సుకవి మనోరంజనము
ద్వితీయాశ్వాసము
శ్రీ రమణిప్రియ శయనా
1
యతిభేదవిచారము
అవధరింపుము, విశ్రమనిర్ణయం బెఱింగించెద : 2
కాకునూరు అప్పకవిగారు తమ ఆంధ్రశబ్దచింతామణి యందు —
గీ.
విరతి విశ్రాంతి విశ్రామ విశ్రమములు
3
క.
భీమన పది చెప్పె, ననం
4
గీ.
పూర్వకవుల లక్ష్యములు గూర్చి సత్కవి
5
యతి భేదములు :
క.
స్వరయతులు వ్యంజనాక్షర
6
గీ.
రసను స్వరమైత్రివళులు స్వరప్రధాన
7
సీ.
క్రమమునఁ బ్రాణి వర్గజ బిందు తద్భవ
8
సీ.
సర్వేశ యుష్మదస్మ చ్ఛబ్దయతులును
రాగమసంధి విభాగ నామాఖండ
9
—అని స్వర యతులు 7 వ్యంజనాక్షర యతులు 21, ఉభయ వళులు 12, ప్రాసయతి (1) లోగూడ నలుబదొకటి (యతిభేదములు) అప్పకవిగారు చెప్పినారు. పది మొదలుకొని ముప్పది పర్యంతమున్ను కొందఱు కొందఱు లాక్షణికులు చెప్పినారు అందటికన్న అప్పకవిగారే యెక్కువ చెప్పినారు గాని, ఈ నలువదొకటిలోను స్వరమైత్రి, ప్రాణి, ఋజ, ప్రత్యేక, భిన్న, ఏకతర, అంత్యోష్మ, మవర్ణ, యుష్మదస్మచ్ఛబ్ద - ఈ 9 యతులు పరిహరించబడినవి. [ 1] 10
'గీ.
అబ్జపత్రనేత్ర యార్తావనచరిత్ర...'
ఇటువంటివి—అనగా, అకారముకు, ఆకారముకు, ఐకారముకు, ఔకారముకూ యతి ఆకారయతులనిన్ని—
'గీ.
ఇందు వంశసోమ ఈశ్వరీనుతనామ... '
ఇటువంటివి ఇద్విరామములనిన్ని
'గీ.
ఉరగరాజతాయి యూర్ధ్వవిష్టపదాయి...'
ఇటువంటివి ఉద్విరామము లనిన్ని ఇవన్నియు స్వరమైత్రి వలులనిన్ని (అప్పకవిగారు) వ్రాసినారు. లాక్షణికు లందఱును స్వరయతులని నిర్ణయించినారుగాని ఈ భేదము నెవరు నంగీకరించలేదు. (ఇక) ప్రాణియతులనగా—
'సీ.
కలశాబ్ధి గంభీర కాంచనాచలధీర
(అని వ్రాసినారు). వర్గాంత్యాక్షరమును విడిచి మిగిలిన నాలుగు నొకదాని దొకటియైనా, యే యక్షరమున కాయక్షరమైనా నిలిపితే వర్గయతులని ఆదినుంచిన్ని సుప్రసిద్ధిగా నున్నది. కావున వర్గయతిని సర్వమైత్రిప్రధానము చేసి ‘ప్రాణియతి’ యని క్రొత్త పేరుంచు టించుకంతైనా వినియోగము లేదు. వర్గయతులకు తమరు చెప్పిన లక్షణ లక్ష్యములు 11
క.
తమతమ యనునాసిక వ
12
గీ.
కంధిమధ్యగేహ ఖండితారి సమూహ
13
ఇక్కడ మాత్రము వర్గయతులేమి? కకారముకు కకారముంటే ప్రాణియతి యేమిః నాలిగింటిలో నరలేక నిలిచిన అని తమరే స్పష్టముచేసిరి. ప్రాణియతులని పేరుమాత్రమే గొప్పకాని, విశేషము లేదు. (ఇక) ఋజుయతులనగా, యకార హకారములకు వ్రాసినారు. ఇవియును, అంత్యోష్మయతులు-అనగా, శవర్ణ షకారములకు వ్రాసినారు, ఇవియును 'సరసయతు'లని సుప్రసిద్ధము లైయున్నవి. (మఱి) ఏకతరయతులనగా, రేపముకు రేఫము ఱఆకారముకు అకారము ఏకతరయతులని వ్రాసినారు. ఈ రెండును, య-ల-వ ఈ మూడు ఏ యక్షరమున కాయక్షరము యెక్కటి యతియని పండిత పామర సాధారణమైన యతి. అటువంటిదానికి, రేఫమునకు రేఫము. ఱకారమునకు ఱకారము ఏకతరయతి యనుటయు, య-ల-వ —ఈ మూడక్షరములు ఏయక్షరమున కాయక్షరము యతియగునపుడు ఏ యతో నలుబదొకటి యతులలో చెప్పకపోవుటకు వారి సామర్థ్య మేమనుకోవలెః (ఇక) ప్రత్యేకయతులనగా— 14
గీ.
అరయ శార్జంబు హరిచేతి యది యనంగ
15
అని వ్రాసినారు. మొదటి (చరణమున) స్వరయతి. రెండవ (చరణమున) వర్గయతి. (మఱి) భిన్నయతు లనగా—
"గీ.
ఎదను లచ్చిని హరి ధరియించె ననఁగ
16
(అని వ్రాసినారు.) మొదటి చరణమున) సరసయతి. రెండవ (చరణమున) ఎక్కటియతి (కావున) ఇటువలె క్రొత్తపేరు లుంచుటకు పనిలేదు. ఈసప్తవిధములు నామనిర్దేశములు మాత్రమే క్రొత్తగాని, దశవిధయతులతో సుప్రసిద్ధములై పండితపామరసాధారణముగా నందఱు నెఱింగినవవును. (ఇక) మవర్ణ విరామము :—17
సీ.
మర్దిత దైత్య సంయమి మనోబ్జాదిత్య
మందరధైర్య వంశ నినాద చాతుర్య
18
అని బిందువు దాపలగలిగిన య, ర, ల, వ, శ, ష, స, హ,--ఈ యెనిమిదివర్ణములు మవర్ణముల యతి చెల్లునని చెప్పినారు.
లక్ష్యము-భీమనచాటుధార :
చ.
గరలపుముద్ద లోహ మన గాఢమహాశనికోట్లసమ్మెటల్
19
ఈ పద్యము భీమకవిగారిదే అయితే (కవిజనాశ్రయము సంజ్ఞా 62)
"క.
స్వరవర్గాఖండ ప్రా
20
అని యీ పద్యము భీమకవిగారు చెప్పినదని సమస్తలాక్షణికులు నంటారు. భీమన పది (యతిభేదములు) చెప్పినాడని తమరున్ను చెప్పిరి. ఈ పదియతులలో మవర్ణ విరామము లేదుగదా!
లక్షణము చెప్పేవరకు (భీమకవిగారు) మవర్ణ విరామము నెఱుగరనిన్ని, పిదప కొంతకాలముకు ముఖ్యముగా మవర్ణ విరామమును జెప్పక వల్లగాదని తోచి ఈ పద్యము చెప్పినారనుకోవలెను. మంచిదే, మకార హకారములకు (లక్ష్యమున యతి చెల్లింపు ఉంటే, (మకార
ముకు) య ర ల వ శ ష స లకు కూడా యతి చెల్లుతున్నదనుటకంటే, కకారాది యిరువదైదు వర్ణములకున్ను చెల్లునంటే మిక్కిలియు బాగుండును. (నిజమునకు భీమకవిగారు)
'...సం, హర సుగుణాభిరాముఁడగు నైలము...'
అని సరసయతి రచించియుందురు. 'ఐలము' అనుచోట 'మైలము' అని వాడుక కలిగియుండవలె. 'లేములవాడ భీమకవి' అనియుంటే, 'వేములవాడ భీమకవి' అని వాడుక కలదు. ‘లేములవాడ' న్నందుకు :—
ఉ.
లేములవాడ భీము నవలీలఁగఁ జూచి కలింగగంగు 'ఈ
అని చాటుధార. కావున నొకరీతిగా నుంటే నొకరీతి వాడుక కలదు అయినా 'మైలము' అనే ఉండుగాక. నన్నయభట్టుగారు చెప్పినదేగాని, మిగిలినది అగ్రాహ్యమని తమరే చెప్పిరి. నన్నయభట్టుగారు అఖండయతి చెప్పితే దిద్దినారు. నన్నయభట్టుగారి లక్ష్యములేని మవర్ణ విరామము నిలిపినారు, ఆయనగారి స్వతంత్రపాండిత్యమహిమ అస్మదాదుల కవాచ్యము.
(ఇట్లు) నలుబదొకటిలోను నెనిమిది (యతిభేదములు) పోగా మిగిలిన ముప్పది మూడు యతులలో అభేదయతి (యందు) వబలకు, లళలకు, లడలకు— మూడువిధములు చెప్పినారు. లడలకు లక్ష్యమొకటియు నెవరిదియు లేనందున నదియును మంచిదికాదు. కాకుస్వరయతులు, ప్లుతయతులు నేకముచేసి ఆరువిధములు చెప్పినారు. కాకుస్వరయతులయొక్క, అభేదయతులయొక్క అంతర్భేదములు కలుపుకుంటే ముప్పది తొమ్మిది విధములు నిలిచినవి. (ఇక) ప్రకృత మనుసరించుతున్నాము. 22
యతిభేదములు
గీ.
అవనియందు స్వరప్రధాన వలులును ఋ
23
సీ.
క్రమమున వర్గవిరామములు నఖండ
24
సీ.
అంత్యోష్మసంధి నిత్య వికల్పసంధి రా
25
అంత్యోష్మ సంధి, నిత్యసంధి, వికల్పసంధి, రాగమసంధి — అని తెలియవలయును.
స్వరయతులు 6, వ్యంజనాక్షర యతులు 15, ఉభయవలులు 22, ప్రాసయతితో నలుబది నాలుగు యతులు. వీటిలో నభేదయతులు నాలుగు భేదములు, ప్లుతయతులు నాలుగు భేదంబులు, కాకుస్వరయతులు నిరువదియైదు భేదంబులు —ఈ అంతర్భేదంబులతో గూడా డెబ్బది నాలుగు విధంబులును మహాకవి లక్ష్యములతో నేర్పరించుతున్నాము. 27
1. స్వరప్రధానములు
లక్షణము —
సీ.
ధారుణియందు నకారయుగంబును
28
అర్థము :— అ ఆ ఐ ఔలు నొకటి. ఇ, ఈ, ఎ, ఏలు, ఋకారము నొకటి. ఉ, ఊలు, ఓ, ఓలు నొకటి. ఋకారము మాత్రము ఇ, ఈ, ఎ, ఏలకు యతి యగునపుడు స్వరయతి. హల్లులైన రి, రెయను హ్రస్వ దీర్ఘవర్ణములకును, గుడి, యేత్వముగల హల్లులకున్ను, క్రాముడికి చెల్లునపుడు 'రియతి' యని కొందఱు, ఋవలి యని కొందరు నందుఱు. ఋకారమునకు 'వట్రసుడి' సంజ్ఞ కూడా గలదు. కావున వట్రసుడులున్న హల్లులున్ను ఇ, ఈ, ఎ, ఏలున్ను యతులైనపుడు ఋత్వసంబంధయతి. ఏ హల్లులైనను— రెండు హల్లులకున్ను వట్రసుడులుంటే, ఋత్వసామ్య యతులని నామధేయములు గలవు. కొందఱు ఈ భేదములు చెప్పలేదు. 29
కొందఱు లాక్షణికులు స్వరయతి లక్షణము వ్రాసిన పద్యము —
క.
అ ఆ లై ఔలకు మరి[ 2]
ఈ పద్యచరణములందు ఆదిని నున్న అ ఆ ఇ ఈ - ఈ నాలుగున్ను, ఎ ఏలనుచోట ఎకారమున్ను గురువులు, ఏది హేతువుననైనవో తెలియదు. పామరులు బాలురకు చెప్పెడుపట్ల దగ్గిరనున్న ఆ ఈ ఊ ఓ — ఈనాలుగక్షరముల నూతగా నుచ్చరించుట మాత్రముచేత గురుత్వమొందవు. ఎకారమునకు ఆ పామరోక్తియు లేదు. పరిశీలించనందున లక్షణభంగమైనది. 30
స్వర ప్రధానవలులకు లక్ష్యములు :
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (4-200) —
గీ.
ఆదిగర్భేశ్వరుండౌట అనుచితంబు
31
రెండు యతులు.
అందే (7-95) —
గీ.
ఈశ్వరద్రోహి గర్వాంధ ఋషివరేణ్య
32
చేమకూరవారి విజయవిలాసము: (2-167) —
ఉ.
ఎచ్చటఁ గంటిరా విజయు నిక్కువ నిక్కువమౌనె రాఁడుగా
33
మూడు యతులు —
చేమకూరవారి సారంగధర చరిత్ర (2-41) —
గీ.
ఔర వీని మోహనాకార రేఖ వే
34
ఇటు వలెనే తెలుసుకొనేది. 35
2. ఋవలి
తిమ్మకవి లక్షణసారసంగ్రహము (2-221) —
క.
భావింప ఋకారమునకు
36
లక్ష్యములు —
సభాపర్వము (2-11) —
సీ.
(ఈతని వృద్ధని యెఱఁగి పూజించితే
37
ఋకార మనగా వట్రసుడికి సంజ్ఞ కలదు గావున— 38
మనుచరిత్ర (2-36)—
సీ.
ప్రతిఘటించు చివుళ్లపై నెఱ్ఱవారిన
39
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (1-18)—
ఉ.
ఆణిమెఱుంగు ముత్తెపుటొయారపుమ్రుగ్గులు రత్నదీపికా
40
గోపికాహృదయలోలశతకము —
సీ.
శ్రీ పద్మవాసినీపృథుతరకుచశీత
41
3. ఋత్వసంబంధవలి
కాకునూరి అప్పకవి ఆంధ్రశబ్దచింతామణి (3-26) —
గీ.
సొరిదిఁ గాదుల వట్రువసుడుల కెల్ల
42
అర్థము: కృ గృ మొదలైన వట్రసుడి గల హల్లులన్నియు ఇ, ఈ, ఎ, ఏలు ఋకారము – ఈ అయిదచ్చులకు వడి చెల్లును. 43
లక్ష్యములు—
సుభాషితరత్నావలి —
గీ.
నృపులు పండితులగు వారి యెడల గర్వ
44
తిమ్మకవి రసికజనమనోభిరామము —
క.
వృద్ధునకు యువతి విషమగు
45
మనుచరిత్రము (1-57)—
సీ.
తీర్ధథసంవాసు లేతెంచినారని విన్న
46
కృష్ణరాయల ఆముక్తమాల్యద (4-273)—
ఉ.
హితులు భిషగ్గ్రహజ్ఞబుధబృందకవీంద్రపురోహితుల్ హితా
47
4. ఋత్వసామ్యవలులు
కాకునూరి అప్పకవి 'ఆంధ్రశబ్ద చింతామణి’ (3-84)—
గీ.
వట్రువలు జెంది తమలోన వ్యంజనములు
48
ఆముక్తమాల్యద (2–91)—
మ.
గృహసమ్మార్జనమో జలాహరణమో శృంగారపల్యంకికా
49
అందే (1–41)—
గీ.
తిరుగు హరిపురి సురతరు సురల మఱిగి
50
తిమ్మకవి రసికజనమనోభిరామము —
సీ.
వనములఁ బడి మాధవ ప్రసాదము గోరు
51
5. లుప్తవిసర్గకస్వరయతి
లక్షణసారము —
గీ.
స్వరము తుదనుండి లుప్తవిసర్గ కోత్వ[ 3]
52
(లుప్తవిసర్గకస్వరయతినే) కొందఱు 'గూఢస్వరయతి' యని అంటారు. రెండు పేరులును గలవు.53
లక్ష్యములు
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (1-49)—
శా.
తా సైరింప కపర్ణ యుండఁగ భవద్గర్భంబునం దాల్చి తే
54
—రెండవచరణమందు లుప్తవిసర్గకస్వరయతి, నాలవచరణమందు కాకుస్వరయతి.
మనుచరిత్రము (3−77)—
చ.
అపరిమితానురాగసుమనోలసయై చిగురాకుచేతులం
56
—ప్రథమ తృతీయ చరణములందు గూఢ (లుప్తవిసర్గక) స్వరయతి. ద్వితీయచరణమందు గాన ప్లుతము. 57
6. వృద్ధివలులు
తిమ్మకవి లక్షణసారసంగ్రహము (2–186)—
క.
పూని యకారాంతంబుల
58
అకారాంతములైన రస, బిడ - మొదలైన పదముల చివర, ఏక, ఓజః - మొదలగు పదములు సంధి చేయగా, రసైక, దానైక. శుభైక, పుణ్యెక, బిడౌజ అని (ఏర్పడును). 'వృద్ధి రేచి' అనుసూత్రము చేత వృద్ధి వచ్చినందున వృద్ధివలులని పేరు. సంధియందు ఐకారము ప్రధానమై, ఆ ఆ ఐ ఔలు చెల్లును. ఎకారము ప్రధానమై ఇ ఈలు ఏలు ఋకారము, వట్రసుడిగల హల్లులన్నియును, గుడియైనా ఏత్వమైనా గలిగిన హకార యకారములును చెల్లును. 'బిడౌజ' అను సంధియందు ఔకారము ప్రధానమై అ ఆ ఐ ఔలున్ను, ఓకారము ప్రధానమై ఉ ఊ ఒ ఓలును చెల్లును. 59
లక్ష్యములు
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (7-111)—
సీ.
శైలాది వాగ్భుజాస్తంభం బొనర్చుట
భాగీరథీతటోపాంతస్థలంబున
60
పుణ్య-ఏకరాశి అని పదవిభాగము. ఇచ్చట ఏకారము ప్రధానము. ‘ఉపాంత' (అనుచోట) ప్రాదియతి. 61
పారిజాతాపహరణము (1-12)—
సీ.
ఎవ్వాని సత్యదానైకవిలాసంబు
62
దాన-ఏక అని పదవిభాగము. ఇచ్చట ఏకారము ప్రధానము.63
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (1-105)—
ఉ.
అంకె యెఱిగి యాసరసుఁ డంత వివాహవిధిజ్ఞుఁడైన మీ
64
శుభ - ఏక అని ఇచ్చట ఐకారము ప్రధానము.65
వసుచరిత్రము (5-28)—
చ.
సతి నడిగించు భవ్యగుణకాలి వసుం డఁట, వేడవచ్చువాఁ
66
భరణ - ఏక అని. ఇచ్చట ఐకారమే (ఇక) ఉభయముకు:
రామచంద్రశతకము —
సీ.
ఆనాటి తార తా రమణుని
67
భువన- ఏక అని. ఏకారము ప్రధానము. రెండవ, మూడవ చరణములందు మూడు కాకుస్వరయతులు 68
అందే —
సీ.
గ్రక్కున వాలి పేరక్కున నక్కోల
నురుదయారసోజ్జ్వలు ధర్మనిరతుపుత్రు
69
భువన- ఏక అని. ఇచ్చట ఐకారము ప్రధానము. 70
అయ్యపరాజు రామభద్రుని చాటుధార —
క.
రాజ బిడౌజా విద్యా
71
బిడ - ఓజ అని. ఇచ్చట ఔకారము ప్రధానము
భాస్కర రామాయణము (సుం. 450) —
శా.
నీ కంఠార్పితకాపాశలము శిరోనిర్ఘాతపాతంబు లం
72
ఇచ్చట, లంక-ఓక అక్షచోట ఓకారము ప్రధానము. లోక-ఏక అనుచోట ఏకారము ప్రధానము, ఇటువలెనే తెలుసుకునేది. 73
అను సూత్రముచేత ఓత్వోష్ఠ శబ్దములు ఇతర శబ్దములతో సమాసము చేయునపుడు గుణవృద్ధులు రెండు నగును. గుణమైతే ఓత్వము, వృద్ధి అయితే ఔత్వము. పల్లవోష్ఠి, పల్లవౌష్ఠి; స్థూలోతుః, స్థూలౌతుః- ఈ మొదలైనవి రెండువిధములు గలవు. ఔత్వము గలుగునపుడు వృద్ధియతి గావున ఆ ఆ ఐ ఔలు, ఉ ఊ ఓ ఓలు చెల్లును.
'అక్షా దూహిన్యా ముపసంఖ్యానమ్'.
అను సూత్రముచేత ‘అక్షోహిణీ, అక్షౌహిణీ అని గుణవృద్ధులు రెండును గలవు. కొందఱు లాక్షణికులు అక్షౌహిణీ శబ్దము వృద్ధియతులందు వ్రాసినారు. తిమ్మకవి 'లక్షణసారసంగ్రహ' మందు 'నిత్యసమాసయతు' లందు (2-286) వ్రాసినారు. వృద్ధియతికి అధర్వణచ్ఛందమున :
గీ.
హరియె పరమాత్ముఁడును త్రిలోకైకనాథుఁ
74
(అని ఉన్నది.) నిత్యసమాసయతికి తిమ్మకవి 'లక్షణసారసంగ్రహము'నందు (2–296) :
క.
అక్షౌహిణి యనఁగా మణి
75
(అని వ్రాసి)
జైమినీ భారతము (1-84)—
సీ.
సందడించుచు దశాక్షౌహిణీ సైన్యంబు
76
ఉద్యోగపర్వము (1-226) —
క.
బాహుబలఘనుఁడు భీముఁడు
77
అని హల్లులకు లక్ష్యములు వ్రాసినారు. అచ్చుకు సుప్రసిద్ధమే. కావున.
'..... సహస్రా, క్షోహిణి లట్లగుట మీకు నూహకు రాదే'
అని అచ్చుకును యతి చెప్పవచ్చును. ఇవి స్వరయతులు. 78
వ్యంజనాక్షరయతులు
1. వర్గయతులు
లక్షణము—
క.
అడరఁగ కచటతపంబుల
79
లక్ష్యములు
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (4-208) —
సీ.
ఘనతరాహంకారకాలకూటవిషాన
80
నాలుగు వర్గయతులు.
అందే (4-203) —
సీ.
భువనైకధన్వియౌ పుష్పాయుధునిచేతఁ
81
నాలుగు వర్గయతులు.
కావ్యాలంకారచూడామణి (7-37) —
సీ.
కమనీయరాజశిఖామణి కవిరాజు
82
ఇటువలెనే తెలుసుకొనేది. 83
2. అఖండవడి
లక్షణము —
కవిజనాశ్రయము (సంజ్ఞా. 86) —
ఉ.
మానుగ విశ్రమాక్షరసమన్వితమై స్వరమూదినం దదీ
84
తిమ్మకవి లక్షణసార సంగ్రహము (2-120) —
గీ.
హల్లునకు హల్లు వడి యిడునపుడు దాని
85
లక్ష్యములు —
నూత్నదండి ఆంధ్రభాషాభూషణము (16) —
క.
ఆదులు స్వరములు నచ్చులు[ 4]
86
శ్రీనాథుని నైషధము (4-90) —
గీ.
కాంత! యశ్రుబిందుచ్యుతి కైతవమునఁ
87
అందే (6–76) —
శా.
వైదర్భీ బహుజన్మనిర్మలతపోవర్ధిష్ణు తల్లోచన[ 5]
88
అఖండవడిలక్షణమందు (కవిజనాశ్రయమున) '... తదీయానుగుణాక్షరంబుఁ గొనియైనను జెప్పఁగ నొప్పు......' అనగా, ఏ యక్షరమున కా యక్షరము సరే, లేని పక్షముకు ఆ యక్షరముకు చెల్లిన యే యక్షరమైనా చెప్పవచ్చునని తాత్పర్యము. గనుకనె, బిందువు దాపలగల బకారము మకారముకు (పైపద్యమున నాల్గవచరణమందు) యతియైనది. 'ఈ దాంపత్య' మని స్వరమున్నందున నఖండవడి, స్వరము లేకపోతే బిందుయతి. ఇదే '... తదీయానుగుణాక్షర...' మనుట. ఈ రహస్యము తెలియలేరు మరియును——89
శ్రీనాథుని నైషధమునందే (7-184) —
ఉ.
[ 6] [ 7]
90
కైపు-ఎక్కి-కైపెక్కి. స్వరము వ పలకు అభేదమునైన అఖండయతి. 91
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (1-33) —
క.
అంభోధి వలయితావని[ 8]
92
అందే (6–141) —
ఉ.
కైటభదైత్యవైరి యధికంబగు నేర్పున మన్నుఱేని కు
93
అందే (3–60) —
క.
చాకున్న నీదు ముక్తులు[ 9]
94
చాకున్న—వకారలోపము.
అందే (5-304) —
ఉ.
యంత్రితభక్తిభావమున నగ్ని సమింధన సామిధేని రు
95
పారిజాతాపహరణము (5-68) —
ఉ.
దావవభేది సత్యయును దాను యథోచితవృత్తి మంగల[ 10]
96
నంది మల్లయ కవిన్ని, ఆయన మేనల్లుడు ఘంటా మలయమారుత కవిన్ని రచించిన 'ప్రబోధచంద్రోదయము' —
శా.
శ్రీ నిత్యంబుగ నిచ్చుగాత కరుణాశ్రీమత్సుధారాశియై
97
హరిశ్చంద్రోపాఖ్యానము (2-180) —
ఉ.
నేరవు సౌఖ్యమందు ధరణిశ! యజీర్ణముఁ బొందునంచు నా
98
అందే (3–158) —
చ.
అలుక జనింపఁ గౌశికమహాముని యేమరిపాటు భీమభం[ 11]
99
అందే (4-20) —
కుముదమిత్రోపలగోపురంబులచేత[ 12]
100
అందే (4-111) —
చ.
అతిశయరోషసంయుతమహాహిభయంకరమండలాగ్రఖం[ 13]
101
అందే (5-83) —
చ.
[ 14]
102
చతుర్థచరణమందు కాకుస్వరయతి.
రుక్మాంగదచరిత్రము (4-132) —
క.
తెలుపెక్కె దిశల వెన్నెల
103
అందే (4–184) —
క.
ఆఁకటఁ జిక్కె బలంబుల[ 15]
104
అందే (4-48) —
ఉ.
ఏనుఁగు నెక్కి భేరి మొఱయించుచు నిస్సహణాతిభూరిని[ 16]
105
అందే (5–195) —
సీ.
అక్కథకుఁడు శౌనకాదిసన్మునులకు
106
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (2-84) —
క.
[ 17]
107
అందే (1–147) —
చ.
ఒకచిగురాకుకొమ్మ పిక మొక్క ప్రసూనలతాగ్రసీమఁ దేం[ 18]
108
చేమకూరవారి సారంగధరచరిత్రము (2-195) —
క.
ఈరీతి శిరసు మజ్జన[ 19]
109
అందే (2–281) —
చ.
మిగుల దృఢంబు జేసి వగ మీరడుగం దగఁ బంపఁజెల్లు ని
110
చివరి (చరణనుందు) అనునాసికయతిచేత వచ్చిన యఖండయతి.
అందే (2-144) —
ఉ.
కావక రాజుచిత్తము వకావకలై తెగఁ జూచునట్టు లా
111
చివర (చరణమం దఖండయతి)
అందే (3–257) —
గీ.
కాంచి యపుడు ప్రమోదించి మంచి దింక
112
శ్రీరంగమాహాత్యము —
ఉ.
ఆకులవృత్తి రాఘవు శరాగ్రమునందు తృణాగ్నలగ్ననీ
113
జైమినిభారతము (6-249) —
క.
ఘోరదురితావహంబగు[ 20]
114
శ్రీనాథాది మహాకవి లక్ష్యములు 26 వ్రాసినాము. మరియును గలవు గాని, కొందఱు భారతలక్ష్యము లేదని, అఖండయతి మంచిది గాదని, కనుకనే, అప్పకవిగా రొప్పినారు కారని తలంతురు. భారతలక్ష్యము లనేకములు గలవు. అప్పకవిగారు దిద్దినవి వ్రాసుతున్నాము. 115
కాకునూరి అప్పకవిగారు "ఆంధ్రశబ్దచింతామణి" యందు (3-202) —
ఉ.
నన్నయముఖ్యసత్కవిజనంబుల కావ్యములందు లేఖకుల్
116
వ.
అది యెట్లనిన, సులక్షణసారంబునందు లింగముగుంట తిమ్మన
117
ఆదిపర్వము (5.121) —
క.
నా వచనమున నసత్యము
118
అని వ్రాసినారు.
అయితే, 'మునుపున్న పాఠమిది, మధ్యవారు చెప్పిన పాఠమిది' అని వ్రాయలేదు. శ్రోత్రియుడు చండాలుని పేరుచ్చరించనటుల ఆ పాఠమే వ్రాసినారుగాదు. తమరు దిద్దినది ఇదియని యెవరికి తెలియగలదు? మునుపున్నపాఠమని లింగముగుంట తిమ్మన్న మాత్రమే గాదు, లాక్షణికు లందఱును లక్ష్యము వ్రాసినది.
'... సూవె మనంబునఁ దలంచుచుండెద నేనున్'
అని యున్నది. ఇటుల నుండుటే, శ్రీ వ్యాసకృతశ్లోకార్థము ననుసరించి యున్నది.
'మమాప్యేష సదా మాద్రి, హృద్యర్థః పరివర్తతే'
'నా యొక్క హృదయమందున్ను యీ యర్థమే యెపుడు నుండుచున్నది' అని అర్థము గదా: 'సదా స్మరామి, ధ్యాయామి, చింతయా' మీత్యాదిక్రియాపదములు లేవు. 'తలంతు' నని సకర్మకము గాదు. 'ఏ షోర్థ స్సదా పరివర్తతే' అని నందు వలననే, 'తలంచుచుండెద' నని నన్నయభట్టు గారున్ను రచించినారు. కవితాశయ్య నాలోచించితే, యే పాఠము సాఫుగా నున్నదో కవిత్వకలాధురంధరులకు స్పష్టము కాగలదు. 'అప్పకవి గారు మాత్రము కవితాశయ్య నెఱుంగనివారా?' అనరాదు. కవితాశయ్య నెఱింగినా, అఖండ
వడియందు నఖండద్వేషముగాన, కామక్రోధములు గ్రమ్మితే నెంతవారికిని తత్త్వము పట్టుపడదు. కామమే కాకపోతే, ఏ మహాకవి ప్రయోగము లున్నవని 'మవర్ణవిరామము’ నిలిపిరి? ఏ మహాకవిప్రయోగములు లేవని యఖండయతిని ఖండించిరి? ఇంతమాత్రమున నఖండయతి ఖండితమగునా?
(ఇక) ఉద్యోగపర్వము (4-140) నందు దిద్దినది —
చ.
అని తగ నిశ్చయించి తగునందఱఁ బిల్వఁగఁ బంచి వారితో
దీని మూడవపాదంబునందు పదునొకొంటికి ననియున్న చోట సంధిని గూర్చి స్వరప్రధానవడిగాను సోమయాజులు గారు ప్రయోగించినారు. ఇది తెలియక కొందఱు మూఢులు దేశ్యనిత్యసమాసవడి యని యనుకొందురు” అని వ్రాసినారు.
'ఒకొంటికి' అను పదమందు సంధిలేదు. రెండుపదము లయితే సంధి యుండును. ఇది యఖండపడి. ఇచ్చట దిద్దుటకు శక్యముగాక పదద్వయ మన్నారు. ఉయ్యెల, పయ్యెద- ఎట్టివో, ఇదియున్ను నేకపదమే. ఒకటి-ఒకొటి అని ఒత్వమున్ను తలకట్టున్ను రెండువిధములు గలవు. అప్పకవిగారు 'ఆంధ్రశబ్దచింతామణి' (2-92) యందు—
గీ.
కాంచు హ్రస్వద్వితీయ వక్రంబునంద
120
అని, అందఱు-అందొఱు, ఒక్కఁడు - ఒక్కొఁడు రెండు విధములు చెప్పి లక్ష్యములున్ను వ్రాసినారు. ఒండు, ఒకటి, ఒక్కటి, ఒక్కండు, ఒక్కొటి, ఒకొటి, ఒకొండు— అని ఉన్నందున, 'పదునొకొంటికి' అనుచోట నకారమందు స్వరమున్నదిగాని, కకారమందు స్వరములేదు. కకారము యతిగాని, నకారము
గాదు. 'ఇంత భ్రాంతత్వ మప్పకవిగారి కుండునా?' అని పండితంమన్యకవులకు భ్రాంతత్వము గలదు. 'ఒకొంటి' కనుచోట స్వరముంటే, స్త్రీపర్వము (1-83) నందలి —
క.
పాండవుల వలన గీడొ
121
(అను పద్యమందు) ‘కొడుకు' లనుచోట స్వరము లేకపోవుట పామరులకును స్పష్టమే గనుక ఇచ్చట అప్పకవిగారి మతమున (గూడ) నఖండవడి యనక వల్లగాదు. అయితే, వాస్తవమునకు నిచ్చట వర్గయతి. అచ్చట నఖండయతి. ఈ పద్యము నప్పకవిగారు చూచితే, అచ్చట స్వరప్రధానవడియని సోమయాజిగారు తమతో చెప్పినట్టు వ్రాయరు. 'ఒకొంట' కనుచోట స్వరమయితే లేదుగాని, మూఢు లవలంబించిన మార్గము తమరు అవలంబించితే, దేశ్యనిత్యసమాసము ఉభయవడి గనుక తమ మతము నిలువబట్టును. సుప్రసిద్ధమైన యఖండవడిని ఖండించబోతే, అప్పకవిగారి పాండిత్యమహిమకు చెప్పరానిమహిమ సంభవించినది. మరియును భారతమందు ఖండించిన పద్యము లిటువంటివే కలవు. అవి యన్నియు నెన్నియని వ్రాయము!122
అచ్చు పుస్తకములందు '...మీరలీ, యొనరిన సైన్యముల్...' అని దిద్దినారు. అర్ధ మెదుగలేదు, సరే కదా, యతిభంగమును గానరు. 123
అప్పకవిగారు ('ఆంధ్రశబ్దచింతామణి' యందు) —
క.
వీఁకఁ బఱతెంచి నల్గడ
124
అని అర్ధబిందుప్రాసముకు లక్ష్యము వ్రాసినారు. 'అర్జునుడు ఆ కరమున నేసె' అని అర్థము చెప్పవలెగదా. 'ఆ కరమ'నగా, నదివరకు నొక కర
ముతో యుద్ధము చేసినట్లు లేదు. కావున 'ఆకరము' అనుట పొసగదు. ఈపద్యముకు పైనున్న పద్యము (ఇది).
ఉ.
వీరుఁడు వీఁడు పాండవుఁడు వృష్ణికులోత్తములైన సీరి దై
125
అని పద్యమున్నది. 'కవ్వడి డాకరమున నేసె' అని యుండవలె గాని అర్జునుడంటే కుదురదు. ఇదియు నఖండయతి. 126
(ఇక) భాస్కర రామాయణమందు దిద్దినవి. —
ఉ.
అన్నను తండ్రియట్ల విను మంతియకా దటమీద రాజ వే
127
ఈ పద్యము నప్పకవిగారికి పూర్వలాక్షణికులును, నవీనలాక్షణికులును నఖండవడికి లక్ష్యము వ్రాసినారు. “... మణి హారము లాదిగ బెక్కుకానుకల్..." అని ఎనిమిదక్షరములు దిద్దినారు. మఱిన్ని—128
ఉ.
ఓ కపివీరులార! కరుణోదధి నీ రఘురాము సర్వలో
129
అను ఈ పద్యమందు "లోకైక... గొలువ నిప్పుడు వచ్చితి..." అని దిద్దినారు. దిద్దిన దేకవి కవిత్వమో, మునుపున్న పాఠము లేకవి కవిత్వమో సుకవు లాలోచించితే స్పష్టమే కాగలదు. ఒకచోటనైనా, మునుపున్న పాఠ మిది అని వ్రాయలేదు. అఖండవడియందు నఖండద్వేషముగలవారు, కవిజనాశ్రయ మందలి “మానుగ విశ్రమాక్షరసమన్వితమై...” అను నీ పద్యము
ఉపసర్గ సంధివడికి లక్ష్యము వ్రాసినారు, అనేక లక్ష్యము లుండఁగా, తమకు విరోధమైన ఈ పద్యము నుదహరించి నందున ఛాందసత్వముకు సంతోషించినాము. 130
ఇటువలెనే దిద్దినవి మరియును గలవు. భారతమందు దిద్దినవి 3, రామాయణమందు దిద్దినవి 2 (పైన చూపినాము.) ఆయన దిద్దుటకు శక్యము కాకనో, లేక చూడకనో దిగనాడిన పద్యములు నన్నయభట్టు గారివి, ప్రెగడగారివి, సోమయాజిగారివి అనేకములు గలవు. వ్రాసుతున్నాము. 131
ఆదిపర్వము (5-134) —
ఉ.
వీరలు దైవశక్తిఁ బ్రభవించినవా రనుటేమి [ 21]
132
—"సందియంబు- ఈ రమణీయ" అని స్వరమున్నది. ఇది బిందుయతిచే నైన యఖండయతి. 'ఉపమింపగ' ననుచోట స్వరములేదు. నైషధమందు పద్యములు రెండు, సారంగధరచరిత్ర యందు నొకటియు,
[ 22] నిదియు నొక విధమైనవి. కొందఱు ‘ఉపమ-ఇంపగ' అని స్వరమనుకొందురు. కాని,
సభాపర్వ మందలి 2-114 —
ఉ.
భావిపురాతనాద్యతన పార్థివలక్ష్ములు పాండవేయు ల
133
అను ఈ పద్యమున రెండవ చరణమందు "ఉపమింప"లో ఉపము-ఇంపగ అని స్వరము లేదని తేలును. 134
ఆదిపర్వము (6-200) నందే —
ఉ.
క్రచ్చఱ నొక్కరక్కసుఁడు కాడు సురాసురులెల్ల నొక్కటై[ 23]
135
చివర చరణమందు అఖండయతి.
అరణ్యపర్వము (2-248) —
క.
అమరచరులందుఁ బురుషో[ 24]
136
అందే (4–148) —
క.
వాసవనందనసఖుఁడగు[ 25]
137
అందే (5-289) —
ఉ.
ఒక్కదినంబునందు బలియుండు సురారులనెల్లఁ దున్మి పెం
138
చివర (చరణమునం దఖండయతి)
అందే (6–1) —
క.
శ్రీ లలితమూర్తిసుమహ[ 26]
139
అందే (7-21) —
సీ.
అయ్యలార జటాయు వని వల్కెదరు మీర
ననుజపక్షమ్ము లే నిమ్మహాచలమునందు[ 27]
(సీస గీతపు రెండవ చరణమందు) "అరుగనేర" అని స్వరము. 140
అందే (7-406) —
సీ.
అపగత జనశబ్దమై యనభివ్యక్తి[ 28]
141
(మూడవచరణము ఉత్తరభాగమున) “పరపు-అయిన” స్వరము.
అందే (7–412) —
చ.
పుడమియు నర్థసంపదయుఁ బొల్పఱ వైరుల పాలుజేసి యీ
142
విరాటపర్వము (1-234) —
ఉ.
ఆయతబాహులు న్వెడదయైన సమున్నతవక్షమున్ [ 29]
143
అందే (5-19) —
క.
వివిధములగు లక్ష్యంబుల
(రెండవచరణమందు) “నవియగ" అను పదమందు అచ్చులేదు.
(ఉదాహరణకు) అరణ్యపర్వము (4-118) నందు —
సీ. గీ.
కలశభవుఁ డగస్త్యుఁ డలిగి యత్యుగ్రాహి
144
మునివరేణ్యుశాపమునఁ జేసి యప్పాట
145
(అను పద్యము చివరచరణమున “నవయు”లో అచ్చు లేదని తేలును.
ఉద్యోగపర్వము (2-259) —
క.
దేవత లేటికి పార్థుఁడు[ 30]
146
అందే (3–165) —
క.
అనవుడు భీష్ముఁడు ధృతరా
147
అందే (3–188) —
సీ.
నీశిక్షఁ బెరుగుట నీతిమంతులు పుణ్య[ 31]
గాన కరిబృంహితముల మేల్కాంచునట్టి
148
(నాల్గవ చరణమందు) "ఇంపార" స్వరము. "ఏను వడ్డింపంగ" నంటే, విసంధి. అఖండయతినైనను, విసంధినైన నొకటి నంగీకరింపవలెను. 149
అందే (4–181) —
సీ.
కయ్యంబునకుఁ బెద్దగాలమేనియుఁ జూచి[ 32]
150
(సీసగీతము మూడవచరణమందు) “అలికిన" స్వరము.
భీష్మపర్వము (1-6) —
క.
కాలంబగుటయు నృపులకు
వాలోకింపఁగ [ 33]
151
అందే (2–187) —
క.
పదిటం ధృష్టద్యుమ్నునిఁ[ 34]
152
ద్రోణపర్వము (1–64) —
ఉ.
ప్రాయపుకల్మి నొక్కట నభవ్యధృతి న్మహనీయశీలతన్[ 35]
153
అందే (3–59) —
గీ.
[ 36]
154
అందే (4–248) —
క.
విను మడుగులపైఁ బడియై
గొని యరుల పెను పడచి బ్రతు[ 37]
155
కర్ణపర్వము (2-355) —
ఉ.
మ్రొగ్గెడు వాహనంబులును మోములు వాడఁగ వాహనంబులన్[ 38]
156
అప్పకవిగారు 'కురుధరావరు' అని దిద్దినారు. అందఱు 'ధరాధిపు' అనే అంగీకరించినారు. ఆ పద మతికి యున్నది. 157
శల్యపర్వము (1-87) —
శా.
గంగానందనుపోటు మెచ్చక గురుం గాదంచు రాధాతనూ[ 39]
158
అందే (2–337) —
క.
గురుకర్ణుల యస్త్రాగ్నుల[ 40]
బరువడి రక్షించితి సం
159
(రెండవచరణమందు) 'ఇటు' స్వరము.
సౌప్తికపర్వము (1-61) —
సీ.
పఱచిన వారికిఁ బగ మారు సలుపంగ[ 41]
160
అందే (2-81) —
క.
ఏ నొక్కని పాండవ సం[ 42]
161
అందే (2-99) —
ఉ.
[ 43]
162
శాంతిపర్వము (1-108) —
సీ.
దక్షుఁడై భూపతి దండనీతి సయింప[ 44]
163
అందే(4-205) —
ఆతఁడు కాలకలితమై కర్మమునకు సం
స్వప్నసంప్రవృత్తి సలిపెడు నరు[ 45]
164
చివరచరణమందు అఖండయతి.
అందే (4-392) —
సీ.
అనవిని బలదేవతాధీశుతో [ 46]
165
అందే (6–440) —
[ 47]
166
అందే (5–84) —
గీ.
ధూతపాపుఁడైన పూతాత్మకుండు ల
167
(చివరచరణమందు) ‘నిచ్చ' - ఎపుడు అని అర్థము గాని, కోరిక అని అర్థము గాదు.
...గ్రచ్చ కోరిక తమి కోర్కె యిచ్చ యనఁగ'
అని 'ఆంధ్రనామసంగ్రహము' (మానవ 27) పౌరాణికులు కోరిక యని యర్థము చెప్పుతారు కాని, పునరుక్తి దోషము సంభవించుచున్నది. 168
అనుశాసనికపర్వము (1-362) —
గీ.
వారు పూజ లొనర్పఁగా గారవంపుఁ[ 48]
169
అందే (5–107) —
సీ.
దాసత్వమొంది యదల్పులఁ దిట్టుల
పడు జగంబులు భోగైకపరతఁ దొల్లి
170
(మొదటిచరణము ఉత్తరభాగమున) 'అట్టి నీచు' స్వరము.
అశ్వమేధపర్వము (4-93) —
క.
నీవును దల్లులు బంధు[ 49]
171
ఈ పద్యము పూర్యపు లాక్షణికులు అఖండవడికి లక్ష్యము వ్రాసినారు. అచ్చుపుస్తకములందు (పైపద్యము రెండవచరణము) "...జ, నావలియుం బరిజనములు హస్తినగిరికిన్...' అని వ్రాసినారు. ఇది అతికినట్లున్నదిగాని సాఫు లేదు.172
ఆశ్రమవాసపర్వము (1-131) —
చ.
కనకము మేనిరత్నములు గ్రామములున్ హయగోవ్రజంబులుం[ 50]
173
వసుధామరులు, గోత్రామరులు, భూసురులు, మహీసురులు అనవలెగాని, భృమరులు, మహ్యమరులు, (వసుధాసురులు), గోత్రాసురులు, ధరాసురులు- (ఇత్యాదిగా) అనరాదు. 174
అందే (1–141) —
క.
నరుఁ డనునయించి వెన న[ 51]
175
స్వర్గారోహణపర్వము (1-31) —
సీ.
ధర్మనందనుఁడు చిత్తమ్మున నుద్వేగ
176
భారతప్రయోగములు రెండు మూడు చాలవా? ఇన్నెందుకు వ్రాసినామంటే, అక్కడక్కడ భారతమందు నఖండయతి లేకుండగ నప్పకవిగారు దిద్దినారనిన్ని, ఆయన మతమునే పట్టుకొని కొందఱు కవులు అఖండయతి కూడదనుటవలననున్ను, ఇన్ని యతులుండగా రెండుమూడు దిద్దినంత మాత్రముచేత నేమి వినియోగమున్నదనిన్ని, ఈ యతులు నప్పకవిగారు చూచినారా? లేదా? ఏలాగునైనా అప్పకవిగారి పాండిత్యమహిమ స్పష్టము కాగలందులకున్నూ ఇప్పుడైనా పామరులన్నియు దిద్దుటకు శక్యముగాద నిన్నీ సుకవుల కిది విశదము కొఱకున్ను వ్రాసినాముగాని, ఒక లక్ష్యమే చాలును. 177
శ్రీనాథాది మహాకవి ప్రయోగములు 26, భారత ప్రయోగములు 40, (మొత్తము) అరువదియాఱు లక్ష్యములు వ్రాసినాము.178
భారతతుల్యమే గాన పోతరాజుగారి భాగవతము (నుంచి గూడా కొన్నిప్రయోగములు చూపుతున్నాము).
179
ప్రథమస్కంధము (1) —
శా.
శ్రీకైవల్యపదంబు జేరుటకునై చింతించెదన్ లోకర
180
అష్టమస్కంధము (245) —
మ.
కదలం బాఱవు పాపపేరు లొడలన్ ఘర్మాంబుజాలంబు వు
181
అందే (394) —
శా.
శ్రీకంఠా నిను నీవు నేమఱకుమీ చిత్తంబు రంజించెదన్
182
–'కాంతా'– ఆకారము. బిందుయతిచే నైన అఖండయతి. 183
దశమస్కంధము (పూ. భా. 689) —
ఉ.
ఆకులమయ్యె భోగమిదె యౌదలలన్నియు వ్రస్సె ప్రాణముల్
184
అందే (1706) —
సీ.
'ఏ నీ శుభాకార మీక్షింపఁ గన్నుల
185
మరియును
క.
స్వరవర్గాఖండ ప్రా
186
(అని లక్షణము చెప్పి—)
సిీ.
[ 52]
187
(అని లక్ష్యములు వ్రాసిన ఈ పద్యములకు) కవిత్రయము వారికి పూర్వమహాకవియైన భీమకవిగారు రచించిన లక్షణగ్రంథ) మందలి పద్యములని వాడుక కలదు.
భారత భాగవత రామాయణాది మహాకావ్య లక్ష్యములు డెబ్బదినాలుగు వ్రాసినాము. ఇక్కడికే గ్రంథవిస్తర మైనందున నఖండవడిని గురించి గ్రంథము నిలిపి ప్రకృతము ననుసరించుతున్నాము.
188
3. బిందుయతి (అనుస్వారయతి)
లక్షణము —
తిమ్మకవిగారి లక్షణసారసంగ్రహము (2-152) —
గీ.
వరుస టతప వర్ణ చతుష్కము
189
లక్ష్యము —
గీ.
ణాకు వడిచెల్లు కనకమండప మనంగ
190
'జ్ఞాకు వడిచెల్లు రత్నకంకణ మనంగ' అని కొందఱు లాక్షణికులు ప్రథమవర్గముకు లక్ష్యము వ్రాసినారు. (కాని) బిందువు లేకుండగనే జ్ఞకార - కకారములకు యతి చెల్లుచుండగా బిందువుతో పనిలేదు. 191
'జ్ఞాన వేద్యాయ తప్తకాంచన విభూష
నగధరాయ నమోస్తు సౌందర్యవిజిత
192
అని అప్పకవిగారు (ఆంధ్రశబ్దచింతానుణి 3-53) చెప్పినారు. బిందువు లేకుండగనే చ ఛ జ ఝ లకు జ్ఞ వర్ణము (యతి) చెల్లుచుండగా, బిందువు చేర్చుట వ్యర్థము. జ్ఞ కారముకు చకారము (యతి చెల్లుటకు లక్ష్యము)—
వసుచరిత్రము (3-101) —
ఆతన్వంగి యనంగ ఝాంకరణవజ్జ్యాముక్తనారాచని
193
(మఱియు) జ్ఞకారముకు శషసలు సరసయతి (గా) చెల్లును. లక్ష్యము—
ఆదిపర్వము (1-157) —
ఉ.
భూనుతకీర్తి బ్రాహ్మణుఁడు పుట్టినతోడనె పుట్టు నుత్తమ
194
ఇటువలె మహాకవి ప్రయోగములుండగా, అప్పకవిగారు 'ఆంధ్రశబ్దచింతామణి'యందు —
క.
పనిఁ బూని నిలుచుఁ దమ తమ
195
అని లక్షణము చెప్పినారు. జకార, ఞకారములు కలుసుకుని జ్ఞా యైనది. జకారము ద్వితీయవర్గాక్షరము గావున లక్ష్యమున్ను బాగులేదు. ప్రథమ
వర్గాంతమైన ఙ కారమునకున్ను, ద్వితీయవర్గాంత్యమైన ఞ కారమునకున్ను ప్రత్యేకవ్యవహారోపయోగములు లేవు గావున ట త ప వర్గములు మూడుమాత్రమే బిందుయతులకు ప్రసిద్ధి. 196
లక్ష్యములు —
మనుచరిత్రము (2–11) —
మ.
తలమే బ్రహ్మకునైన నీనగమహత్త్వం బెన్న నేనీ యెడం
197
రెండు యతులు గలవు.
'తరమే' అనుటకు 'తలమే' అని లకారమున్ను గలదు.
198
సుభాషితరత్నావలి —
చ.
సకలకలావిభూషితులు శబ్దవిదుల్ నయతత్వకోవిదుల్
199
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (2-158) —
చ.
చిలుకలకొల్కి లే యెడమచేముడి గొల్పెడు జాఱుకొప్పు నిం
200
అందే (1–129) —
సీ.
మంగలస్త్నానసంభ్రమము దెల్పెడులీల
201
4. సంయుక్తయతులు
లక్షణము —
తిమ్మకవి లక్షణసారసంగ్రహము —
గీ.
వలుల యెడఁ బ్రయుక్తవర్ణముల్ గూడిన
202
లక్ష్యములు —
కవి ధూర్జటిగారి (కాలహస్తీశ్వరశతకము) —
మ.
'క్షితినాథోత్తమ! సత్కవీశ్వరుఁడు వచ్చె న్మిమ్ములం జూడఁగా'
203
అందే —
శా.
రాజన్నంతనె పోవు నా కృపయు ధర్మం బాభిజాత్యంబు వి
204
ఈ రెండుపద్యములం దున్న వన్నియును సంయుక్తయతులు.
స్త్నాన శబ్దము (నందు) తకారమున్ను గలదని యెఱుంగరు
[ 53] . తకారయుక్తమైనందుకు లక్ష్యములు—
205
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (7-115) —
సీ.
వసియింప వలయు యావజ్జీద మనురక్తి
206
రుక్మాంగదచరిత్రము (1-95) —
ఉ.
స్నానము చేసి భౌతపరిధానములం ధరియించి యంటగాఁ
207
ఈ రెండు పద్యములందు అచ్చుపుస్తకములందు తకారము వ్రాయలేదు... విశ్రమ మేమనుకొనిరో తెలియదు. 208
హరిశ్చంద్రోపాఖ్యానము (4–18) —
శా.
తాత్పర్యంబున జాహ్నవీజలములన్ స్త్నానంబు గావించి తా
209
చివర (పాదమున) గాన ప్లుతయతి.
శ్రీనాథుని హరవిలాసము (2–37) —
ఉ.
(దీనిధి సెట్టినంబి తనదేహము నిండ విభూతి మంగళ)
210
విష్ణుభజనానందము —
గీ.
స్త్నానమును సంధ్యయును బితృతర్పణంబు...
211
మత్స్యపురాణము —
సీ.
స్త్నానంబు దీర్చి ధౌతములైన వస్త్రముల్
212
జగ్గకవి సుభద్రాపరిణయము —
గీ.
కదలి యంత మాతృగమనాపహారిణి
213
ఇవియు సంయుక్తయతులే
[ 54] మరియును—
రుక్మాంగదచరిత్రము (2-26) —
క.
హరిపాదభక్తులై యీ
214
5.ఎక్కటి యతి
లక్షణము —
తిమ్మకవి లక్షణసారసంగ్రహము (2-168) —
క.
అక్కజముగ మ ర వ ఱ లా
216
గీ.
మరునితండ్రి లోకమహితుండు యాదవ
217
6. పోలికయతి
లక్షణము —
కాకునూరి అప్పకవిగారి 'ఆంధ్రశబ్దచింతామణి' (39) —
గీ.
పుం నపుంసకతత్సమంబుల కడపల
218
ఇదే పోలికయతి. పుష్కరము, మధ్యమము, వక్త్రము, దరహాసము, ఈ మొదలైనవి తత్సమములు. నిక్కము, కంబము- ఈ మొదలైనవి దేశ్యములు. వీటి (చివర 'ము' విభక్తికి) పు పు బు భు లు చెల్లును. 219
లక్ష్యములు —
అందే (8-70) —
గీ.
పుష్కరము సూక్ష్మమధ్యమముగ నొనర్చె
220
7. సరసయతి
లక్షణము —
తిమ్మకవిగారి లక్షణసారసంగ్రహము —
క.
పరగు న్న ణ లొండొంటికి
221
యకార హకారములకు ఆ ఆ ఐ ఔ లున్ను, యకార, హకారములకు గుడియు నేత్వమైనా ఉంటే, ఇ ఈ ఎ ఏ లున్ను, కొమ్మైనా, ఓత్వమైనా ఉంటే ఊ ఊ ఒ ఓ లున్ను చెల్లును. ఇవి సరసయతులు. 222
లక్ష్యములు —
స-జ లకు,
రుక్మాంగదచరిత్రము (1-58) —
క.
తరణి నొకటొకటి పావకు
223
అ యహలకు —
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (7-85) —
సీ.
తనమీఁద వైవఁగ దంభోలి యెత్తినఁ
224
అందే (7–108) —
శా.
ఎట్టెట్టో వినమైతి మింక నొకమా టేర్పాటుగాఁ జెప్పుమా
225
చేమకూరివారి విజయవిలాసము (1-99) —
ఉ.
చెప్పెడిదేమి నా వలపు చేసినసేతను గొల్వులోన ని
226
మృత్యుంజయవిలాసము —
సీ.
ఉదయాద్రి కరిమీఁద హురుమంజి చౌడోలు......
227
8. చక్కటి యతి
లక్షణము —
కాకునూరి అప్పకవిగారి ఆంధ్రశబ్దచింతామణి (3-72) —
క.
హెచ్చరికన పు ఫు బు భు లకు
228
అచ్చపు ము కారములనగా, వనము, ధనము, నిక్కము— ఈ మొదలుగా నంతమున (విభక్తి రూపముగ లేని) మునర్జము లనుట. ఇవి (చెల్లిన) పోలికయతులు. పదాదిమధ్యములందు మువర్ణముగల మురువు, మూలము మొదలు— ఈ మొదలైన విన్ని, చమురు, నిమురుట, సమున్నత, సముజ్జ్వల — ఈ మొదలైన విన్ని చక్కటియతులు. పోలికయతికి, చక్కటియతికి భేదము తెలియదు. స్పష్టముగా నెవరును చెప్పలేదు. కొందలు 'చక్కటియతి మంచిదిగాదు, కవిత్రయము వారి ప్రయోగము లేదు' అంటారు. కవిత్రయము వారి ప్రయోగములేని తద్భవవ్యాజయతిని పావులూరి మల్లన ప్రయోగము నెటువలె నంగీకరించిరో తెలియదు. భారతప్రయోగముతో తుల్యమైన శ్రీనాథుడు గారి ప్రయోగముంటే కవిత్రయము వారి ప్రయోగమెందుకు! 229
శ్రీనాథుని నైషథము (2-66) —
సీ.
అతఁడు పాణిగ్రహణార్హుండు విను నీకు
మొదల సంఘటియించినఁ బొందు పిదప
230
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (1-91) —
సీ.
ఉరగవల్లీగాఢపరిరంభణంబులఁ
231
శ్రీనాథుని భీమఖండము (5-50) —
సీ. గీ.
భువనబీజంబు కైవల్యమోక్షదాయి
232
భాస్కర రామాయణము (యు. 1785) —
గీ.
పెక్కుమారులు వడి వీచి ద్రెక్కొనంగ
233
యయాతిచరిత్ర (1-36) —
గీ.
అగరు లేలకి విరవాది యాగ దీఁగె
234
అనంతుని భోజరాజీయము (5–61) —
క.
అని యతని భ్రమయ నడచును
235
నాచన సోముని వసంతవిలాసము —
క.
అత్తటి విట నాగరికలు
236
పోతరాజుగారి భాగవతము-అష్టమస్కంధము (883) —
సీ.
అంగీకరించిన నభిలంబు వోవుచో
237
శ్రీరంగమాహాత్మ్యము —
చ.
పరిచయుఁ గాఁగ నేలె నిరపాయచరిత్రుని శత్రుకానన
238
(‘సముజ్జ్వల’ అనుచోట) సమ్-ఉత్ అని ఉపసర్గలౌను. ప్రాదియతి యనవలసిన దౌను. పువర్ణ మువర్ణములు ప్రధానము చేసి చక్కటియతియందు లాక్షణికులు వ్రాసినారు. (అ)సందర్భముగా నున్నది. 239
అరణ్యపర్వము (8-357) —
చ.
ఉరమున రెండు కన్నులు పృథూదరదేశమునందు నోరు ప్ర
240
(అని ప్రాదియతికి) భారతప్రయోగ మున్నప్పటికి పరిశీలించక మంచిది గాదనుట మంచిదిగాదు. (ఇక ఇందే-) ...సత్వసం, హరుఁ'డని అప్పకవిగారు (అఖండయతిని తొలగించుటకు) దిద్దినారు. ఆయన మాత్రమేకాని, అందఱును '... ఘ, స్మరుడు...' అన్నారు. 241
9. అనునాసికయతి
లక్షణము —
కాకునూరి అప్పకవిగారి 'ఆంధ్రశబ్దచింతామణి' (3-62) —
గీ.
అల ద్రుతంబునకును మధ్యమానునాసి
242
దాపల నిండుసున్నలు గలిగిన ట ఠ డ ఢ లు నకారముకున్ను, దాపల నిండుసున్నలున్న త థ ద ధ లు ణకారముకున్ను చెల్లును. లాక్షణికులందఱు ట ఠ డ ఢ లకు నకారము చెల్లునని చెప్పినారు. 243
అడిదము సూరకవి 'కవిజనరంజనము' —
గీ.
గంధ గజరాజగామిని కనదుదార
244
(అయితే)
క.
'మనుసంతతి మండన భం
245
అని అప్పకవిగారు లక్ష్యము (3–63) గా తమరు రచించిన పద్యముమాత్రము దణలకు వ్రాసినారు. ట ఠ డ ఢ లకు మహాకవి ప్రయోగములు కలవు. 246
ట—నలకు
పారిజాతాపహరణము (1-18) —
శా.
శ్రీరంగేశ్వరనాభిపంకజరజశ్శ్రీకంటెఁ, జోలేంద్రత
247
రెండు యతులు
శ్రీనాథుని చాటుధార —
ధాటీఘోటకరత్నఘట్టన మిల ద్ద్రాఘిష్ఠ కల్యాణ ఘం
248
రెండవచరణమందు వికల్పయతిన్ని, అనునాసికయతిన్ని రెండు ననవచ్చును. నాలవచరణమందు నిత్యసమాసయతిన్ని గానప్లుతయతిన్నీ అనవచ్చును. 249
శ్రీనాథుని హరవిలాసము (2–73) —
ఉ.
హస్తగృహీతపుస్తకమునందు లిఖించిన యట్టి నీలకం
250
డ-న లకు :
భాస్కరుని రామాయణము (కిష్కిం 616) —
క.
బలవంతుఁడైన వాలికిఁ
251
లాక్షణికు లెవరును భారతలక్ష్యము వ్రాయలేదు.
ఆదిపర్వము (5-66) —
క.
అమవస గావున నే డ
252
10. అనుస్వారసంబంధయతి
లక్షణము —
కాకునూరి అప్పకవిగారి 'ఆంధ్రశబ్దచింతామణి' (3-58) —
గీ.
ఆది పూర్ణయుతములై ట త వర్గాక్ష
253
ట ఠ డ ఢ లు నాలుగున్ను, త థ ద ధ లు నాలుగున్ను దాపల పూర్ణబిందులు గలిగి పరస్పరము యతి చెల్లును. 254
టలకు—
మనుచరిత్రము (1-55) —
శా.
శీలంబుం, గులమున్‌, శమంబు, దమముం, జెల్వంబు లేఁబ్రాయమున్
255
'చందాలు' అని చోట (చందములు) ముకారము పోయి ఉకారమునకు
దీర్ఘము వచ్చినది.
256
కృష్ణరాయల ఆముక్తమాల్యద —
మ.
పురి నేగించి తదీయమైన నగరంబుం జేర్పుడంచుం బడిం
257
అందే —
మ.
దవధూమంపుఁ దమంబులోఁ దమ రసద్రవ్యంబుఁ బంకేజబాం
258
ఈ పద్య మప్పకవీయముందు నచ్చువుస్తకమునఁదు '....కుయివెట్టన్ వెళ్లు...' అని టకారమునకు దాపల బిందువు లేకుండగ వ్రాసినారు. పొరపాటున వ్రాసినా రనుకోరాదు. తప్పులు పరిశీలించి ఒప్పులు వ్రాసిన వాటిలో ఇది వ్రాయలేదు. అనుస్వారసఁబంధయతికి లక్ష్యము వ్రాసిరి (గదా:). ఒకచోట (బిందు) స బంధము లేకపోతే విశ్రమ మేమనుకొనిరో, తెలియదు.
ఆముక్తమాల్యదకు వ్యాఖ్యానకర్తలు 'కుయివెట్టన్ వెళ్ళు = మొఱపెట్టుకొనుటకు వెళ్లు...' అని అర్థము వ్రాసినారు విశ్రమభంగము కానలేదు. అర్థమున్ను కుదరలేదు. 'కుయి = మొఱతో, వెంటనే వెళ్లు = కూడా వెళ్లుతున్న' అని చెప్పితే, యతి భంగము కాదు అర్థమున్ను సందర్భముగా నున్నది. లోకమునందు సొమ్ము దొంగలు పట్టుకుపోవుచుఁడగా మొఱపెట్టుట ప్రత్యక్షమే. వ్యాఖ్యాకారులు 'సూర్యునివద్దకు మొఱపెట్టుటకు వెళుతున్న' వనుట 'పరిశీలించని యర్ధ' మని వ్రాయనక్కరలేదు. కుకవుల నాదరించక, సుకవులకు గౌరవము కలుగు నప్పటికాలముందే ఈ పరిశీలించులు లేకపోయినది. వినిమయము గలుగు నిప్పటికాలమందు ఇటుల జెప్పుట ఆశ్చర్యము కాదు. ఇప్పటికవులకు తప్పున్నదే తోచలేదు. 'ఇంత తప్పు ఎవరికి నెందుకు తోచదాయె' ననరాదు. భగవన్మాయచే సత్య మసత్య మసత్యము సత్యము ఎటులైనదో, మూఢత్వముచే నిదియు నటులనైనది. ఇటువంటి కల్పనగల పద్యము కట్టవరపు చిట్టం రాజుగారి ద్వాదశరాజచరిత్రయందు— 259
చ.
అపుడు సమీరచోరుఁడు గవాక్షపుఁ గన్నపుగండి దూఱి ర
260
అని ఉన్నది. ఈ పద్యమందు స్పష్టమే. మూడవచరణ మందు నిత్యసంధి యతి.
11. తత్భవవ్యాజయతి
లక్షణము —
కాకనూరి అప్పకవి గారి 'ఆంధ్రశబ్దచింతామణి' (3-64) —
సీ.
విజ్ఞానమునకు భావింప విన్నాణంబు
యని యిట్లు సంస్కృత వ్యాహార మధ్యావ
261
ఈ పద్యము రెండవచరణ మందు సకారముకు, గీతపద్య ద్వితీయచరణమందు జకారమునకు జ్ఞకారము విశ్రమ ముంచినారు. మొదట సరసయతి. తరువాత వర్గయతి. బిందువు లేకుండగ తమరే ప్రయోగించిరి. బిందుయతులందు సున్న ఉంటే కాని చెల్లదనిరి. (అప్పకవిగారు) స్వసిద్ధాంతవ్యాఘాతము కానరైరి. (ఇక)262
లక్ష్యములు —
పావులూరి మల్లన గణితము —
ఉ.
శ్రీనిధియైన శివ్వనను జిమ్మననున్ మఱి సూర్యదేవునిన్
263
రుక్మాంగదచరిత్రము (2-63) —
క.
శ్వానమునకుఁ జండాలున
264
[ 55] తద్భవవ్యాజయతికి కవిత్రయము వారిలో నొకరి లక్ష్యము (గూడ) వ్రాయలేదు. (వ్రాసుతున్నాము).
265
ఎఱ్ఱాప్రెగడ హరివంశము (పూ. భా. 9-47) —
సీ.
(అవధరింపుము దేవ యాశ్చర్య మొక్కటి
266
12. అభేదయతి
లక్షణము —
గీ.
రలలు వపబలు దడలును లళలు తమకుఁ
267
(ర ల ల కనగా) ఱకారముకు లకారముకున్ను, రేఫముకు లకారముకున్ను (అని అర్థము.) 'రశ్చఱాశ్చరౌ' అని ఏకశేషము. వకారముకు ప బ ల కున్ను, ద డ లకు, ల ళ లకు అభేదయతులు చెల్లును. ల ళ లకు, వ ప బ లకు నందఱు లాక్షణికులు నభేదయతి నంగీకరించినారు. కొందఱు ర ల లకున్ను, కొందఱు ద డ లకున్ను అంగీకరించినారు. అప్పకవిగారు సుప్రసిద్ధముగా మహాకావ్యలక్ష్యములుగల ర ల లకు, ద డ లకు నభేద మొప్పక, నొకటియు లక్ష్యములేని ల డ లకు నభేద మంగీకరించినారు. వ బ లకు నభేదమనిన్ని వ-ప ఫ భ లకు నభేదవర్గమనిన్ని నిర్ణయించినారు. (అయితే,)268
క.
'వఫయో రభేద' యనియెడు
269
అని లాక్షణికులందఱు 'వపయోరభేద' మే ముఖ్యము చేసినారు. వ ప బ లకు నభేదము. వ ఫ భ లకు, గ డ లకు ధ డ లకు నభేదవర్గము.270
లక్ష్యములు —
శ్రీనాథుని నైషధము (1-112) —
క.
కేలాదిరాయ యభినవ
271
భాస్కరుని రామాయణము (యుద్ధ. 2333) —
క.
దానవసుందరు లత్తఱి
272
లాక్షణికులు ర ల లకు లక్ష్యములు వ్రాసినారు. అప్పకవిగారు – సంస్కృతమందు రేఖా, లేఖా శబ్దములు రెండు గలవుగాన నీ రెండు పద్యములందు చెప్పిన రేఖాశబ్దము మొదలి (వర్ణము) తృతీయాంతస్థమని యెఱుంగునది. తృతీయాంతస్థమనగా లకారమనుట'...
వసుచరిత్రము (3-66) నందు —
శా.
ఓ లంబాలక యోల యోల యన నోలోలంచు మేలంబునన్
273
ఈ పద్యము రెండవచరణము మొదలను 'లోలంబాలక'యని కవిహృదయము. ఇదిగానక కొందఱు "ఇందిందిర శ్చంచరీకో రోలంబో బంభరోపి చ" అని నిఘంటున నున్నదని 'రోలంబాలక' యని చదువుదురు. ఇట్లని రామరాజభూషణుని తలంపు గాదు' అని అప్పకవిగారు అన్నారు.274
కొందఱు 'ఓ లోలాఁబక' అనిన్నీ, లో = నీటిలోను, లంబ = వ్రేలుచున్న, అలక = ముంగురులు గలదనిన్ని రెండుచోట్ల దిద్దినారు
[ 56] . రల లకు (యతి) నంగీకరించలేదు. (కాని, దిద్దుబాటు కాని ప్రయోగములున్నవి.)
275
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (6-210) —
శా.
హాలాపాన మొనర్చి యిద్దరును నన్యోన్యంబు మత్తిల్లి రౌ
276
శ్రీనాథుని మరుత్తచరిత్ర —
సీ.
శాశ్వతవిశ్వవిశ్వంభరాచక్ర మీ[ 57]
277
కొందఱు 'కవిత్రయమువారి ప్రయోగము లేదుగాన, మంచిది కాదంటారు. శ్రీనాథుడుగారు కవిత్రయమువారి కన్న తక్కువవారు కారు. అయినా
[ 58] —
278
తిక్కనగారి ఉత్తరరామాయణము (3-62) —
క.
అని గోకర్ణమునకుఁ జని
279
కాశీఖండము, ఉత్తర రామాయణము (నుండి) అప్పకవిగారు లక్ష్యములు వ్రాసినవేను. ఇచ్చట (వారు) దిద్దకపోవుటకు కారణము తెలియదు. (ఇక)280
అహోబలపండితులవారు కవిశిరోభూషణము (పు. 167) నందు —
"అప్పకవినా యదుక్తం — యతౌ రలయోర్మిత్రతాస్తీతి లాక్షణికానా ముక్తి ర్నప్రామాణికీతి. 'లీలా మకరాంక చంద్రరేఖాంకు' రేత్యాదౌ రేఖాశబ్దస్య లాదిత్వమపి నైఘంటుకై రుక్తత్వా న్న రేఫాదిత్వమితి తదవిచారితాభిధానమే వేతి స్పష్టమేవ. ఏతేన, 'రాయంచ కాళ్ల దౌలకయ మన్నె' ఇత్యాది కవిప్రయోగాణాం నకించిద వ్యసామంజస్య మితి ధ్యేయమ్. ప్రాసే తు తదభిన్నత్వం కవిభి ర్న వ్యవహృతమితి జ్ఞేయమ్”
అని వ్రాసినారు. అప్పకవి తెలివితక్కువేగాని, ర ల లకు యతి చెల్లును. ప్రాసము చెల్లదని చెప్పినారు.281
కొందఱు లాక్షణికులు 'రాయంచ కాళ్ల దొరయకమున్నె' అని దిద్దినారు. దిద్దినవా రంతటా దిద్దవలె.282
ప వ లకు—
ఆదిపర్వము (1-125) —
ఉ.
(ప్రల్లదుఁడైన యొక్కకులపాంసను చేసిన దానఁ దత్కులం
283
వ బ లకు—
అందే (4-94) —
చ.
నుతజలపూరితంబులగు నూతులు నూఱిఁటికంటె సూనృత
284
ద డ లకు—
శ్రీనాథుని నైషధము (7-93) —
సీ.
కఱుకులై వీడిన కుఱుచవెండ్రుకలతో
285
కొందఱు లాక్షణికులు ద డ లకు నభేద మొప్పక ఈ పద్యమందు దొప్ప–డొప్ప అని రెండువిధములు గలవు గనుక, 'డొప్ప చెవులు' అన్నారు. 286
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (7-80) —
సీ.
వదనంబు దెఱచి మ్రింగుదునె బ్రహ్మాండంబు
287
(ఇందు) దంచుటను డంచుట అని దిద్దలేదు. ఏమి హేతువునో తెలియదు. 'బాహువు'లో ఉకార లోపము. (ఇక) కవిత్రయమువారి లక్ష్యము లేదని కొందఱు (అందురు. ఉన్నది.)288
అనుశాసనికపర్వము (4-17) —
గీ.
దైవతార్చలపుడు డాకినీభూతర
289
ల ళ లకు (ప్రయోగములు) బహులములు గలవు. (ఇక) కాకునూరి అప్పకవిగారు 'ఆంధ్రశబ్దచింతామణి' యందు అభేదయతులకు :-
గీ.
'వేదముఖమున వబయో రభేద యనుట
290
అని లక్షణము చెప్పి :
గీ.
వసుమతీ కలత్ర బకజైత్ర గానక
291
అని లక్ష్యములు చెప్పి, అనంతుని ఛందమునందు ల డ లకు లక్ష్యము వ్రాసిన :-
క.
కాకుస్వరయతి యగు నితఁ
292
అను పద్యము వ్రాసినారు. (అయితే) పవ్వళించె, పవ్వడించె అని రెండువిధములు గలదు. ఆంధ్రనామసంగ్రహమునందు :-
'గీ.
ఒప్పు శయనించె ననుట తొన్నుండెఁ బండె
293
అని యున్నది. రేఖా, లేదా అని (రెండు విధములు) ఉన్నందున ర లల కభేదము కూడదని (అప్పకవిగారు) వ్రాసిరి. ఇక్కడ మాత్రము తత్పాండిత్యమహిమ ఏమయిపోయెనో తెలియదు. ర ల లకు బహులములు లక్ష్యములు గలవు (కాని), లడలకు నొకటియు లేదాయెను. ఉన్నవి కొట్టివేయుటకు, లేనివి నిలుపుటకు (వారు) స్వతంత్రులు.294
13. విశేషవలి
లక్షణము —
కాకునూరి అప్పకవిగారి ఆంధ్రశబ్దచింతామణి (3-56) —
గీ.
ప్రౌఢకవులు కొందఱు జ్ఞకారంబునకును
295
లక్ష్యము: శాంతిపర్వము (4-255) —
క.
జ్ఞానము కేవల కృప న
296
14. అభేద వర్గయతి
లక్షణము —
గీ.
అవని దంతోష్ఠజంబైన వ్యంజనముకు
297
దంతోష్ఠజ వ్యంజనమనగా వకారము.298
లక్ష్యములు —
ప బ లకు—
ఆదిపర్వము (8-29) —
మత్త.
ధీరు లీ ధృతరాష్ట్ర పాండు లతిప్రశస్తగుణుల్ ప్రసి
వీరు వారను నట్టిబుద్ధివిభేద మెన్నడు లేదు గాం
299
ద డ లకు
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (7-34) —
ఉ.
చంపుదుమే కృతాంతు శిఖచండమయూఖుల బారిగొందుమే
300
ప్రబోధచంద్రోదయము —
ఉ.
నావుడు తద్విజుం డహహ నాదగు శీలము వర్తనంబునం
301
అప్పకవిగారు అభేదవర్గయతుల (విషయమున) పూర్వలాక్షణికుల నాక్షేపించి వ్రాసిన గ్రంథ (మిట్లున్నది.) 302
"గీ.
భరితభువనార్ణవంబుతో వ్రంత సరియె
303
ఈ మూఁటిలోను భకార వకారములకు నభేద వర్గయతి గనుక, ప్రయోగించవచ్చును. ల వర్ణ ఢ వర్ణములకు నభేదవర్గయతులు గావు కావున ప్రయోగించరాదు. ర వర్ణమునకును లకారమునకును గ్రాహ్యంబుగాదు. వానికి 'లక్షణవిలాసము'వారు తెలియక కొన్ని యుదాహరణలు వ్రాసినారు. అవియును వివరించెద.” 304
ర ల లకు దిద్దినవి ఇదివరలో వ్రాసినాము. ల డ లకు నభేదమంటే, ల ఢ ల కభేదవర్గమున్ను కలుగును. (అయితే) రెండును అగ్రాహ్యములు. మరియు ర ల లకు దిద్దినదిన్ని, ఆ దిద్దినందుకు పొరబాటున్ను వ్రాసుతున్నాము. 305
"హరిశ్చంద్రకథ —
ద్విపద.
చీఁకటి విరియించు చిరునవ్వు పసిడి
306
కొందఱు 'రేకులతో మురాళించు చెక్కులును' అని చదువుదురు. అది వ్రాత తప్పుగాని, కవిహృదయము గాదు” 307
అని అప్పకవిగారు పరిష్కరించి వ్రాసినారు. 'ఱేకు' పదము ఱకారము గాని, రేఫము గాదు. కవీశ్వరుడు రేఫ మనుకుని 'మురాళించు చెక్కులు' అని ప్రయోగించినాడు. ‘మురాశించు' పదమే ముద్దుగా నున్నది. ఇక్కడ దిద్దదలచుకునే (అప్పకవిగారు) ఱేకు పదమును (రేఫఱకారముల నిర్ణయించు చోట) రేఫములందు వ్రాసినారు. అప్పకవిగారికి దిద్దుటంటే తాత్పర్యము కాని, విమర్శించకపోవుట నైజగుణము, కాని తెలియదని ఎన్ని చోటుల వ్రాయము! 308
'ఱేకు' ఱకారముకు—
భీష్మపర్వము (2-30) —
ఉ.
ఱెక్కలు చించి కంఠమున ఱేకులు వాపి శిరంబు వ్రచ్చి పే
309
శ్రీనాథుని నైషధము (6–22) —
సీ.
కబరికాభరముపైఁ గన్నెగేదంగిపూ
310
అప్పకవిగారు 'ఱెక్కలు', 'ఱేఁడు'లను ఱకారములందు వ్రాసినారు. 'రేకు' రేఫములందు వ్రాసినారు. (మరి) ఈ రెండు పద్యములందు నేమి పరిశీలించిరో తెలియదు. ఱెక్కలు, ఱేఁడు ఈ రెండు పదములు కూడా రేఫములందు వ్రాసితే బాగుండును. లేదా, రేకు పదము నుభయరేఫములందు వ్రాసినా బాగుగా నుండును. ఈ పద్యములు చూడలేదని తోచుచున్నది. చూచితే మరియొకరీతిని దిద్దుదురు.
15. ఆగమయతి
గీ.
అవని ట త ప వర్గముల నంత్యాక్షరములు
312
అర్థము :- ణ, న, మ- ఈ వర్ణములందుగల శ ష స హ లకు, ట త ప-ఈ వర్ణములు ఆగమముల(గును), ఆనగా మధ్యను వచ్చుననుట, ఆగమ మైనందున 'ఆగమయతి' అని పేరు. ఇందుకు కుమార వ్యాకరణ సూత్రము —
"అఘోషా దూష్మణః పరః ప్రథమోభినిధాన స్పర్శపరాత్తస్య స స్థానః"
ఈ సూత్రార్థము :- టకారము వచ్చుటకు. 'కృష్ణ' శబ్దమునందు షకారము ఊష్మము, ణకారము స్పర్శము. ణకారము ట వర్గములోనిదిగాన ప్రథమవర్ణము-టకారము-(ఆగమము) అగును. కృష్ట్ణుఁడు.
'ఏవం జిష్ట్ణు, రోచిష్ట్ణు, ధిష్ట్ణ్యాది.'
(తకారము వచ్చుటకు:- స్నాన శబ్దమునందు సకారము ఊష్మము, నకారము స్పర్శము. అది తవర్గములోనిది గాన ప్రథమవర్ణము-తకారము—వచ్చును. స్త్నానము.
(పకారము వచ్చుటకు :-) భీష్మ శబ్దము నందు షకారము ఊష్మము. మకారము స్పర్శము. మకారము పవర్గములోదిగాన ప్రథమవర్ణము-పకారము-వచ్చును. భీష్ప్ముడు.
‘ఏవం గ్రీష్ట్మాది.'
అనుష్ట్ణః = మందుడు. అపత్రపిష్ట్ణుః = లజ్జపడువాడు. ఉష్ట్ణమ్ = వెచ్చన. ఉష్ట్ణికా = కాల్చిన గంజి. ఉష్ట్టీషః = పాగా, కిరీటమున్ను, కృష్ట్ణః = శ్రీకృష్ణుడు, అర్జునుడు, ఇఱ్ఱి, నలుపువర్ణము. కృష్ట్ణా = నదీవిశేషము, ద్రౌపదియు. జిష్ట్ణుః = ఇంద్రుడు, అర్జునుడు, జయశీలుడు ... ధృష్ట్ణుః = ధైర్యశాలి. నిష్ట్ణాతః = నేర్పరి. షరోష్ట్ణీ, పార్ష్ట్ణిః = మడమ. రోచిష్ట్ణుః = ప్రకాశము గలవాడు. విష్ట్ణుడు = విష్ట్ణుక్రాంతా లతా. వృష్ట్ణిః = .......తృష్ట్ణా = ఆశ. తూష్ట్ణీంశీలః = ఊరుకున్నవాడు. తీక్ష్ట్ణః = ..
