలఁ గౌఁను దీఁగె చలియింపం గేశముల్ దూల ప | 153 |
—ఈ మహాకవుల లక్ష్యములచేత పదమధ్య యకారములకు తలకట్టు
దక్క నెత్వము లేదను సిద్ధాంత మెగిరి పోయినది.
తాయెతులకు, తల్లి శరీరరక్ష కొఱకు చుట్టిన దండలని అర్థము చెప్పుట
నన్ని విధములను జెడిపోయినది. అప్పకవిగారు వ్రాసిన లక్ష్యము
| | “ఒక యింత యొరిగిన సికమీది ముడి పువ్వు | |
వ్రాసినారు, పువ్వుటెత్తు లనగా పుష్పమాలికలుగదా! తాయెతు అనగా తల్లి
చుట్టిన పుష్పమాలికలుగదా! యీ యర్థము సరసముగా నున్నదేమో సరసు
లాలోచించ వచ్చును.155
"డోలా భూషోత్తరీయాణి వినైత్వం నాస్తి మధ్యయ" ఇతి, కారికకు,
డోల అనగా ఉయ్యాల, భూషా అనగ నగ, ఉత్తరీయ మనగా పయ్యద, ఇది
యర్థము సుప్రసిద్ధి. భూషా శబ్దమునకు దండ లర్థమనుట యొకటి. తాయి
చుట్టిన యెతులనుట రెండు. తకారద్విత్వము లేకపోవుట మూడు శంకలు
సాధారణముగా గనుపించుచున్నవి. భూషలనగా నగల కర్థము. నగలనగా
బంగారు, వెండి మొదలయిన వాటిచేత గుండ్రగాను, కోలగాను చేసిన వస్తు
వులు. ఆ వస్తువులలో శరీరరక్షకొఱకు వృక్షాదుల వేళ్లు మొదలైనవి వేసి
సికను, కంఠమందు, భుజముల, మొలను కట్టు(ట) లోకప్రసిద్ధము. ఆ
వస్తువులను తాయెదలని కొందఱు, తాయెతులని కొందరు తావేజులని కొందరు
ననుట కలదు. తిమ్మకవిసార్వభౌముడుగారు లక్షణసారసంగ్రహమందు
తాయెద అని వ్రాసినారు. పామరులు తావేజు లంటారు. అప్పకవిగారికి
ఉయ్యల మొదలయిన శబ్దములకు లేని పదద్వయవిభాగము సేయుటకు పొసగని
అర్థము వ్రాసుటకు సూత్రములు దిద్దుటకు నింతసామర్ధ్యము కలుగుటకు కారణ
మాయనే గ్రంథాదియందు స్పష్టము చేసినారు. భగవంతులు స్వప్నమందు
ప్రత్యక్షమగునప్పటి పద్యములు:156
| క. | కరములు రెంటను దాల్చిన | 157 |
| గీ. | మోడ్పుకేలు భాలమున జేర్చుకొనియున్నఁ | 158 |
| ఉ. | ఈ యువతుల్ రమాధరణు లేను పయోరుహపత్రనేత్రుఁడన్ | 159 |
| క. | వినియును గనియును నెఱుఁగని | |
| | కనవలదు దాని లక్షణ | 160 |
| క. | ఇల నెనుబదిరెం డార్యలు | 161 |
| క. | మును నారాయణ ధీరుఁడు | 162 |
| క. | తాతనయు నూత్న దండియు | 163 |
| గీ. | ఆంధ్రభాషామహాకాననాంతరమున | 164 |
అని భగవంతులే చెప్పినారని అప్పకవిగారు చెప్పినారు. భగవద్గీత లెటు
వంటివో, అప్పకవి గీతలు నటువలె సకలజనములకు తోచగలందులకు చెప్పు
కొన్నారు. భగవదప్పకవు లిద్దఱు నేకమై రచించిన గ్రంథమందు నిటువంటి
సిద్ధాంతములు బహులములు గలవు. అక్కడక్కడ ప్రసక్తమైనపుడు
వ్రాసుతాము.165
అహోబల పండితులవారు ఉయ్యల, పయ్యదకు ఆధర్వణ కారికే ప్రధా
నము చేసి యకారములకు ఏత్వము లేదన్నారు. కాని తలకట్టుగలదని పరి
శీలించినారు కారు. అప్పకవిగారికి నన్నయభట్టు గారి కారికలు ప్రధానము.
ఆహోబల పండితులవారికి నన్నయభట్టుగారివి, అథర్వణాచార్యుల వారివి
రెండును ప్రధానము. "డోలా భూషోత్తరీయాణి" అను అథర్వణాచార్యులవారి
కారిక నెఱింగితే, ఆ కారికను తెలిగించిన ముద్దరాజు రామన్నగారి నప్పకవిగా
రాక్షేపించరు. అంత కష్టపడి లేని పదద్వయ విభాగమును చెయ్యరు.166
ఇంచుకంత సంస్కృత మందు నించుకంత యాంధ్ర మందు తెలిసీ
తెలియని పండితంమన్యులు నన్నయ భట్టుగారి సూత్రముల ననుసరించిన
ప్రయోగములే సాధువులుగాని, సూత్రముల ననుసరించనివి అసాధువు
లంటారు.167
పదాది యకారము లేదాయెను. పదాది వకారముకు వోఢ్ర శబ్దమందు
నోత్వ ముండెను. పూంచెన్-దీర్ఘమందు పూర్ణబిందు వుండెను. 36 వర్ణ
ములే కాకుండగా మఱియును గలిగి యుండెను.168
ఇటువలెనే సూత్ర మొకరీతినుంటే, మహాకవి ప్రయోగము లొకరీతి
నున్నవి బహుళములు గలవు. ముందు ప్రసక్తమైనచోట వ్రాసుతాము.169
ఆంధ్ర వ్యాకరణ మందేకాదు, పాణినీయ వ్యాకరణమందును కొన్ని
సూత్రములు ప్రవర్తించవు. అంత మాత్రమున వారి మహత్వమునకు లోపము
రాదు.170
సంస్కృతాంధ్ర వర్ణనిర్ణయము సేయుటకునై యిదివరకే గ్రంథవిస్తర
మైనందున (ఇక) ప్రాస నిర్ణయమును చేయుచున్నాము.171
ప్రాసములు
1. ఉభయప్రాసము
| గీ. | శసలు నొకదాని కొకటి బొల్పెసఁగు, నటుల | 172 |
| ఉ. | కౌశిక మౌనివర్య! కడఁకన్ నను ధన్యుని జేయఁగోరి వేం | 173 |
| శా. | కాశాకాశధునీతరంగచయనీకాశద్యుతిం దట్టమై | 174 |
| ఉ. | ఆ శతమన్యువైభవుఁ డహర్పతితేజుఁడు చంద్రచంద్రికా | 175 |
| క. | ఆశీర్వదించి శుకుఁ డుచి | 176 |
| ఉ. | వ్రేసియుఁ జీరియుం బొడిచి వ్రేసియు గ్రుచ్చియు చించి నొంచి బి | 177 |
| సీ. | వికృతి పదాదిని వెలయు నాఱవ హల్లు | 184 |
అని చెప్పినారు. మహాకవి ప్రయోగములు పరిశీలించనందున స్వపాండి
త్యమునకు నగుబాటనుకోక, శసలు ప్రాసలుగల కృతులు నగుబాటనుట గొప్ప
సామర్థ్య మగును.
| ఉ. | ఏనుఁగు నెక్కి భేరి మొఱయించుచు నిస్సహణాది [11]భూరిని | 186 |
| మ. | విను మింతుల్ తిలకంబు చంపకము గ్రోవిన్ సిందువారంబుఁ బ్రేం | 187 |
ఇందులో (మూడవ చరణమందు) "మూర్కొన" నకారలోపమై,
(పూర్వాచ్చునకు) దీర్ఘము వచ్చినది. ప్రేంకణపదము తెలుగు. శ్యామా,
కారంభా ప్రియంగు వృక్షము. పేరుగాన రేఫవచ్చిన ణత్వముగాదు. 'ప్రేంకన'
మని వాడుక లేదు.188
| సీ. | కుదియించునది నెట్టుకొని యింద్రియవ్యాప్తి | 189 |
| క. | త్రినయనుని రాణివాసము | 191 |
నణలకు సాధారణముగా ప్రాసము చెల్లుచుండగా, అప్పకవి మొదలయిన
(వారి) మతములు వేరువేరై యున్నవి.192
| గీ. | 'ధాత్రిఁ బాణినీయ సూత్రములను దృతీ | 193 |
అనగా—నకారమునకు వచ్చిన ఇత్వము, సకారమునకు వచ్చిన
షత్వము నణలకున్ను, సషలకున్ను క్రమముగా చెల్లునని అప్పకవిగారి
తాత్పర్యము.194
| గీ. | "ప్రాదియైన నకార శబ్దములు మూఁటి | 195 |
| గీ. | ప్రాదియైయన శబ్దంబు ప్రాణమగుట, | 196 |
ఇందులో "ప్రాణ" పదముకేగాని, మిగిలిన పదములకు చెల్లవనిన్ని,
మూఁడు వర్ణము లనిన్ని — యీ భేదములు స్పష్టమై యున్నవి.197
| క. | పో నుద్యోగము చేసిన | 198 |
—ఇటువంటివి ప్రాణపదములున్నవి మాత్రమే లక్ష్యములు వ్రాసినారు.
వారివారిమతానుసారముగా చెప్పినారేకాని, పూర్వ మహాకవి లక్ష్యములు పరిశీ
లించలేదు. శ్రీనాథాది మహాకవుల ప్రయోగము లేమనికొనిరో తెలియదు.
అప్పకవిగారు కాశీఖండమందలి 'క. త్రిణయనుని రాణివాసము' (2-150)
అను పద్యము (లక్ష్యము) వ్రాసినారు. త్రిశబ్దము రేఫయుక్త మయినది
గనుక 'నయన' శబ్దమును (ఆది నకారముకు) ణత్వమనుకున్నారు. త్రినయన,
త్రినేత్ర పదములకు వికల్పముననైనా శాబ్దికులు ణత్వము లేదన్నారు. ణత్వము
ఏకపదముందున్నది.199
| | 'రషాభ్యాం నోణ స్సమానపదే' | |
ఈ సూత్రముచేత కృపణః, భ్రూణః, రమణః, వారణః, భూషణం.
దూషణం——ఇత్యాది (ఏర్పడును). భిన్నపదములైనను సంజ్ఞయందు ణత్వం
నిత్యం.
| | 'పూర్వపదాత్సంజ్ఞాయా మగః' | |
నారాయణః, రామాయణం, చాంద్రాయణం (వ్రతవిశేషం),
అగః కిం? ఋగయనం. అసంజ్ఞయందు ణత్వము రాదు. రఘునాథః,
త్రినేత్రః, త్రినయనః, రామనామ ఇత్యాది.
అసంజ్ఞయందు, సంజ్ఞయందు నిత్యముగా ణత్వమువచ్చెడు సూత్రము—
'ప్రనిరంతర శ్శరేక్ష ప్లక్షామ కార్ష్య ఖదిర పీయూక్షాభ్యో- సంజ్ఞాయా మపి'
ప్రవణం. నిర్వణః—వనాన్నిర్గత ఇత్యర్థః, వనస్యాంతః అంతర్వ
ణం, శరాణాం వనం శరవణం, ఇక్షూనాం వనం ఇక్షువణం, ప్లక్షవణం,
ఆద్రువణం, కార్ష్యవణం, ఖదిరవణం, పీయూక్షావణం.
కొన్నిచోట్ల వన శబ్దము (నకారమునకు) ణత్వము వికల్పము.
‘విభాషౌషధి వనస్పతిభ్యః'
దూర్వావణం- దూర్వావనం. శిరీషవణం-శిరీషవనం.
కొన్నిచోట్ల రాదు. దేవదారువనం, సిందువారవనం. పానశబ్దమునకు
సమాసము చేత దేశమర్థమై తోచునపుడు ణత్వము నిత్యము.
'పానం దేశే. '
సురాపాణాః ప్రాగ్దేశీయాః. క్షీరపాణాః ఉశీనరదేశీయాః.
పానశబ్దముకు పానపాత్రము, పానము సేయుట అర్థమగునపుడు
ణత్వం వికల్పము. వీరపాణం-వీరపానం-త్రాగుట-గిన్నెయును. గిరి,
చక్ర, నితంబ — ఈ శబ్దములందు వికల్పము. గిరినదీ—గిరిణదీ. చక్రనితంబా—
చక్రణితంబా. ప్రాణి వహించియున్నపుడు వాహన శబ్దమునకు నిత్యం. ఇక్షు
వాహణం. ఉపసర్గలకు పరమైయున్నపుడు ధామ నకారముకు నిత్యం. ప్రణయం,
పరిణయం, నిర్ణయం. కొన్నిచోట్ల ఉవసర్గకు పరమైయున్న 'ని' అను ఉప
సర్గకు నిత్యము. ప్రణిపాతః, ప్రణిధానం. కొన్నిచోట్ల వికల్పము. ప్రణి
భవనం. ప్రనిభవనం.200
ఈ ప్రకారముగా (ణత్వము) నిత్యమైన పదములు, వికల్పమైన పదములు
మరియును గలవు. త్రినయన, త్రినేత్ర పదములు వికల్పముననైనా ణత్వములు
(గలవి) కావు. అప్పకవిగారు ణత్వమని యేయాకరమునుబట్టి వ్రాసిరో
తెలియదు. శాబ్దికులు ణత్వ మంగీకరించలేదు.201
'త్రినయన' పదము ణత్వము (గలది) అగుగాక, ఆ కాశీఖండమెందే
సీసపద్యమున్ను, రుక్మాంగద చరిత్రము (నందలి) ఉత్పలమాలయున్ను,
పారిజాతాపహరణము (నందలి) మత్తేభమున్ను (చూడవలసినది.) ఈ గ్రంథ
ముల (నుండి ఇతరత్రయు) లక్ష్యములు వ్రాసిరి. ఈ పద్యముల నుదాహ
రించక పోవుటకు కారణము తెలియదు.202
(ఇక) శబ్దశాస్త్రమున సకారము చెడిన షకారము సకార, షకారములకు
ప్రాసమగును. లక్ష్యములు—
| క. | ఝుషకేతు ద్విషునకు కి | 203 |
| క. | వసుధా కలత్రునకు సా | 204 |
| | ఇది "ఉభయప్రాస" మంటారు. | 205 |
2. ఋప్రాసము
| క. | స్వరగణ మయ్యు ఋకారము | 207 |
| క. | ఆ ఋషికుమారు గట్టిన | 208 |
(మొదటి పాదమున) “కుమారుడు" అని "డు" వర్ణము లేదు గాన,
నసాధువనుకొని “పుత్రుఁడు" అని కొన్ని పుస్తకము లందున్నది. డు వర్ణము
లేకుండుటకు చతుర్థాశ్వాసమందు తెలియపరచుతున్నాము.209
లాక్షణికు లందఱు (లక్ష్యముగా) పై పద్యమే వ్రాసినారు. (కాని) ఋషి
పదము రేఫమున్ను గలదు. ద్విరూపకోశమందు - ఋషిః, రుషి అని
యున్నది.
“విద్యా విదగ్ధమతయః రుషయః ప్రబుద్ధాః"
అని "భాకందుని" ప్రయోగమని గురుబాల(ప్రబోధిక) ఋషిః =
మునీశ్వరుడు. రుషిః = మునీశ్వరుడున్ను, దిగంబరుడున్ను, వేదమందున్ను,
జ్ఞానవృద్ధునియందున్ను, ఋషి మతప్రవర్తకుని యందున్ను అర్థము గల
దని "శబ్దార్థకల్పతరు” వందున్నది. కావుని నీ పద్యముచేత చెల్లదు.210
| ఉ. | నీ ఋణ మెల్లఁ దీర్చి యవనీపతిఁ గింకరుగాగ నేలుదున్ | 211 |
| సీ. | ఋష్యమూకాద్రియు ఋశ్యశృంగుండును | |
| | (గృష్ణ వృత్తాంతకా హృషీకేశ మదన | |
అని నిశ్చయించినారు కాని, ఇందులో ఋషిః = రుషిః, ఋశ్యః = రిశ్యః అని
రెండును గలవు. మఱియునుగలవు. ఋష్టిః = రిష్టిః = ఖడ్గమును, సమృద్ధియును,
ఋక్థం = రిక్థం = సొమ్ము.214
కొందఱు లాక్షణికులు ఋత్వముగల హల్లులు మూడు, లేని హల్లు
ఒకటి, లేనివి మూడు, కలది ఒకటి అని చెప్పినారు. కాని,215
| క. | ఈ కృష్ణుని సారథ్యము | 216 |
3. సంయుతాసంయుతప్రాసము
లక్షణము : క్రాముడి గల హల్లులకు, వట్రసుడిగల హల్లులకు ప్రాస
మగును.219
| ఉ. | క్షత్రియవంశ్యులై ధరణి గానఁగఁ బుట్టినవారు బ్రాహ్మణ | 220 |
| క. | శత్రుజనులఁ జెఱచుటయును | 221 |
| క. | నాకింకను దిక్కెవ్వరు | 223 |
| శా. | నాతో మార్కొనలేరు నిర్జరపురీ నాగేంద్ర బృందారకా | 224 |
| క. | భూపతివై యటఁ బుట్టిన | 225 |
| గీ. | వాక్త్రినేత్రాంగనా శచీ శక్తు లధిక | 226 |
| గీ. | రలలు తమక్రింద జడ్డలై గ్రాలు వ్రాలు | 228 |
| గీ. | పాఁడి ద్రచ్చఁగనిమ్ము నా తండ్రి కృష్ణ | 229 |
—అని లక్షణము చెప్పినారు. ఇందులో, 'దుండ-గాండ్ర' - ఇది
మాత్రము బాగున్నది. 'వేడు - పండ్లు' ఇది మంచిదిగాదు. 'పాడి - తండ్రి'
'పాండి' అని పదమునందు బిందువులేదు. తండ్రి బిందువున్నది. ప్రాస
మెక్కడ నుండదు. అర్ధబిందుప్రాసముకు భారతాది లక్ష్యము లనేకములు,
పనిలేనిది వ్రాసిరి. అర్ధబిందు వున్నదానికి, లేనిదానికి సాధారణముగా ప్రాస
ములు గలవు. "మేండు - ఏండ్లు', ఎక్కడను లకారమున్నదానికి, లేనిదానికి
ప్రాసములేదు. 'మెండు' బిందువు. 'ఏఁడ్లు' అర్ధబిందువు. బిందువుకు నర్ధ
బిందువుకు (ప్రాసము)లేదు. రెండు పొరపాటులు కౢప్తపదమందున్న ఌకారమును
లకార మనుకొని భ్రాంతత్వమొంది యీ లక్ష్యము వ్రాసినారు. ఇది యనగా 230
| శా. | లోకత్రాణరతిం దదాదిమ మహీలోక ప్రవేశోత్క భా | 231 |
—కౢప్త పదమందున్నది, శుక్ల - విక్షణ - శ్లేషాది పదములందున్న
లకారము వంటిది గాదు. లాక్షణికులందఱు—
| గీ. | కబ్బముల కౢప్తియను స్వరల్కార మితర | |
నని లక్షణము చెప్పి, లక్ష్య మీపద్యమే వ్రాసినారు. అప్పకవిగారు మాత్రమే
లకార మన్నారు. 'కౢప్తిపదము లకారమేమో? ఆ లాక్షణికులకే భ్రాంతత్వ
మనుకోరాదా :'- అంటే,
| మ. | ఒక భూమీదివిజుండు చోరహృతధేనూత్తంసుఁడై వేఁడుకొం | |
| | కర్పూరధూలిధవలద్యుతిపూరధౌత | |
| సీ. | ఘృతపయోరాశి సంకౢప్తావధికమైన | |
—లకారమైతే యతిభంగము కావలె. క్రాముడిగల హల్లుకు దాపలి
వర్ణము లఘువున్ను నగుటవలన, క్రాముడిగల వర్ణము లేని వర్ణము ప్రాస
మగును. స్వరమైనప్పటికిన్నీ ఋకారము మాత్రము వ్యంజనమైన రేఫముతో
యతి ప్రాసములు చెల్లును. స్వరమైన ఌ కారమును వ్యంజనమైన లకార
మనుకొనుట మాత్రమే భ్రాంతత్వముగాదు. బిందువున్న వర్ణముకు లేని వర్ణ
ముకు ప్రాసము గూర్చుట —ఇది శుద్ధ ఛాందసత్వము. ఈ గ్రంథమందు
నెవరును శంకలు లేకుండగా భగవంతుడుగూడా తమకు సహాయుడై చెప్పినట్లు
మొదటనే (అప్పకవిగారు) చెప్పినారు. మరియును ( తమ 'ఆం.శ.చి.'
యందు)233
| క. | ఇది చదివిన పిమ్మట మరి | 234 |
| గీ. | పర్వతము లెల్ల నొక్క దర్పణమునందు | 235 |
| గీ. | సౌరభాషకు శబ్దశాస్త్రంబు పగిది | 236 |
—(అని) తమ మహిమను, తమ గ్రంథమహిమను విశేషముగా
(అప్పకవిగారు) ప్రకటము జేసినారు.237
4. ప్రాసమైత్రి ప్రాసము
లక్షణము: క్ష కారము దాపల బిందువు గలిగి ద్విత్వ మకారముకు
ప్రాసమగును.238
| ఉ. | ఇమ్ముగ సర్వలోకజను లెవ్వనియేని ముఖామృతాశుబిం | 239 |
| ఉ. | అమ్మఖవాజి పాండుతనయాధ్వరవాహ మెదిర్చి మోముమో | 240 |
(అయితే) కాకునూరి అప్పకవిగారి "ఆంధ్రశబ్దచింతామణి"
(3-343) యందు —241| గీ. | గట్టి బిందువుమీది బకారమునకు | 242 |
| గీ. | బమలు బిందుపూర్వకముగ, బ్రాసంబుల | 243 |
—అని తిమ్మకవి సార్వభౌముడుగారు చెప్పినారు. కావున బిందువు లేకపోతే
జమిలి మా లేదు. కంమ్మ, ఇంమ్మ, అంమ్ము —ఈ మొదలైనవి బిందు
పులు గలవని తెలియవలయును.244
5. స్వవర్గజప్రాసము
| గీ. | వర్గు మొదటి వర్ణము మూఁడవదియు నైన | 245 |
| చ. | పెటిలి సువర్ణపర్వతము పెక్కుతెఱంగుల వ్రయ్యునట్టు ల | 246 |
| ఉ. | ఎండకు వానకోర్చి తన యిల్లు ప్రవాసపు చోటునాక నా | 247 |
—అచ్చుపుస్తకములందు 'నా, కొండు నలంగుదు' అని వ్రాసినారు. స్వవర్గజ
ప్రాసముకు లక్ష్యము వ్రాసిన పద్యము (ఇది,) నాలుగు చరణములందు డకార
ములే ఉంటే యీ పద్యము లక్ష్యము (గా) వ్రాయ పని లేదు.248
| క. | అటుకులు తిన్నట్లగునే | 249 |
| ఉ. | కాదన కిట్టిపాటి యపకారము తక్షకుఁ డేకవిప్రసం | 250 |
| క. | ముదమొదవ రమ్యహర్మ్యము | 251 |
| క. | వింధ్యాద్రిఁ బోలు నా ప్రతి | 252 |
| క. | ఆదేవోత్తముఁడు సుధాం | 253 |
| క. | ఆ దశరథసూనుండు ప | 254 |
| శా. | ఏ డక్షోహిణు లెన్నఁ బాండవబలం బేకాదశాక్షోహిణుల్ | 255 |
| ఉ. | బీదశచీవిభుండు దితిబిడ్డ లవార్యులు వారు పల్మరున్ | 256 |
| క. | కాదేని బిరుసులాడక | 257 |
| క. | విదురుఁడు తండ్రియుఁ దనకుం | 258 |
—అని యీ పద్యములందు, రూడి, బీద, సాదు, విది —యీ పదములు
తద్భవములని తద్భవప్రకరణమందు వ్రాసినారు.[12]
అంతేకాని, ప్రాసప్రకరణమందు తృతీయ చతుర్థ వర్గములు, కూడదని
వారి తాత్పర్యము. దిద్దశక్యముగాని లక్ష్యములు వ్రాసినాము గావున ప్రాసము
లందు నుంచవలసిన వవును.259
| ఉ. | అంధక వృష్ణిభోజ కుకురాన్వయ భూపతులెల్ల నీదెసన్ | 260 |
| ఉ. | భాంధవ శాత్రవాకలిత భావభవా భవపాశ బంధ సం | 261 |
| క. | సింధురము మహోద్రేకమ | 262 |
3. బిందుప్రాసము
లక్షణము : నకారము గలిపిన హల్లున్ను బిందువు దాపలగల హల్లున్ను
ప్రాసమగును.264
| క. | కన్దోయి చల్లఁగా నిడు | 265 |
| ఉ. | కిన్కలు ముద్దుపల్కులును గెంపుగనుంగవ తీయమోవియున్ | 266 |
| గీ. | రహినిఁ బ్రాసాక్షరాది వర్ణంబు గిలుక (పొల్లు) | 267 |
| గీ. | పేర్చి పొల్లు నకారంబు బిందువగుట | 268 |
| మత్త. | అమ్మునీంద్రు నివాసశక్తిఁ దదంగరాజ్యమునందు మే | 269 |
ప్రాసభేద విమర్శ
| శా. | సింగం బాకటితో గుహాంతరమునం జేడ్పాటు మైనొంది మా | 271 |
(అని విరాటపర్వము నందలి (4-95) పద్యమందు సంధిగత ప్రాసమని వ్రాసి
నారు. (మఱియు)
| సీ. | అర్ధబిందు సమాహ్వయము, పూర్ణబిందు, ఖం | 272 |
అవి 17 విధములు చెప్పినారు. వీటిలో ప్రాసమైత్రి, స్వవర్గజము, ఋప్రాసము—
ఈ మూడున్ను భేదములు కనుపించుచున్నవి గాన గ్రాహ్యంబులు. ప్రాసవైర
మని పేరుమాత్రమేకాని, యొక్కడనైనను లేనందుననున్ను, తమరు లక్ష్య
మొకటైనా వ్రాయనందుననున్ను, పూర్వసుకవిప్రబంధములయందు నున్నవన్ని
చెప్పుటవలన నున్ను- ఇంత సందర్భముగా రచించుటకు గగనారవింద, శశి
విషాణ, వంధ్యాపుత్రుల వంటిదిగా నెంచి సంతోషించినాము. విశ్రమ ప్రకరణ
మందును 'విశ్రమవైర' విశ్రమమని చెప్పవలసినదౌను. పరాకు నొందినారని
తోచుచున్నది. (ఇక) సంయుతాసంయుత ప్రాసములో రేఫశ్లిష్టమునకు మహా
కవి ప్రయోగములు గలవు. లకారశ్లిష్టములకు లేవు. ఉభయప్రాసమందు
విషమపదము సషలకు రెంటి(కిని ప్రయోగ) ములున్నవి. చెప్పవలసినదౌను.
నణలకును సాధారణముగా నున్నవాటికి నకారముకు వచ్చిన ణత్వము మాత్రమే
ఉభయములకు చెల్లుననుట పరిశీలించనిమాట. వీఁక దాఁకి ఇది అర్ధబిందు
ప్రాసము. పొందింప బృందావనము - ఇది బిందుప్రాసము, నాకొఱత- చీఁకటి -
ఇది ఖండాఖండప్రాసము.273
| క. | సంగ్రామరంగమున పెలు | 274 |
| 'గీతపాదము. | విద్రుచె వినతాత్మజుండు దిక్కు లద్రువ ననఁగ' | 275 |
| 'గీ. | ప్రాఙ్నగ సమానధృతి సుధారుఙ్నిభాస్య...' | 276 |
| 'క. | మిన్నేఱు పాదమున ధా | 277 |
| 'క. | తమ్ములను మల్లికాకుసు | 278 |
—ఇదియును అనునాసికప్రాసము. ఏయెడ — ఆయత = ఇది లఘు
యకార ప్రాసము. 'శా. సింగం బాఁకటితో...వ, చ్చెం గుంతీసుత...' =
ఇది సంధిగత ప్రాసము — ఈతొమ్మిది విధములును సాధారణమైనవి గనుక
నామనిర్దేశము మాత్రమే ఫలము. ఇన్ని ప్రాసము లప్పకవిగారు చెప్పినారను
గొప్పకేకాని, మరేమియు లేదు.279
| గీ. | పెద్దలాకుఁను దనకు నభేదమగుట | 280 |
| క. | జలనిధియను తెరమఱు గటు | 281 |
| క. | కొడుకులు దానును గుఱ్ఱపు | 283 |
—అని లడలకు, ళడలకు, లక్ష్యములు వ్రాసినారు. అచ్చు పుస్తకములందు,
'జడనిధి'—'దడములు' అని వ్రాసినారు కవిత్వ మచ్చుపుస్తకములందున్నటులనే
సుష్ఠువు, అప్పకవిగారి మత మదికాదు. 'జలనిధి' - 'దళములు' అని నిశ్చయము.
అటులనే కాకపోతే లక్షణ లక్ష్యములకు విరోధము. నిశ్చయించుట అప్పకవి
గారిదిన్ని, వ్రాసుట అచ్చువేసిన వారిదిన్ని పొరపాటు.284
| చ. | చిలుకలు కూయునో చెవులు చిల్లులువోవఁగ నంచు నెన్నడున్ | 285 |
| తోటక. | తాలిమి దూలిన తాపసపత్నుల్ | 286 |
(అయితే) తిమ్మకవి సార్వభౌముడుగారు లక్షణసారసంగ్రహము
నందు (2-82)
| క. | లడలకు నభేద మనుచున్ | 287 |
| ఆ. | మొసలి మొసడి వ్యాళమును వ్యాడమును వ్రీళ | 288 |
| ఆ. | వెలుడె నన్పదంబు వెడలుటయంచు ల | 289 |
| క. | కలవు వివరింపఁగా నా | 290 |
| | "చిలుకలు కూయునో................... | 291 |
| క. | వెలుడి చనుదెంచె నపుడ | 292 |
| 'క. | కొడుకులు దానును................. | 293 |
| క. | బాలోవ్మత్త పిశాచ ద | 294 |
అని చెప్పినారు. గనుక, జలము - జడము, దళము - దడము, వ్రీళ - వ్రీడ, ఈ మొదలైనపదము లాంధ్రగీర్వాణములందు బహులములు రెండువిధములు
గలవు. అప్పకవిగారున్ను 'ఆంధ్రశబ్దచింతామణి' యందు| సీ. | క్ష్వేళంబు క్ష్వేడంబు, చోళుండు చోడుఁడు | 295 |
| సీ. | డిండీర దీప్తి పోడిమి మీరు నీ కీర్తి | |
| | మంచు నీపద్యమునఁ జరణాదులందు | 296 |
| గీ. | డంభ డిండీర డోలికా డాడిముది (కా. అం. 2-146, 7, 8) | 297 |
— అని ళడలే కాకుండా, దడలున్ను రెండు విధములు గలవని చెప్పిరి.
ఇందులో ‘జళకేళి - జడకేళి', దళము - దడము, వెలుడఁడు - వెడలఁడు,-
ఈ పదములు రెండువిధములు చెప్పిన్నీ, ఆలక్ష్యము లెందుకు (అప్పకవిగారు)
వ్రాసిరో తెలియదు. (మరియు) విశ్రమప్రకరణమందు నైషధమందలి (1-110):
| క. | కేళాది రాయ యభినవ | 298 |
— అని (రెండవ చరణమున) 'దల' లకు విశ్రమము 'లేఖా-రేఖా' అని రెండు
విధములున్నవి గనుక పనికిరాదని '...చంద్రలేఖాంకుర ...' అని వ్రాసిరి.
ఇచ్చటమాత్రము తత్పాండిత్యమహిమ ఏమయిపోయెనో తెలియదు. లడలకు
ప్రాస మెక్కడనున్ను లేదు. 'జలంచ జడమిత్యపి' అని ద్విరూపకోశమం
దున్నది గనుకనే— 299
| | క. పడమర మొగమై పశ్చిమ | 300 |
- ↑ కైలాస సోపాన పదములు నిత్యసమాసములు. (చూ. ఇదే గ్రంథమున నిత్యసమాసయతులు). వాటి స్వరములు ఇక్కడ యతి చెల్లినవి. ఇట్లు చెల్లుట 'సౌభాగ్యయతి' అని సులక్షణసారము. (యతి ప్రకరణము. 198)
- ↑ నారాయణ - నరాయణ పదములు రెండునున్నవి. చూ. ఇదే గ్రంథమున నిత్యసమాసయతులు
- ↑ ఇక్కడ 'సర్వలక్షణసారసంగ్రహ' మని పేర్కొన్నను ముందుముందు గ్రంథమందంతట 'తిమ్మకవిగారి లక్షణసారసంగ్రహ' మనియే 'సర్వ' పద విరహితముగా వేంకటరాయకవి పేర్కొన్నాడు. నిజమునకు అది 'లక్షణసారసంగ్రహ'మే. చూ. ఆం. ప్ర. సాహిత్య అకాడమీ ప్రచురించిన 'లక్షణసార సంగ్రహ'మునకు నా వ్రాసిన సమీక్షణము.
- ↑ మూలప్రతియందే ఈ పద్యము కుండలీకరింపబడియున్నది.
- ↑ 'లోన్' అనునది ద్రుతాంతము. ద్రుతసంధి ప్రకారము ఇక్కడ ‘తోఁబ్రదక్షిణ’ అని యుండవలెను. కాని అట్లున్నచో ఈ పాదంమం దుపయుక్తమైన ప్రాసయతికి భంగము కలుగును.
- ↑ ... ర్జితతుల్య మర్థల ఝెంకృతులును...' అని మూలప్రతి.
- ↑ ఈ కుండలీకరణములోని భాగము మూలమునలేదు. అహోబల పండితీయము (ఆంధ్ర రచయితలసంఘ ప్రచురణ)నుండి గ్రహించబడినది.
- ↑ "కశ్చిద్వదతి... కశ్చన“ ఇత్యుక్త్వా కయోశ్చిత్త న్మైత్రీ
కల్పకయోర్మత ముభయత్ర కశ్చిచ్ఛబ్ద ప్రయోగేణ అత్యంత పండిత
మ్మన్యతా ధ్వనన ద్వారా పరాకృత్య, ద్వితీయాచార్యేణ- "అనయో
స్సంగతిం యస్తు, కరోతి కవితాకృతౌ. అస్యా అత్యంతదోషత్వాత్,
దుష్కవి స్సహి కథ్యతే" (అధర్వ సం 27 కా) ఇతి స్వమతం ప్రకాశితమ్.
(క. శి. భూ. పు. 195-196)
- ↑ ఆర్యాపూర్వార్ధమందు ఏడు చతుర్మాత్రాగణములు మరియు వొక
గురువుండవలెను. ఇందు ఒక చతుర్మాత్రాగణ మెక్కవైనది. "అద్యః ।
క్రియాసు। భూతా । ద్యర్థన ।ముద్యో । తితమా । ద్యగంవి । నాస । ర్వః" ఇది
ఆర్యాగీతియు కాదు. ఆర్యాగీతియం దెనిమిదిమాత్రమే చతుర్మాత్రాగణ
ములుండును. ఇందొక గురువెక్కువ. మరియు 'ఆద్యగ' మని యుండుట అప్ప
కవి ఉద్దేశ్యమునకు భిన్నముగూడ. - ↑ ము. పు రత్నభూషలన్
- ↑ ....భేరిని, స్స్వానము లుల్లసిల్ల జలజాతహితేందువిశాలవీథులన్
- ↑ వీటిని తద్భవములందు వ్రాసినవాడు కూచిమంచి తిమ్మన. (లక్షణసారసంగ్రహము 1.80-84 )