సుకవి మనోరంజనము
తృతీయాశ్వాసము
శ్రీద శ్రీదా శ్రీదా
1
అవధరింపుము. ఉభయ విశ్రమముల తెఱం గెఱింగించెద. 2
ఉభయ వలులు
1. అంత్యోష్మ సంధియతి
లక్షణము —
గీ.
వ్యంజనంబులు నంత్యోష్మ వర్ణమునకు
3
అంత్యోష్మ వర్ణమనగా హకారము.
అను దీనివలన ఉత్ హతి = ఉద్ధతి, జగత్ హిత= జగద్ధిత, కకున్ హస్తి = కకుబ్భస్తి —ఈ ప్రకారము సంధులు గలవు. 'ఉద్ధతి' పదముననున్న ధకారద్వయముకు త థ ద ధ లున్ను, ఆ య హ లున్ను చెల్లును. 4
లక్ష్యములు ఉద్ధతి తకారముకు —
శ్రీనాథుని నైషధము (1-9) —
సీ.
తన కృపాణము సముద్ధత వైరిశుద్ధాంత
5
హకారముకు —
వసుచరిత్రము (1-44) —
సీ.
హరి వీరభట మహోద్ధతి నద్ధి గంపింప
6
‘జగద్ధిత' - హకారముకు' ' —
తిమ్మకవి సార్వభౌముని సర్పపురమాహాత్మ్యము —
చ.
మతి మఱపూను నుస్సురను మందతచెందు కృశించు కంటికి
7
నిరీక్ష-ప్రాది గాన ప్రాదియతి (అనియు) అనవచ్చును.
2. నిత్యసంధి యతి
లక్షణము —
గీ.
వ్యాకరణసూత్రమున సంధు లతుకునపుడు
8
సూ.
తోర్లి.
తత్-లయః = తల్లయః, ఉత్-లాసం = ఉల్లాసం సురత్ లీలా-సుర
ల్లీలా— ఈ మొదలయిన ద్విత్వలకారములకు త థ ద ధ లు , ల ళ లున్ను
యతి చెల్లును.
లక్ష్యములు —
'ఉల్లాస'లకారముకు —
పారిజాతాపహరణము (1-60) —
మ.
అలి నీలాలక నీవు నీ పతి రహస్యక్రీడ వర్తించు వే
10
అందఱు దీనిని ఎక్కటి యతి యనుకొందురు. ఎక్కటి యతికాదు.11
తకారముకు —
తిమ్మకవి భర్గశతకము —
శా.
నీలాంభోధరమధ్యసంస్థితతటిన్నీకాశమై విస్ఫుర
12
రెండవచరణమందు తకారముకు యతిగాన నిత్యసంధి యతి యనవలె. మొదటి చరణమందు వికల్పసంధి యతి. 13
సూ.
స్తో శ్చునాశ్చుః
సత్-చిత్ = సచ్చిత్ సత్-శంఖం = సచ్ఛంఖః
ఉత్-జ్వలం = ఉజ్జ్వలమ్
సూ.
స్తోష్టునా
తత్-టీకా = తట్టీకా. స్ఫురత్-డమృగం = స్ఫురడ్డమృగమ్. లసత్-ఢక్కా = లసడ్ఢక్కా.
ఈమొద లైనవి నిత్యసంధియతులు. 'సచ్చిత్' అను పదమందు (ద్విత్వచకారముకు) త థ ద ధ లు, చ ఛ జ ఝ లు యతి చెల్లును. తట్టిక అను పదమందు (ద్విత్వటకారముకు) త థ ద ధ లు, ట ఠ డ ఢ లు యతి చెల్లును. 14
3. వికల్ప సంధి యతి
లక్షణము —
గీ.
వ్యాకరణసూత్రమున సంధు లతుకునపుడు
15
సూ.
యరోను నాసి౽కేనునాసికో వా
ఏతత్-మురారిః = ఏతన్మురారిః (ఏతద్మురారి) సరిత్-నికటం = సరిన్నికటమ్ (సరిద్నికటమ్) తటిత్-నీకాశం =తటిన్నీకాశమ్ (తటిద్నీకాశమ్).
ఈ మొదలైన పదములందు రెండు విధములైన హల్లులు (యతి) చెల్లును. 16
లక్ష్యములు — సరిన్నికట - తకారమునకు —
తెనాలి రామలింగము ఇందుధరోపాఖ్యానము —
మ.
ఒకనా డిందుధరుండు పార్వతియు లీలోద్యానకేళీసరి
నికురుంబంబులు పారిజాతకుసుమానీకంబుపైఁ జల్ల ద
17
మనుచరిత్రము (2-16) —
మ.
అకలంకౌషధసత్వముం దెలియ మాయాద్వారకావంతి కా
18
(ఈ పద్యమును) వికల్పసంధి యతికి అప్పకవిగారు (లక్ష్యముగా) వ్రాసినారు.
అనునాసికయతికి మిగిలిన లాక్షణికులు వ్రాసినారు. రెండు ననవచ్చును.
19
పై మూడువిధములైన యతిభేదములు వ్యంజనవిషయికము లయినప్పటికి సంధివర్ణమైన ద్విత్వా(సంయుక్తా)క్షరపు రెండువిధములైన హల్లులకు యతి చెల్లుటవలన ఉభయ యతులందు నుంచినాము. 20
4. రాగమసంధియతి
లక్షణము —
కాకునూరి అప్పకవిగారి 'ఆంధ్రశబ్దచింతామణి': (3-215) —
గీ.
ఆలను పదంబు మొదలను రాగమంబు
21
ఉభయముకు లక్ష్యములున్నవి.
లక్ష్యములు, హల్లుకు —
:
చారుధేష్ణచరిత్రము —
క.
ఈలలన వేలుపుం జవ
వ్యాలాంగనయో కాకీ
22
అచ్చుకు —
మనుచరిత్రము (2-41) —
ఉ.
ఇంతలు కన్ను లుండఁ దెరువెవ్వరి వేఁడెదు భూసురేంద్ర! యే
23
లాక్షణికులందఱు 'ఏకాంత' పదమును ప్రధానముచేసి నిత్య సమాసయతికి లక్ష్యము వ్రాసినారు. అప్పకవిగారు రాగమసంధిని ప్రధానము చేసినారు. రెండు ననవచ్చును. కాని మూడవచరణమందు నేయతియో యెవరును వ్రాయలేదు. 24
2. విభాగయతి
లక్షణము —
గీ.
అవ యనంగ నేసి యన నొప్పు పదములు
25
అర్థము :- రెండవ, మూడవ ఈ మొదలైన పనములందు 'వ' అను(దానిలోని ఆది) స్వరము కలుసుకొని ఉన్నందున, డకారముకు అ య హ లు చెల్లును. ట ఠ డ ఢ లు చెల్లుట స్పష్టమే. (ఇక) పడేసి, పట్టెడేసి, దోసెడేసి- మొదలైన పదముందు 'ఏసి' అను దానితో సంధిగలదు గాన, ఉభయము చెల్లును.26
లక్ష్యములు —
'మూడవ' అచ్చుకు —
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (7-60) —
సీ.
సితికంధరునకు నెచ్చెలికాఁడు గాఁడొకో
27
సభాపర్వము (1-47) —
సీ.
ఈయంబునందు నాలవభాగ మొండె మూ
28
పై పద్యములందు మూడవ, నాల్గవ- రెండు పదములున్నవి 'రెండవ' పదముకు౼
పారిజాతాపహరణము (2-95) —
చ.
కువలయపత్రనేత్ర కనుగొంటివె కన్నులపండువయ్యె రెం
29
హల్లుకు —
కాకునూరి అప్పకవిగారి 'ఆంధ్రశబ్దచింతామణి' ( 4 ఆ. 21వ ఛం.) —
కనకలత.
జవమున భగభగ యనుచు ప్రజజనముల బొదవినం
30
లాక్షణికులందఱు ఏసి యను పదమునకేగాని, 'అవ' యను పదముకు చెప్పలేదు. ఈ లక్ష్యములకు నేమి సమాధానము చేసికొనిరో తెలియదు. 31
(ఇక ఏసికి లక్ష్యములు) —
‘ఇంతేసి’ - హల్లుకు —
హరిశ్చంద్రోపాఖ్యానము (2–176) —
గీ.
నీవు చేసిన దోషంబు నీకె యుండె
32
'ఇంతలేసి' - హల్లుకు —
రాధామాధవము (4-87) —
గీ.
కొదమసంపెంగపూవులగుత్తి పుష్ప
దర్శనం బిచ్చె మత్పయోధరము లింత
33
అచ్చుకు —
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (2-104) —
గీ.
అప్పటికి నియ్యఁగొంటిఁగా కబ్జవదన
34
6. భిన్నయతి[1]
(కాకునూరి అప్పకవిగారి లక్షణము) —
గీ.
గుడుసుపైఁ గ్రియనడుము నా గుడుసు వచ్చి
34/1
విజయవిలాసము (3.15) —
ఉ.
చిత్తజుఁడల్లి తూపుమొన చేసినఁ జేయఁగ నిమ్ము పై ధ్వజం
నత్తరలాయతేక్షణ కటాక్షవిలాసరసప్రవాహముల్
34/2
అందే —
ఉ.
చెట్టతనంబునం జనకు జీవనమంతయు వెల్లివుచ్చి తోఁ
34/3
పెఱయతి —
ఆగమము రానందులకు శ్రీరంగమాహాత్మ్యమునందు —
ఉ.
గందపుఁగొండ నెత్తములఁ గందువ మేలిమి తీవయిండ్లలో
34/4
7. ప్రభునామయతి
లక్షణము —
గీ.
అవ్వ యమ్మక్క యప్పయ్య యన్న యాయి
35
‘ప్రభు' శబ్దముకు నిక్కడ మనుష్యుడని యర్థము గాని, 'రాజు' అని అర్థముగాదు. కావున స్త్రీ పురుష నామధేయులకు (సామాన్యము. ఇట్టిచోట్ల) నుభయమును చెల్లును. కొందఱు లాక్షణికులు దీనిని 'నామాఖండ' మన్నారు. వా రఖండయతి నంగీకరించనివారు. కొందఱు లాక్షణికులు, దొడ్డయ్య, దొడ్డమ్మ, రామయ్య, రామన్న, సీతమ్మ, లక్ష్మమ్మ- ఈ మొదలైన పేరులు దొడ్డయ, దొడ్డమ, రామయ, రామన, సీతమ, లక్ష్మమ- అని తేలబలికినపుడు స్వర
వ్యంజనములు రెండును చెల్లునని లక్షణముచెప్పి, అట్టివే లక్ష్యములు వ్రాసినారు. (మరి) పూర్వ మహాకవి ప్రయోగములు ద్విత్వముగల పేరులకు ఉభయముకు (యతి చెల్లింపు) ఉండగా, గురుత్వ మొప్పకపోవుటకు వారి తాత్పర్యము తెలియదు.
అనంతుని ఛంధము (1-118) నందు—
గీ.
ఒరుల నన్నమ్మ యనుచోట నూదఁబడక
(అని) రంగరాట్ఛందంబు (3-128) నందు—
గీ.
అవనిలో నలమేలు మంగమకు సాటి
37
(అని చెప్పినారు) ఇటువలెనే కొందఱు గురుత్వ మొప్పలేదు. గురుత్వ మొప్పనివారికి గురుత్వములేదు. 38
గురుత్వముకు లక్ష్యములు
అచ్చుకు —
తెనాలి మూర్తికవిగారి 'రాజవాహనవిజయము' (అవ. 1-22) —
ఉ.
చెప్పిన పద్యమెల్ల చెవిఁజేర్చి వినున్ విన డొంకు గల్గినన్
39
నంది తిమ్మనగారి చాటుధార —
క.
ఇప్పటి దాతల సరిగాఁ
జెప్పుము మూర్తిఘనుని వెం
40
పొట్టూరి గోపన్న చాటుధార —
క.
అన్నలుఁడు రూపమున సిం
41
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (1-18) —
సీ.
వచియింతు వేములవాడ భీమనభంగి
మూడుచోటుల వుకారలోపము. రెండు (చోటుల) ప్రాదియతులు. 43
అందే (1-53) —
మ.
హరి దాటించెఁ బురోపకంఠమున వాహ్యాలి ప్రదేశంబునం
44
కాశీఖండమందు గురుత్వమునకు నీ రెండు పద్యము లుండగా కొందఱు లాక్షణికులు (1–29)
మ.
జయధాటీసమయంబులన్ విలయఝంఝామారుతాడంబరా
45
(అను) ఈ పద్యము తేలబలుకుటకు లక్ష్యము వ్రాసినారు. ఈ పద్యము, పై రెండు పద్యముల మధ్య నున్నది. వారి కంటికి నిది మాత్రము కన్పించి యా రెండు పద్యములు నెందుకు కనుపించక పోయెనో తెలియదు. 46
హల్లుకు —
హుళక్కి భాస్కరుని చాటుధార —
క.
అప్పులిడు నతఁడు ఘనుఁడా
47
తెనాలి రామ[2] —
క.
చిన్నన్న ద్విపద కెఱుఁగును
48
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (4-106) —
గీ.
అనిన విని సోమయాజి కోపాగ్రహమునఁ
నవునె సత్పుత్రజనయిత్రి యవునె సాధ్వి
49
ఉభయముకు —
ఈవని పెద్దిరాజు చాటువులు —
క.
ఇమ్మహిలో మహనీయగు
50
క.
ఇమ్మా మదభీష్టంబులు
51
క.
ఇక్కలియుగశక్తులలో
52
క.
చొక్కపు శ్రీగిరినిలయుని
53
'అయి' —
వణుకూరి గురవరాజు 'శమంతకమణిచరిత్ర' —
ఉ.
కాయవచోమనః(స్థితులఁ) గల్పితదోషము లెల్లఁ బాయఁగా
54
రాచపూడి వెంకయ్య చాటుధార —
క.
వ్యాయామజనితమాయో
55
‘అరుసు' - అనగా మంత్రికర్థము. 56
అచ్చుకు —
ఆంధ్రకవితాపితామహుని చాటుధార —
క.
చేపట్టిన ధృవులవుదురు
57
హల్లుకు —
పలకలూరి గోపన్న చాటుధార —
గీ.
గోలకొండ మలక గోవుల భక్షించు
58
కోన-అరుసు = కోనరసు, బాచ-అరుసు = బాచరుసు అని ఉండవలసినందుకు మధ్య మకారము సంప్రాప్తమైనది.
'క్వచిదత్వం క్వచిచ్చాత్వం, క్వచిదిత్వం క్వచిత్పతా
అని అథర్వణాచార్యుల వారి కారిక కలదు. కోనమరుసు, బాచమరుసు - సుష్ఠుప్రయోగములు. రామరాజు, సోమరాజు, రామరాయడు, కృష్ణరాయడు - ఈ మొదలగు పదములందు అత్వము, రామానాయఁడు, తిమ్మానాయడు, మల్లా
రెడ్డి, ఎల్లారెడ్డి - ఈ మొదలగు వాటియందు ఆత్వము. రామిరెడ్డి, సోమిసెట్టి - ఈ మొదలగు వాటియందు ఇత్వము. అయ్యపరాజు, బయ్యపరాజు, సూరపరాజు, నారపరాజు, - ఈ మొదలగు పదములందు పత్వము. కృష్ణమరాజు, కోనమరాజు, కృష్ణమాచార్యులు, కొండమాచార్యులు ఈ మొదలగువాటి యందు మత్వము. 'యథాయోగ్య మన్యచ్ఛ వ్యవహారతః' అనుట వలన, నరసుపండా, వెంకుపండా- ఈ మొదలగు వాటియందు ఉత్వము. రాజు, రావు, రెడ్డి, సెట్టి, జెట్టి, రాయడు, నాయడు, ప్రెగడ- ఈ మొదలగు పదములు కలిసినపుడు పైన చెప్పిన అత్వాదులు వచ్చును. 59
8. ప్రాదియతి
లక్షణము —
"శ్లో॥
ప్ర పరా ప్రతి ప ర్యత్యధ్యభ్యవానూప సంసృప
ప్ర, ప్రరా, ప్రతి, పరి, అతి, అధి, అభి, అవ, అను, ఉప, సమ్, సు, అప, ని, వి, నిర్, దుర్, ఉత్, అపి, అఙ్-ఇవి యిరువదియును ఉపసర్గలు. ప్రకారోపసర్గం బాదియగుటం జేసి ప్రాదు లనంబడును.
గీ.
ఆంధ్రమునకుఁ జొరని పరాజపులు మూఁడు
60
గీ.
అబ్జయోని రజోగుణప్రాప్తిఁ దనరు
61
అని అప్పకవిగారు ఆంధ్రశబ్దచింతామణియందు చెప్పినారు. ఇందులో పరా, అఙ్, అపి- ఈ మూడు వేదమందేకాని లోకమందు లేవనుట. (అయితే) ఆ మూడింటిలో (పరా అను దానిని గూర్చి).
సూ.
అహ్నో౽దంతాత్. పరాగత మహః పరాహ్నః
అని కౌముది యందున్నది.
[3] [పరాహ్న పదమొకటి. (కాగా) పరాగతాః ఆపః అస్మాత్ పరాపః = శుష్కహ్రదము. ఈ రెండుపదములందును పరా అను ఉపసర్గము గలదు. ఎఱ్ఱాప్రెగడ హరివంశమందు.
సీ. పా.
అభిగుప్తమంత్రులు నర్థంబులందుఁ బ
(అని కలదు) కాని—ఆఙ్, అపి ఈ రెండు మాత్రము లేవు. 'ప్రాప్తి' పదమున (కొకటికి) మాత్రము ఉభయములకు లక్ష్యము వ్రాసి- ఇటువలె కడమవిన్ని చూచుకొమ్మని (అప్పకవి గా)రన్నారు. ప్రాదులు విస్తారము లున్నవి. అంతమాత్రముచేత నందఱికి నెటువలె తెలియును. కొన్ని పదములు తెలియ పరుచుతున్నాము—
ప్రేక్షణ
ఈ మొదలైనవి ప్రాదులు మరియును–
64
ఉభయముకు లక్ష్యములు —
సీ.
ప్రమదాజనేక్షణప్రార్థితసౌందర్య
పరమధర్మక్రియోపాయసంచితకీర్తి
65
రుక్మాంగదచరిత్రము (2–70) —
క.
ఏ గృహపతిచే న
66
హల్లులకు —
శ్రీనాథుని నైషధము (3-58) —
ఉ.
దానకలాకలాపసముదంచితసారవివేకసంపదన్
67
మనుచరిత్రము (2-68) —
శా.
ప్రాంచద్భూషణబాహుమూలరుచితోఁ బాలిండ్లు పొంగార మై
68
వసుచరిత్రము (4-90) —
శా.
మాయాశీలురు చంచలాత్ము లనుకంపాశూన్యు లాత్మైకకా
సాయజ్ఞుల్ మగవార లాపయి మహీపాలు ల్మహావైభవ
69
కృష్ణరాయల ఆముక్తమాల్యద (1-58) —
మ. స్ర.
స్వనిలింపావాస దత్తాశన దతల మిథ
70
చివర (పాదమున రెండవది) ప్రాదియతి. రెండవచరణ మందు రెండవది అనునాసికయతి. 71
అచ్చులకు —
శ్రీనాథుని నైషధము (4-98) —
క.
ఈరీతి నాతలోదరి
72
మనుచరిత్రము (1-78) —
క.
ఆ మం దిడి యతఁ డేగిన
73
రాఘవపాండవీయము (1-12) —
సీ.
గంభీరవేదిలక్షణలక్షితంబునై
74
సమర్పితము - ప్రాదియతి.
[5]
ప్రాణపదము హల్లుకు —
పోతరాజుగారి భాగవతము (అష్టమ-285) —
క.
ప్రాణేచ్ఛ వచ్చి సొచ్చిన
75
అచ్చుకు —
అడిదము సూరకవి 'కవిజనరంజనము' —
సీ.
అనుగుబిడ్డల భంగి ననుజీవులను బ్రోవు
76
ఇటువలెనే తెలుసుకునేది. 77
9. చతుర్థీ విభక్తి విరామము
లక్షణము —
గీ.
తనరు నచ్చు హల్లులకుఁ గై యను విభక్తి
78
ఆంధ్రశబ్దచింతామణి యందలి —
అను సూత్రము వలన చతుర్థికి 'కై' యను వర్ణము సిద్ధము. ఆ వర్ణము అచ్చుకు చెల్లునని కొందఱి మతము. హల్లుకు చెందునని కొందఱి మతము. రెండును గలవు. హల్లుకు సులభము. 79
అచ్చుకు —
శ్రీనాథుని నైషధము (3-150) —
ఉ.
కాంత మెఱుంగుఁజన్నులకుఁ గ్రమ్మఱి క్రమ్మఱి వచ్చి వచ్చి యం
80
చివర (పాదమున) ప్రాదియతి.
శ్రీకృష్ణరాయల ఆముక్తమాల్యద (1-68) —
క.
ఆలి వచః కార్పణ్యం
81
'ఏని' పదముకు 'యద్యర్థమే' కాని, ఇక్కడ 'అప్యర్థము' చెప్పవలెను.82
మనుచరిత్రము (3-132) —
కావున వారలఁ జూడం
83
తిమ్మకవి అచ్చ తెనుఁగు రామాయణము (అయో.94) —
క.
కైకా నీపూనిన పని
84
శాంతిపర్వము (2-28) —
గీ.
అరణి నగ్ని బొడముకరణి దేవకియందు
85
(హల్లుకు) —
బ్రహ్మోత్తరఖండము —
ఉ.
అంతయు నాత్మలో నరసి యల్లన నవ్వుచు నా నృపాలకుం
86
జైమినీభారతము (2–51) —
ఉ.
నావుడు వాయునందనుఁడు నందన! పొమ్ము చమూవధూటి నీ
87
10. పంచమీ విభక్తి విరామము
లక్షణము —
కాకునూరి అప్పకవి 'ఆంధ్రశబ్దచింతామణి' (3-228) —
గీ.
తత్సమంబు సేయు తఱిని పంచమి నన్న
88
లక్ష్యములు —
ఉభయముకు —
చమత్కారరామాయణము —
క.
నిన్నుఁ జెఱఁగొన్న హైహయు
89
(హల్లుకు) —
ఆదిపర్వము (4-224) —
చ.
వితతమఖప్రయోగవిధివిత్తము లుత్తమధీయుతుల్ జగ
90
అరణ్యపర్వము (7-488) —
చ.
విను మగుడంగ నాఁడు పృథివీపతిఁజూచి ధరిత్రికంటె వే
91
11. నిత్యయతి
లక్షణము —
తిమ్మకవి లక్షణసారసంగ్రహము (2-126) —
క.
విదితముగ నేని యనియెడు
92
లక్ష్యములు —
ఉభయముకు —
శేషధర్మములు —
క.
మెట్టఁడు నారకమార్గం
93
మొదటి 'ఏని'కి అవ్యర్థము. 94
అచ్చుకు —
ఆదిపర్వము (6-48) —
గీ.
రాజవరుఁడైన పార్థుతో రాజుగాని
95
అందే (7–142) —
మత్త.
(మానితంబగు నాతపోమహిమం ద్రిలోకపరాభవం
96
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (4-249) —
గీ.
ఎట్టి యపరాధ మొనరించెనేని తల్లి
97
భాస్కరుని రామాయణము (అయో-887) —
శా.
వానప్రస్థునిఁ జంపి యొక్కవడితో స్వర్నాథుఁడుం ద్రుంగు ధా
98
12. దేశ్యనిత్యసమాసయతి
లక్షణము —
కాకునూరి అప్పకవి 'ఆంధ్రశబ్దచింతామణి' (8-191) —
క.
రూపుఁ బెంపఱఁ బెల్లఱ
99
కొందఱు దీని దేశ్యాఖండవడి యందురు.' (అని వ్రాసినారు ఇది) స్వతస్సిద్ధమైన అఖండవడి నంగీకరించని వారి మతము. 100
అనంతుని ఛందము (1-100) —
గీ.
అఱ యనంగను బోవుట కర్థమైన
101
తిమ్మకవి లక్షణసారసంగ్రహము (2-128) —
క.
అక్కఱ తెమ్మెఱ రూపఱఁ
102
అథర్వణఛందము —
గీ.
దేశ్యతెనుఁగు నందుఁ దెలియ నొక్కొకచోట
103
లక్ష్యములు —
'ఉక్కఱ' -హల్లుకు —
విరాటపర్వము (5-143) —
చ.
చిఱునగ వొప్ప గాండివముఁ జెచ్చెర సజ్యముఁజేసి సేన లు
104
అచ్చుకు —
అరణ్యపర్వము (6-345) —
క.
ఎఱకలుగల కులశైలము
105
'క్రచ్చఱ' - హల్లుకు —
నందితిమ్మకవి వాణీవిలాసము —
క.
తెఱవా తరువాతను గ్ర
106
అచ్చుకు —
ఉద్యోగపర్వము (1-176) —
చ.
తఱియగు నంతకున్ రిపు నుదగ్రత సైచుట నీతి నీవు నా
107
'అక్కఱ' -హల్లుకు (క్రచ్చఱ-అచ్చుకు) —
అరణ్యపర్వము (7–367) —
చ.
ఎఱిఁగితి నిన్ను నేను విబుధేంద్రుఁడ వీవు జగత్త్రయంబు క్ర
108
అచ్చుకు —
పారిజాతాపహరణము (1-49) —
(ప్రామినుకులదొంగఁ బాతాలకుహరంబుఁ
109
కొందఱు విశ్రమభంగ మనుకొని ('అక్కఱను' అను దానిని) 'నెయ్యమున' అని దిద్దినారు. (వారు) స్ఫూర్తిగా విశ్రమములు తెలియనివారు 110
'ఓలమాస' - హల్లుకు —
అనుశాసనికపర్వము (1-68) —
అతిథి నినుగోరె నేనియు
111
అచ్చుకు
శ్రీనాథుని నైషధము (4-97) —
గీ.
(అని విచారించు చుండె నయ్యవనినాథుఁ
112
ఆంధ్రశేషమందు —
"గీ.
ఆహవోన్ముఖతకు నోలమాసగొనక
113
అని యుద్ధమందు విఱుగుటకు చెప్పినారు. (పై శ్రీనాథుని పద్యమున) సిగ్గుచేత మాటుకు వెళ్లుట స్పష్టమైనది. 114
(ఇక) రంగరాట్ఛందమునందు —
క.
దొర దొరయనఁ బరగెడుఁ గ్ర
115
(అని ఉన్నది 'క్రచ్చఱ' 'క్రిక్కిఱిసి' అనువాటి అచ్చుకు లక్ష్యమిది) అయితే ఈ పద్యమందు 'దొర' 'అబ్బురము' రేఫములు. 'కచ్చఱ' 'క్రిక్కిఱియుట' ఱకారములు కవీశ్వరునిది పొరపాటు. 116
'క్రక్కదలు' - హల్లుకు
శల్యపర్వము (1-102) —
సీ. గీ.
(చారుభీషణరేఖల భూరిమదభ
117
పెద్దిరాజు కావ్యాలంకారంబున తెమ్మెఱ, ఆఱడి, వీఱడి - దేశ్యనిత్యసమాసయతులందు వ్రాసినారు. మరియు కొన్ని పదములు గలవు. 118
ఉన్నది —
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (2-71) —
గీ.
అమ్మ కుశలంబె, సాధ్వి యనామయంబె,
119
శల్యపర్వము (1-383) —
క.
అది కొంతఁ బుడమిఁబడు ను
120
కన్నది —
విరాటపర్వము (2-99) —
క.
అది లాతివిల్లె నిను దమ
121
అన్నవి, చిన్నవి - మొదలయినవి యిటువలెనే తెలుసుకునేది. 122
కన్నాకు —
తిమ్మకవి అచ్చతెనుఁగు రామాయణము (సుందర. 169) —
గీ.
అనుచుఁ జేదోయి మోడ్చి యోయంటరాని
123
ఎప్పటి —
భీష్మపర్వము (3-36) —
సీ.
దనుజేంద్రు నిలుచుట గాని వారి సైన్యమె
124
అప్పటి, ఇప్పటి - ఇటువలెనే తెలుసుకొనేది.125
ఆంధ్రభాషాభూషణమందు —
క.
అమి లేమికి నిమి కల్మికి
126
అని యున్నదిగా, కొనమి, అనమి, వినమి - ఈ మొదలైనవిన్ని చెలిమి, కలిమి, బలిమి, ఓరిమి, కూరిమి, తాలిమి - ఈ మొదలైనవిన్ని (పదములలోని) మధ్యమవర్ణ ముభయముకు చెల్లును. మరియును.-
గీ.
ఆఁడునదియును నధమకార్యములఁ దెల్పు
127
అనియున్నది గాన, బొంకులాడు మొదలైనవి ఉదయముకు చెల్లును.
పేదఱికము, ఇల్లఱికము- ఈ మొదలైనవియు ఉభయముకు చెల్లును.
128
గీ.
ఈఁడు బాసఁ దెల్పు నీఁడు గుణముఁ దెల్పు
129
కొండీఁడు, దుండగీఁడు, సాలీఁడు మొదలైనవిన్ని ఉభయముకు చెల్లును. 130
ఆంధ్రశేషము —
పదముపై 'నేది’ నిల్పఁగ నభావార్థమౌ
131
అర్థము :- పొలుపు-ఏది = పొలుపేది. సొగసేది. రాముఁడొండె, లక్ష్మణుఁడొండె, మహేశ! నీవ దిక్కు. నీవే అని అర్థము. మర్యాద అనగా హద్దు. అంతకు లోనవచ్చి. ఇంతకు లోనవెళ్ళి. చేయుచుండె, వినుచుండె. రిపుల సాధించునది. 'మంటయు వోని శాత్రవసమాజము'. నేర్పరి, లావరి, అరి (చేరినది). నేర్పుగలవాడు, బలము (లావు) గలవాడు (అని అర్థము). నేరమి, ప్రోవమి, అమి (చేరినది, నేరకపోవుట, ప్రోవకపోవుట అని అర్థము) భక్తిమై. శాంతిమై. కరణమనగా నిచ్చట తృతీయార్థము. రాజ్యమియ్యనికోలు - ఇవ్వని హేతువు, ఇచ్చుట, వచ్చుట. ఇచ్చిన హేతువు, వచ్చిన హేతువు, ఔనో, కాదో, ఇటువలెనే తెలుసుకునేది.132
వీటిలో పొలుపేది, లావరి, నేరమి, ఇచ్చుట - దేశ్యనిత్యసమాసయతులు. ఆంధ్రభాషాభూషణమందు అరి అను పదము అధమకార్య మవుటన్నారు. ఇచ్చట అస్త్యర్థమన్నారు. రెండును సాధులే.133
సూ. 'ఏదంత తాచ నామ్నా మన్యతరస్యా మియాంతానామ్' అని వాగనుశాసనసూత్ర మున్నది గాన, మల్లియ, ఒల్లియ, పెట్టియ, మట్టియ, మిద్దియ, గద్దియ, లంజియ, తేనియ, నూనియ, గడియ - ఈ మొదలైనవిన్ని,
'మానార్థాన్నిత్య మేకత్వ, మెడుస్యా త్పరిమాణకే' అని అథర్వణాచార్యుల వారి కారిక గావున మానెడు, జానెడు, పుట్టెడు, బుట్టెడు, మూరెడు, బారెడు, వీసెడు, దోసెడు - ఈ మొదలైనవిన్ని ఉభయముకు చెల్లును. 134
13. శకంధ్యాదియతి (పరరూపయతి)
లక్షణము —
కాకునూరి అప్పకవి ఆంధ్రశబ్దచింతామణి (2-226) యందు —
"సూ.
అచోన్త్యాదిటి
శ్లో.
శకంధు రథ కర్కంధూః కుద్దాలో లక్త పర్క టీ
శకానాం దేశానాం అధుః శకంధుః. శకంధువనగా శకదేశమందున్న బావి. కర్కస్యాంధూః కర్కంధూః 'కర్కంధూ ర్బదరీ కోటీ' త్యమరః. కర్కంధు వనఁగా రేఁగుచెట్లు. కం=శిరః ఉష్ణవీర్యత్వా దుద్ధాలయతీతి కుద్ధాలః; కుం= భూమి ముద్దాలయతీతివా. దలవిశరణే. ఉదిత్యుపసర్గః 'కుద్దాలో బహువారకః' ఇత్యమరః. కుద్దాల మనఁగా విరిగిచెట్టు. పాదమలతీత్యలక్తః. అలభూషణే, 'యావోలక్తోద్రుమామయ' ఇత్యమరః. అలక్త మనఁగా లత్తుకపేరు. పర్చ్యతే = పరస్పరం స్పృజ్యత ఇతిపర్కటీ. పృచి సంపర్కౌ. 'ప్లక్షో జటి పర్కటీస్యా' దిత్యమరః. పర్కటి యఁగా జువిచెట్టు. లాంగలస్య ఈషా లాంగలీషా. 'ఈషాలాంగల దండస్స్యాత్' ఇత్యమరః. హలస్యేషా హలీషా. ఈ రెండు ఏడికోల పేళ్ళు. మనస ఈషా లాంగలవత్సంబద్ధా మనీషా. 'బుద్ధి ర్మనీషా ధిషణా' ఇత్యమరః. మనీష యనఁగా బుద్ధిపేరు. పతన్-ఆంజలిః = పతంజలిః. పతంజలి యనఁగా వ్యాకరణమునకు మహాభాష్యము చేసిన నాగముపేరు. కోర్భూమే రుత్కీలః కుత్కీలః. 'అగకుత్కీలజీమూత సానుమన్నగ పర్వతాః' ఇత్యమరః. కుత్కీల మనఁగా గట్టుపేరు. ఉష్ణస్య ఈషః ఉష్ణీషః. 'ఉష్ణషశ్శిరోవేష్ట కిరీటయో' రితి నానార్థే. ఉష్ణీష మనఁగా దలపాగపేరు. మంజు = రుచ్యం ఈరయతీతి మంజీర.
ఈరస్వనే. 'మంజీరో నూపురోస్త్రియా' మిత్యమరః. మంజీర మనఁగాఁ గాలిగజ్జె. మస్తం - శిరః ఇష్యతే - ప్రాప్నోతీతి మస్తిష్కః. ఇషగతౌ. 'తిలకంక్లోమ మస్తిష్క' మిత్యమరః. మస్కిష్క మనఁగాఁ దలమెదడు పేరు. విటం = విటకులం అటతీతి కులటా. అట గతౌ, 'అసతీ కులటేత్వరీ' త్యమరః కులట యనఁగ లంజెపేరు. ఆది శబ్దముచేత వేదండ, సారంగ శబ్దములు మొదలైనవి మరికొన్ని గలవు. వేదః - సామవేదః, అండః. జననకారణం యస్య సః వేదండః. సామోద్భవ ఇతి ప్రసిద్ధిః 'సామజ స్సింధురోపి సః' ఇత్యమరః. వేదండ మనఁగా నేనుఁగుపేరు. సారాణి అంగాని యస్య సః సారంగః 'సారంగ శ్చాతకే భృంగే కురంగేచ మతంగజే'త్యమరః. సారంగ మనఁగాఁ జాతకాదులపేరు. వృక్షస్య అంధుః వృకంధుః వృకంధువనఁగా వృకదేశమందున్న బావి. సీమ్నోంతస్సీమంతః. సీమంతమనఁగా బాపటపేరు. ఇవి శకంధు శబ్దములు మొదలుగాఁగలవి గావున, శకంధ్వాదిగణం బనఁబడును. 135
క.
విరతికి వ్యాకరణమునను
136
అని చెప్పినారు.
(అయితే) వీటిలో శకంధుః, కర్కంధుః, కులటా, సీమంతః, మనీషా, లాంగలీషా, పతంజలిః, సారంగః (షక్షిః), మార్తండః ఈ పది సిద్ధాంతకౌముది సంధిపంచకమందు వ్రాసినారు. వ్యాఖ్యాకారులు, 'కర్కంధుః కర్కాకో రాజ్ఞాం అంధుః కర్కంధుః'- కర్కులను రాజులయొక్క నుయ్యి- అని వ్రాసినారు. కానీ ఱేగుచెట్టు కర్థము వ్రాయలేదు. అప్పకవిగారు మిగిలిన పదము లన్నింటికి నర్థము వ్రాసి 'కర్కస్య' అనగా నేమిటో, 'అంధూః' అనగా నేమిటో, అర్థము వ్రాయలేదు. రెండు పదములు కలిసి ఱేగుచెట్టు కర్థము వ్రాసినారు. శబ్దశాస్త్రమందు 'శకంధుః, కర్కంధుః' అని ఉకారాంతమనిన్ని, స్త్రీలింగ పుంలింగములు రెండు గలవని వ్యాఖ్యాకారులందఱు వ్రాసినారు గాని, అచ్చున్నటుల సమాస మొకరును వ్రాయలేదు. భానోజీ దీక్షితులుగారు రచించిన 'అమర వ్యాఖ్యాసుధ' యందు- 'కర్కం దధాతీతి కర్కంధూః. కర్కః కోశః
అంధూ దృగ్భూ ఇతిసాధుః' అని వ్రాసినారు. కర్కమనగా పొత్తికాయ కర్థమన్నారు లింగాభట్టుగారు- 'కర్కాణి లోహితాని పర్ణాని ఫలాని దధత్త ఇతి కర్కంధూః, డుధాఞ్ ధారణ పోషణయోః' అని వ్రాసినారు. 'కర్మ' శబ్దమునకు 'శబ్దార్థతరు’ వందు- 'కర్కపి, అదంతఃపుంసి. అమరః శ్వేతాశ్వే. నానార్థ రత్నమాల పుంసి. దర్పణే, 'ఘటీభేదే’ = చిన్నకుండ 'అగ్నౌ విశ్వప్రకాశః. పుంసి, కర్కటకే. లింగాభట్టః క్లీబే లోహితే' అని యున్నది.137
ఉయ్యల మొదలైన పదములను లాక్షణికులందఱు నేకపదములని వ్రాసితే, లేని పదన్వయవిభాగము చేసి, స్వకపోలశాస్త్రము కల్పించి, ఇంచుకంతయు సందర్భములేని అర్థము వ్రాసి, ముద్దరాజు రామన్నగారిని ఏకపద మన్నారని (అప్పకవి గారు) ఆక్షేపించినారు. కర్కంధూ శబ్దముకు పదద్వయవిభాగము చెయ్యడము మాత్రమే కాని, శబ్దశాస్త్రవ్యాఖ్యాకారులను, అమరవ్యాఖ్యాకారులను చూడకనో, ఏమి హేతువునో, ఆక్షేపింపలేదు. సంస్కతాంధ్రములందు స్వతంత్రులు గావున వారిసిద్ధాంత మస్మదాదుల కగోచరము.138
'వృక ఇవ అంధుః =వృకంధుః'- అని శాబ్దిక వ్యుత్పత్తి గానీ, 'వృకస్య అంధుః'-అని గాదు. 'కర్కంధూ' శబ్దమువలె గాకుండగా నచ్చుకలదు. అల్కర్క పర్కటీ శబ్దములు అప్పకవిగారు వ్రాసిన సమాసమున నచ్చులు కనిపించవు. 'వాఖ్యాసుధ' యందు- 'మంజీర' శబ్దము 'శకంధు' (మొదలగు వానిలోని) పదమని వ్రాయలేదు. ‘ఉష్ణస్య ఈషః = ఉష్ణీషః' అని వ్రాసినారు. 'వ్యాఖ్యాసుధ' యందు 'ఉష్ణం ఈషతే, హినస్తి, ఈష గత్యాదౌ, ఇగుపధేతికః, శకంధ్వాదిః 'ఉష్ణోషంతు శిరోవేష్టే కిరీటే లక్షణాంతర. ఇతి విశ్వః' అనిఉన్నది.139
అప్పకవిగారు పదునెనిమిది పదములు వ్రాసినారు. కర్కంధూ పదము మాత్రము బొత్తిగా కుదురలేదు. (ఇక) అమరవ్యాఖ్యావాదులందు పండితులు నిర్ణయించినవి ముప్పదిమూడు పదములు కనుపించినవి వ్రాసుతున్నాము.
శ్లో.
కుబ్జకుంభౌ కూర్మకుతా నశ్మంతం దుదుభిస్తథా
శుద్ధోదనః కలంకశ్చ మార్తండో అర్క ఏవ చ
140
కౌ ఉబ్జతి ఉబ్జ అర్జవే, యద్వా, కు ఈషదుబ్జ ఆర్జవ మస్యకుబ్జః - పొట్టివాడు. కుంభువం, ఉంభతి, ఉంభ పూరణే, కర్మణ్యణ్, కుంభః-కడవ. కుం శరీరం ఉనత్తి, ఉందీక్లేదనే. బాహులకాత్తః, కుంతః = బల్లెము. కం జలం ఉర్వతీతి కూర్మః బాహులకాన్మః, ఉర్వీ హింసాయామ్ = తాబేలు అశ్మనోత్యంతోత్రేతి అశ్మంతః = పొయ్యి, దుందు శబ్దేన ఉభిరత్రేతి దుందుఖిః = రాజద్వారమందుండెడు వాద్యవిశేషము ఇందతి ఇందిరయా ఇందిందిరః ఇది పరమైశ్వర్వే = తుమ్మెద. సుఆతీవ ఉందతి, ఉంద క్లేదనే. సుపూర్వః బాహులకాదరః గౌరాదిః సుందరీ = చక్కనిమగువ. గంధం అర్వతే, ఆర్వగతౌ, గంధర్వః = దేవయోనివిశేషము. వృకేన కంఠేన అణతి వృకణః = కొక్కెర. వి ఇంధ్యతే. ఇకి ఇంధనదీప్తౌ, అంతర్భావితవ్యార్ధః వింధ్యా అంఘ్నెదిః = పర్వతవిశేషము. సారం బలం అస్యతేనే నేతి సారసనా, అసగతిదీప్యాదానేషు. కరణే ల్యుట్ = నడుముకు బలము కొఱకు కట్టుకొనెడు, కాశకోక మొదలైనవి. అగం ఆస్యతీతి అగస్తిః అగపూర్వ...........దోస్తి ప్రత్యయః = మహర్షి. దిత్యౌహేయం, తస్యేద మిత్యణ్. దేవీకాశంశనే త్యాత్వేవాహ ఊఠ్, ధాత్యూహః = పక్షివిశేషము. వరం అటనం అస్యాఇతి, వర మటతీతివా వరటా = స్త్రీహంస మకరసి అందతి అది బంధనే, కర్మణ్యణ్, మకరందః = పూదేనె పుష్పస్య అవతఇతి పుష్పవంతౌ, పుష్పంప్రకాశః, వికాసశ్చ. అకారాంత తకారాంతౌ రవిచంద్రులు. శిఖయా అత్యుతే, అనుగత్యాదిషు ఇమంతాడ్ఢః 'శిఖండో బర్హచూడయో' రితి హేమచంద్రః. శిఖాయా అండఇవ. ఇనే ప్రతికృతా వితి స్వార్థేశన్. 'శిఖండౌవాశిఖా బర్హే' ఇతి తాలవ్యాదౌ రభసః = నెమలి పించము జుట్టున్ను. రథస్యఇనః రథినః = రథికుడు శుద్ధం న్యాయపరిశుద్ధం ఓదనం భుఙ్క్తే శుద్దోదనః = పరిశుద్ధాన్నము భుజించువాడు అంక్యతేనేనేతిఅంక, కలశ్పాసావంకశ్చ కలంకః. కలకిల క్షేపే = అంకాపవాదములు, మృతే అండే భవః మార్తండః = క్రోధ సూర్యులు. అలం ఆర్క్యతే, అర్చ్యతే. లర్కస్తవనే అర్చపూజాయాం అలర్కః = వెఱ్ఱికుక్క. నీలాని అంగాని యస్య సః నీలంగు = తుమ్మెద. కుం భూమిం ఉద్దాలయతీతి కుద్దాలః = గుద్దలి మొదలయినవి.
పర్పేణ పీఠేన అటతీతి పర్పటః = కుంటివాడు. కంకె గతౌ అణతి. అణశబ్దే. అచ్, కంకణమ్ = హస్తభూషణము. చిరం అస్యతి, ఆసు క్షేపణే ణ్యత్ సంజ్ఞాపూర్వకృతత్వాత్ వృద్ధ్యభావః చిరస్య-తడవు అవ్యయపదము. నరత్వేనోత్కృష్ణ జన్మవతాం నరాణాం నిరతిశయ మకం దుఃఖం యత్రతత్ నరకమ్ = శునకసూకరాది నీచయోని. కం అంగతి, అగి గతౌ ణ్యంతో వా మృగవ్యాదిత్వాత్ కంగః ప్రియాణి అంగాని యస్యసః ప్రియంగుః = కొఱ్ఱ యనెడు ధాన్యవిశేషము. గంధశ్చాసౌ అర్వశ్చ, గంధే అర్వోలోభో యస్యసః గంధర్వః = వట్రువతోక దొడ్డకడుపుగల మృగము, కోకిల, గుర్రమున్ను. అలతి భూషయతీతి అలః అలశ్చా వా వర్కశ్చ అలర్కః = తెల్లజిల్లేడు.141
ఈ ముప్పది మూడు 'శకంధ' పదములు నమర వ్యాఖ్యానాదులయందు చూచి వ్రాసినాము గాని, స్వకపోలకల్పిత మొకటియు లేదు. ప్రియంగు పదమందున నున్న యకారమందు స్వరము లేకపోయినను, అయహలు (చెల్లును) ఏక (పద) మే అయినా, శకంధ్వాదియతియని తెలియవలెగాని, సరసయతి యనరాదు గాన శకంధ్వాదులందు వ్రాసినాము.142
ఉభయముకు లక్ష్యములు —
సీసమాలిక.
అపుడు విప్రుండు శకంధు నీరము గ్రోల
నార్యజనములు కులటల నంటుదురె, కు
143
హల్లులకు స్పష్టమే, (ఇకమీద) అచ్చులకేర్పరించుతాము. 144
సీసమాలిక.
సుందరీమణి కుచకుంభంబుపై సుమ
నలికనయనున కలరునలర్కపూజ
145
(కొన్నింటికి లక్ష్యములు) —
'వేదండ' పదము, అచ్చుకు —
ఆదిపర్వము (3-225) —
మత్త.
దండితాహితవీర సూరినిధాన వీరవినోదకో
146
అప్పకవీయ మచ్చుపుస్తకమందు '...వే, దండమండల చండతుండ విదారణాసి భుజార్గలా' అని ఉన్నది పొరపాటు. 147
హల్లుకు —
భీష్మపర్వము (1-234) —
ఉ.
పాండునృపాలనందనులు పావని మున్నుగఁజేసి యట్ల లీ
148
'సారంగ' పదము, అచ్చుకు —
చంద్రికాపరిణయము —
ఉ.
జంగమ రోహణాద్రి సదృశంబులు తత్పురిఁగల్గు భద్రసా
149
హల్లుకు —
ద్రోణపర్వము (1-17) —
ఉ.
అంగద నాథు మ్రింగిన వృకావలి దన్వెసఁ జుట్టుకున్న స
150
ఇటువలెనె మిగిలినవి చూచుకునేది. 151
రంగరాట్భందంబునందు స్వాంత, వేదండ, మార్తండ శబ్దములు శకంధ్వాది యతులందు వ్రాసినారు.
స్వాంత' నిత్యసమాసముగాని, శకంధ్వాదులలోనిది కాదు. కొందఱు లాక్షణికులు 'వేదండ' పదము నిత్యసమాసములందు వ్రాసినారు.[6] 152 14. యుష్మదస్మచ్ఛబ్దయతి
లక్షణము —
కాకునూరి అప్పకవి ఆంధ్రశబ్దచింతామణి (3-122) యందు —
క.
క్షితి నస్మద్యుష్మత్పద
153
(అని వ్రాసి లక్ష్యములు)
సాంబోపాఖ్యానమునందు —
క.
చతురానన నందన ది
154
ఆదిపర్వము (2-219) నందు —
క.
ప్రస్తుత ఫణిసత్రభయ
అధర్వణాచార్యుల విరాటపర్వమునందు —
గీ.
ధర్మతనయ యుష్మదాజ్ఞానిగళ విని
156
అని వ్రాసినారు. ఈ రెండు నఖండయతులు. అయితే అప్పకవిగా రఖండయతి నొప్పరు గాన, ఇచ్చట దిద్దశక్యముగాక 'యుష్మదస్మచ్ఛబ్ద'యతులని పేరుంచినారు. ఇంత మాత్రము చేత నఖండయతికి లోపము రానేరదని యుంచినాము. 157
15. ఘఞ్ యతి
లక్షణము —
లక్షణసారము —
గీ.
అచ్చు హల్లును తాపశబ్దాది వర్ణ
158
లక్ష్యములు —
ఉభయముకు —
రంగరాట్ఛందము (3-233) —
క.
శ్రీ పరిఢవిల్ల సత్యా
క్ష్మాపతి శ్రీకరసత్యా
159
ఈ రెండు పద్యములందు నుభయ లక్ష్యములున్నవి. హల్లుకు సులభము.160
అచ్చుకు —
నాచన సోమన హరివిలాసము[7] —
గీ.
అగ్రజన్మ నాతో మృషాలాప మిప్పు
161
పింగళి సూరన్న గిరిజాకల్యాణము —
క.
కోపాటోపమ్మున ధర
162
శ్రీకృష్ణరాయల ఆముక్త మాల్యద (7-31) —
ఉ.
గోపురకందరాలికడకున్ శశిపుష్కరిణీకణార్ద్రసం
163
16. ఆదేశయతి
లక్షణము —
గీ.
ద్వీప ప్రేప సమీప ప్రతీపముల న
164
ద్విధాగతః ఆపః అస్మిన్నితి ద్వీపః = తిన్నె, సంగతాః ఆపః అస్మిన్నితి సమీపః = చేరువ. ప్రతిగతాః ఆపః అస్నిన్నితి ప్రతీపమ్ = మెరక అనుగతాః ఆపః అస్మిన్నితి అనూపమ్ = ఉదకసమృద్ధిగల దేశము. అంతర్గతాః ఆపః అస్మిన్నితి ఆంతరీపమ్ = యద్వా, అపా మంతః మధ్యం అంతరీపమ్ — నీటినడుమ నుండెడు తిన్నెయు, జలమధ్యమున్ను ద్వ్యంతరుపసర్గేభ్యస్స్యాత్, ఉదనోద్దేశే అను నీ సూత్రములవలన ద్వీపాది పదములకు పైనున్న ఆప అను పదముకు ఈప, ఊప అను పదములు ఆదేశములు. అవర్ణాంతములైన ఉపసర్గములకు పైనున్న ఆప అను శబ్దముకు ఈత్వము వికల్పము. ప్రగతాః ఆపః అస్మాత్ ప్రేపః, ప్రాపః. పరోగతాః ఆపః అస్మాత్ పరేపః, పరాపః = శుష్కహ్రదము. ప్రాప, పరాప పదములు ప్రాదులు. ప్రేప, పరేప పదములు ఆదేశయతులు. 165
కవిరాక్షసచ్ఛందమున —
గీ.
ద్వీప నాకాంతరీప ప్రతీపశబ్ద
166
అని, రంగరాట్ఛందమున (3–220) —
గీ.
ఎలమి సత్కీర్తి జాంబవద్వీపమునకు
167
(అని యున్నది. ఈ చెప్పబడ్డపదములలో) 'నాక' పదమున సమాసము గాని, ఆదేశము గాదు. ఆదేశములందు కలుపుటకు పరిశీలించక పోవుట కారణము.
పెద్దిరాజు ‘కావ్యాలంకారచూడామణి' (7-66) యందలి —
ఉ.
ద్వీపులఁ జంపి విశ్వజగతీపతి యుత్తమశక్తి జాంబవ
168
అను నీ పద్యమును రంగరాట్ఛందమునందు నాదేశయతికి లక్ష్యము వ్రాసినారు. యుక్తము. (అయితే) అప్పకవిగారు నిత్యసమాసయతికి లక్ష్యము(గా) వ్రాసినారు. ఇంతమాత్రమేకాదు, 169
క.
లోకంబున కర్ణాటవ
170
అని నిత్యసమాసములందు వ్రాసినారు. (వీనిలో) ద్వీపాంతరీపపదములు రెండు నాదేశయతులు. నాస్తి, నాకపదములు రెండు నసమాసయతులు. అనేకపదము నఞ్ సమాసయతి. ఇవి పూర్వకవి లాక్షణికులచేత స్పష్టముగా నేర్పరించబడినవిన్ని, అలాగు భేదములున్ను స్పష్టముగా నున్నవిన్ని నిత్యసమాసములందు కలుపుటయు; ఎవరును భేదము చెప్పనివిన్ని, భేదము లేనివిన్ని అకారయతులని, ఇకారయతులని చెప్పుటయు వారి పాండిత్య మేమిటో గోచరింపదు. 171
17, 18. నసమాస, నఞ్ సమాస యతులు
లక్షణము —
ఉత్తమగండచ్ఛందము —
క.
నసమాస నఞ్ సమాసము
172
తిమ్మకవి లక్షణసారసంగ్రహము (2-234) —
గీ.
సరవి నసమాస నఞ్ సమాసములు కృతుల
173
నాక పదము ససమాసయతి. అనంతపదము నఞ్ సమాసయతి. నసమాస మనగా— న విద్యతే అకం దుఃఖం యస్మి న్నితి నాకః = స్వర్గము. నసత్యం యయోస్తౌ అసత్యౌ, నాసత్యౌ = అశ్వినీదేవతలు, న అకటి, అక కుటిలాయాం గతౌ, బాహులకాదుః, నాకుః = పుట, న ఆప్నోతి అస్పృశత్వాదితి ఆపత్ వ్యాప్తౌ = క్షౌరకుడు, న అస్తి= లేకపోవుట. పద్భ్యాం నాగంతీతి నాగాః = పాములు, న అగః నాగః = ఏనుగు.
'నాకో మతంగజే సర్పే, పున్నాగే నాగకేసరే
ఇతి హైమః, 'న భాడి' తిసూత్రేణ నఇః ప్రకృతి భావః దేహానిలవిశేష మనగా వాగ్ద్వారమందు నుండెడు వాయువు.
నాగశ్చ కూర్మ కృకరో, దేవదత్తో ధనంజయః
174
లక్ష్యములు —
నాక పదము, హల్లుకు —
విరాటపర్వము (5-124) —
క.
మును వెఱతు నేయ, మీరలు
175
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (2-91) —
గీ.
ఎన్నికకు రోమకూపంబు లెన్ని గలవొ
176
అచ్చుకు —
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (1-71) —
సీ. గీ.
(రాజసము తేజరిల్లు నీ రాజుఁ గూడ
177
నాస్తి పదము, హల్లుకు —
శ్రీకృష్ణరాయల ఆముక్తమాల్యద (1-94) —
శా.
ఆ నిష్టానిధి గేహసీమ నడురే యాలించినన్ సాగు నెం
178
రెండవ చరణమందు 'నమిత' మను కాకుస్వరయతి.
ఉభయముకు —
కవుల షష్టము —
సీ.గీ.
తల్లి దండ్రియు దైవంబు దలఁప గురుఁడు
179
ఇటువలెనే తెలుసుకునేది.180
'నారాయణ' పదముననున్న రేఫము హల్లుకు నచ్చుకు యతి చెల్లునని నిత్యసమాసములందు లాక్షణికు లందఱు వ్రాసినారు. (అయితే) నకారమందును స్వరమున్నదని, (అది) సమాసయతియని యందఱు నెఱుంగరు. నిత్యసమాసములందు నసమాసముకు కూడా సమాసము వ్రాసుతున్నాము.181
'నారాయణ' పదము నకారమందున్న ఆచ్చుకు —
పారిజాతాపహరణము (1-96) —
క.
ముని యేమి సేయు, రుక్మిణి
182
ఇక్కడ నఖండయతి యనిన్ని, అది మంచిదిగా దనిన్ని పండితంమన్యులు— 'రుక్మిణి, గొనఁగారణమేమి ధూర్తు గోపాలుఁడు' అని దిద్దినారు. అఖండయతి కాని దాని నఖండయతి యనియు, సుప్రసిద్ధమైన అఖండయతిని మంచిదిగాదనుటయు, సరెకదా, ఈ దిద్దిన దైనా అర్థసందర్భము సరిగా లేదు. 'కొనఁ గారణమేమి?' అని గ్రామణ్యము పలుకరాదు. ముని యేమి సేయును? రుక్మిణి ననవలసినదేమి యున్నది? వంచకుడైన నారాయణుడు చేసిన కార్యమేమి చెప్పవలసియున్నది? అనగా... నేర మంతయు పతిదని కోపోక్తి. ప్రాణమైన పెనిమిటియే యిటువంటి వంచన చేసితే మన మెట్లుగా నుంటున్నది. అని అర్థసందర్భముగాని' 'కొనఁగారణమేమి' అని దిద్దినపాఠము పొసగదు. ఈ పద్యముకు పైపద్యములు (అర్థసందర్భము తెలియుటకు వ్రాసుతున్నాము.)183
క.
అరణ భోజను మతకము
184
చ.
అనుటయు వ్రేటువడ్డ యురగాంగనయుంబలె నెయ్యివోయ భ
185
శా.
ఏమేమీ కలహాశనుం డచటికై యేతెంచి యిట్లాడె నా
186
చ.
ఆతులమహానుభావమని యవ్విరిఁ దానొక పెద్ద చేసి య
187
క.
పలు దెఱఁగు ముళ్లమాటల
188
కొన్ని పుస్తకములందు '... రుక్మిణి, ననఁ గారణ మేమి ధూర్తగోపాలుఁడు......' అని యున్నది. యతిభంగమైనది (కానరు) 190
తిమ్మకవి సర్పపురమాహాత్మ్యము —
క.
నీరజగర్భాండోదరు
191
జగ్గకవి సుభద్రాపరిణయము —
క.
ఆరూఢభక్తి నచ్చట
192
(ఇక) నఞ్ సమాసములు —
న విద్యతే అంగం యస్య సః అనంగః (-మన్మథుడు). ఇటువలెనే, అనూరు, అనాది, అనేక, అనంత, అనల, అనూన, అనామయ, అనాహత ఈ మొదలయినవి నఞ్ సమాసములని తెలియవలెను. 193
లక్ష్యములు —
'అనేక' పదము, హల్లుకు —
కర్ణపర్వము (2-355) —
ఉ.
మ్రొగ్గెడు వాహనంబులును మోములు ద్రెవ్వఁగఁ బాఱు వాజులున్
194
తిమ్మకవి సర్పపురమాహాత్మ్యము —
ఉ.
నీ కరుణావలోకనము నిల్పినచోఁ గులహీనుఁడున్ హయా
195
అచ్చుకు —
శ్రీకృష్ణరాయల ఆముక్తమాల్యద (1-85) —
క.
తునియలు తొమ్మిదియఁట పడు
196
రంగరాట్ఛందము (3-157) —
ఇలఁ గుటుంబప్రతిష్ఠ లనేకములు న
197
న విద్యతే ఉత్తమాః యస్మాత్ సః అనుత్తమః, ఉత్తమో న భవతీ త్యనుత్తమః — ఇటువంటి విన్ని నఞ్ సమాసయతులు.198
19. నిత్యసమాసయతి
లక్షణము —
కాకునూరి అప్పకవి 'ఆంధ్రశబ్దచింతామణి' (3-135) యందు —
గీ.
ఒక్క సమసనమున శబ్దయుగము గూడి
199
అని నిత్యసమాసయతికి నఖండయతి యనిగూడా చెప్పినారు. స్వతస్సిద్ధమైన యఖండయతిని పరిహరించుటకు కాని వాటిని యఖండయతు లనుటకు వారి సామర్థ్య మవార్యము.200
అప్పకవి నిర్ణయించిన నిత్యసమాసయతులు
విశ్రామిత్ర
(వీనిలో) ద్వీప, అంతరీప ఈ రెండు ఆదేశయతులు. ప్రాంత, ఉపాయన - ఇవి ప్రాదియతులు. నాక, నాస్తి - ఇవి నసమాసయతులు. "అనాద్య నంతనూరు శబ్దములు మొదలైన నఞ్ సమాసముల కన్నింటికిని నిటువలెనే రెండునుం జెప్పవచ్చును." అని తమరే నఞ్ సమాసము లనిరి. ఇవి నఞ్ సమాసములు. పూర్వలాక్షణికులు నిర్ణయించినారు. బాదరాయణ, శాకటాయన పదములకు— 'బదరస్య గోత్రాపత్యం బాదరాయణః, శకటస్య గోత్రాపత్యం శకటాయనః' – అని వ్యుత్పత్తి, గోత్రార్థమందు నడాది గణప్రయుక్తమై ఫక్ ప్రత్యయము, ఆయనాదేశము. 'యస్యే'తి లోపముచేత టకారముకు లోపము
గాని, ప్రాణసంధిలేనిది. ప్రకృతి ప్రత్యయములు కాని పదద్వయముకు వచ్చిన సమాసము గాదు. కావున టకారోపరి ఆకారము లేదు. స్వరము చెల్లదు. 'బదరోనామఋషిః, శకటోనామ ఋషిః' బదరశబ్దమును నడాదిగణమందు పాణిన్యాచార్యులవారు పఠించుటవలన ఫక్ప్రత్యయము గాని, సమాసము కాదని శాబ్దికులు వ్యవహరించుచున్నారు. కాత్యాయన, వాత్స్యాయన శబ్దములున్ను, గర్గాది యఞంతములైన 'కాత్య, వాత్స్య' శబ్దములమీద యఞ్ ఞోశ్చే'తి సూత్రవిహిత ఫక్ ప్రత్యయాంతములు. శాకటాయన శబ్దమువలె 'యస్యేతి' లోపము గాని, ప్రాణసంధిలేదు. పదద్వయముగాదు. యకార మున్నందున (కాత్యాయన, వాత్స్యాయన శబ్దములకు) అకార హకార యకారములు చెల్లును. సంయుక్తయతి (యగును) గాని, నిత్యసమాస యతిగాదు.
ఈ నిత్యసమాసములందే అప్పకవిగారు. "కుమారవ దాచరితా శక్తిః కుమారాయిత శక్తిః, కుమారాయితతయా శక్త్యా శాలత ఇతి కుమారాయిత శక్తిశాలీ, కుమారసమాన పరాక్రమవా నిత్యర్థః. భద్రవ దాచరితా మూర్తిర్యస్య తత్ భద్రాయితమూర్తి, శోభనమూర్తి మదితియావత్. అయసి క్యఙ్ ప్రత్యయాంతః'- అది గానఁ గొంద ఱారెండుశబ్దములమీఁదను 'ఆకారము లున్నవి. నిత్యసమాసము' లని భ్రమింతురు. శబ్దసూత్రమువలన వానికే దీర్ఘములు వచ్చినవి గాని యందులో సత్తులు లేవు" అని వ్రాసిరి. (మరి) శాకటాయనాది శబ్దములందు మాత్రము అత్తులు ఎక్కడనుంచి వచ్చె ననుకొనిరో తెలియదు.202
'ఆపోశన' శబ్దమునకు స్వరమున్నదిగాని, 'అప్ అశనం = అబశనం' అని యుండవలెను. 'ఆపోశన మని యెటువలె నిష్పన్నమాయెనో వ్రాయలేదు. కొందఱు— 'అపాం సమూహో ఆపం, ఆపస్య అశనఁ, గూఢోత్మావత్ వర్ణవికృతి' యని వ్రాసినారు కాని, 'గూఢోత్మా' అని పఠితము గాని, అకృతిగణము గాని కాదు కావున, నది బాగులేదు. ఆప్ఛబ్దము సకారాంతము, స్త్రీ లింగము, నిత్యబహువచనమని యందఱు నెఱుంగుదురు 'ఆపః, ఆపసీ, ఆపాంసి' అని సకారాంతమున్ను, నపుంసకలింగమున్ను, మూడు వచనములు గలవని ద్విరూపకోశమందు నున్నదిగాన, 'ఆపసాం అశనం ఆపోశనం'- ఇది సమాసము. 'ఆపః, ఆపసి, ఆపాంసి; అప్నః, అప్నసి, అప్నాంసి' అనిన్ని కలదు.
203
(ఇక) ‘వాతస్య అయనం వాతాయనమ్'- ఇటువంటివి నిత్యసమాసములందు వ్రాసుట తగదు. 'ఒక్క సమసనమున శబ్దయుగముగూడి, పదము లేర్పాటుగాఁ గానఁబడని ప్రాణసంధులకు నిత్యసమసనశ్రాంతు' లని లక్షణము చెప్పిరి. 'వాత' శబ్దము, 'అయన' శబ్దము వేర్పాటుగా గానబడెను. 'అప'శ్శబ్ద 'అశన' శబ్దములు వేర్పాటుగా గానబడెను. గాన, నిటువంటివి అచ్చుకు నచ్చుకు చెల్లితే స్వరయతి. స్వరమూదిన హల్లుకు చెల్లితే అఖండయతి చెప్పవలె గాని నిత్యసమాసయతి యని చెప్పరాదు.204
మరియును, 'నారాః ఆపః అయనం స్థానం అస్య నారాయణః' అని సమాసము వ్రాసినారు. నార శబ్దము, అయన శబ్దములు వేర్పాటుగా గానబడెను. ఇది నిత్యసమాస మయితే, పీతాంబర, గగనాంబర, చిత్రాంగి, కనకాంగి - మొదలగు సమాసములును నిత్యసమాసములే కావలె. మందార, నారికేల శబ్దములకు సమాసములు వ్రాయలేదు. మేము వ్రాసుకున్నాము. 'మందాన్ క్షుద్రరోగాన్ ఔషధత్వేన ఆరయతి పీడయతీతి మందారః = జిల్లేడు చెట్టు' ఇది నిత్యసమాసము (కాని) 'మందాని సూక్ష్మాణి అరాణి కంటకాని యస్య మందారః ఎఱ్ఱని గొప్పపూలు గల వృక్షము' 'మందాః అరాః-ధారాః యస్య, సరలత్వాదితి మందారః' = దేవలోకమం దుండెడు వృక్షము' ఈ రెండు నిత్యసమాసములు కావు. (ఇక) 'నాల్యాకముదక మీరయతీతి నాలికేరః యద్వా, నాలీకాని నాలయుక్తాని పుష్పఫలాని ఈరతీతి నాలికేరః, ఈరక్షేపే, రలయో రభేదః, నారికేలః, నారికేరః'— రెండువిధములు గలదు. ఇవి నిత్యసమాసములు.205
(ఇక) 'నారాయణ' శబ్దముకు నిత్యసమాసములు వ్రాసుతున్నాము.— 1. నారం నర సమూహం అయతి స్వకర్మేతివా నారాయణః 2. నారం నరసమూహం అయతే జానేతీతివా నారాయణః, 3. గత్యర్థానాం జగ్ధ్యర్థ త్వాదయధాతుః జ్ఞానే వర్తతే'— ఈమూడు విధములు నిత్యసమాసములు. మరియును స్వరములున్నవి. వ్రాసుతున్నాము— 1. నారం నరాణాంసమూహం అయనం యస్య నారాయణః పూర్వపదాదితి ణత్వమ్ 2. నారస్య నరసమూహస్య అయనమితి వా నారాయణః; 3. యథా ప్రలయే నరాణాం అయనత్వాన్నారాయణః సఏవ నారాయణః: స్వార్థే కః ప్రజ్ఞాద్యణ్: 4. నారస్య నరసమూహస్య ఆయనం (య) స్మాత్స
నారాయణః; 5. నర అత్మా, తతోజాతాని ఆకాశాదీని కార్యాణి అయనం అస్యవా నారాయణః; 6. నారాణి తత్త్వాని అయనమస్యేతివా నారాయణః' శాంతి పర్వమందు—
'నరాజ్జాతాని తత్త్వాని నారాణీతి తతో విదుః
(అని ఉన్నది) 7. నారం సరోరుహం తస్య ఆయనమితి నారాయణః.
“నారం సరోరహం ప్రోక్తం జగద్యోనిమయం పురా
(అని అందే ఉన్నది). 8. నారాణి చరాచరాణి భూతాని అయన యస్యేతివా.'—
ఈ ఎనిమిది విధములు నిత్యసమాసములు కావు. స్వర మున్నందున స్వరయతి అఖండయతి యనవచ్చును.
(ఇక) లింగాభట్టుగారు 'రాయః శబ్దాః అయంతే నిర్గచ్ఛంతి యస్మాత్ స రాయణః రాయణా దన్యః అరాయణః, అరాయణా దన్యః నారాయణః,న అరాయణ ఇతి వా నారాయణః. రై శబ్దే'- అని వ్రాసినారు. ఈయన వ్రాసినవే గురుబాలప్రబోధికయందును వ్రాయబడినవి, మరికొందఱు కవులును ఇదే వ్రాసినారు. అయితే, అటుల సమాసము కుదురదు. 'రై' అను పదముకు 'అయనః' అను పదము పైనున్నపుడు 'ఏ చోయ వాయావః' అను సూత్రముచేత వచ్చిన (ఆదేశమందలి) యకారమునకు లోపము వచ్చెడు నాకరము కనుపించదు. 'రాయయణః' అనవలెను. 'రాయణాదన్యః అరాయయణః, అరాయణా దన్యః
నారాయయణః' అగును గాన, నటుల సమాసము పొసగదు. (పొసగెడు విధము వ్రాసుతున్నాము). "అరాణాం దోషాణాం ఆయనం అస్య అరాయణః, స నభవతీతి నారాయణః యద్వా, న అరాణి నారాణి పుణ్యాని అయన మస్య వా నారాయణః. సకలదోషరహితః, సకలపుణ్యాకరః ఇత్యర్థః. 'అర మంచల దోషయో' ఇతి శాశ్వతః." నకార మందు స్వరమున్నది, రేఫమునందు స్వరమున్నది. ఈ సమాస మొకటి మాత్రము శాబ్దిక మతానుసారముగా మేము వ్రాసినాము. (ఇక) నరాః అయనం యస్యేతి నరాయణః.
206
'అథ నారాయణో విష్ణు రూర్థ్వకర్మా నరాయణః'
ఇతి శబ్దార్ణవః
'వాసు ర్నరాయణ పునర్వసు విశ్వరూపాః'
ఇతి త్రికాండశేషశ్చ.
'ముకుందశ్చాపి కుందశ్చ, నారాయణ నరాయణౌ
ఇతి ద్విరూపకోశశ్చ.
'ఇవి యన్నియు నిత్యసమాసములు కాకున్నను అనేక విధములు సమాసములు గల వనిన్ని, సకలపాపహర మైనటువంటిన్ని, సకలశుభద మైనటువంటిన్ని శబ్దమగుటచేత, పూర్వపండితులు నిర్ణయించినవిన్ని, మాకు గోచరించినవిన్ని వ్రాసినాము.
అప్పకవిగారు—'జనాన్ అర్దయతి సుఖయతీతి జనార్దనః, అర్ధగతౌ, యాచనేచ' - అని వ్రాసినారు, మరియును వ్యాఖ్యాకారులు వ్రాసిన సమాసములు ఇట్లున్నవి- 1. జనాన్ దుర్జనాన్ అర్దయతి నరకాన్ గమయతీతి జనార్దనః; 2. జనాః సముద్ర మధ్యస్థ దైత్యభేదా స్తేషాం మర్దన ఇతివా జనార్దనః; 3. ప్రలయకాలే సర్వాన్ జనాన్ అర్ధయతీతి వా జనార్దనః; 4. జనః జన్మ అర్ధయతి హినస్తీతివా జనార్దనః; 5.జనం జననోప లక్షితం జీవస్య సంసారం అర్ధయతీతివా జనార్దనః; 6. జనం జననం తత్కారణ మజ్ఞానం చ స్వసాక్షాత్కారేణ అర్దయతీతివా జనార్దనః; 7. జనైః సుజనైః పురుషార్థం అభ్యుదయకం నిశ్శ్రేయసలక్షణం చ
అర్ద్యతే యాచ్యత ఇతి వా జనార్దనః.
207
అమర వ్యాఖ్యానాదులందు పండితులు వ్రాసిన నిత్యసమాసములు వ్రాసుతున్నాము— 208
1. కేలీనాం సమూహో కై లం, తేనాస్యతే స్థేయత ఇతి కైలాసః; ఆస ఉపనివేశనే; 2. కం జలం అరవ్యత్ర కాసారః; కస్య ఉదకస్య సార అసమంతా దత్రేతి వా కాసారః 3. కి ఇతి శబ్దేన ఈష్టే కీశః. ఈశఐశ్వర్యే యద్వా,
కిః హనుమాన్ ఈశః ఏషాం తే కీశాః; 4. కేన జలేన ఉద్యతే సిచ్యత ఇతి కోద్రవః = అఱుగ 5. కుచ్చిత మంబతే కదంబకః = ఆవాలు; 6. కవం శబ్దం అటతే కవాటం = తలుపు 7. అంగాని ఆరయతి పీడయతి అంగారకః. 8. లులః లోలనం అయతి లులాయః = దున్నపోతు 8. లడ విలాపే లడయో రేకత్వం, లలం విలాపం అటతే, అటగతౌ లలాటః; యద్వా లలంతశ్చలంతః, అటంతి అలకా అత్రేతి వా లలాటం; 10. మాం లక్ష్మీం ఈఖతి వా, మా ఈఖతి వా, మాశబ్దో నిషేధే, ఈఖగతౌ, బాహులకా దచ్, మేఖలా = మొలనూలు. 11. కిరతి కౄవిక్షేపే, ఇగుపధేతి కః, అతసాంతత్సగమనే, అచ్, కిరళ్చాసౌ అతశ్చ కిరాతః. "కిరాతో మ్లేచ్ఛభేదేస్యాత్ భూనింబే చేకనావపి; స్త్రియాంచా సుర వాహిన్యాం కుట్టనీ దుర్గయోరపి". 12. పంచభిర్వర్ణై రల్వతే, అల భూషణాదౌ షుఞ్ స్వార్థే అణ్, అదంతాత్ కన్, టాప్, సంజ్ఞా పూర్వకత్వాత్ వృద్ధిః, పాంచాలికా = బొమ్మ . 13. కుచ్చితం అంబరః, కోఅకట్ తత్పురుషేతి కచాదేశః, కదఃబరం, నీలాంబరం, అస్యాస్తీతి, అర్శఅద్యచ్, కదంబరః = బలరామః తస్యేయం, త స్యేద మిత్యణ్, కాదంబరీ = మద్యము 14. కుచ్చితోద్యః. కదర్యః; 15. శలశ్చాసా వటుశ్చ శలాటుః. శలవల సంవరణయోః, పచాద్యచ్. ఆటగతౌమృగద్యాదిత్వాత్కుః శలాటుః = కాయ 16. వరం శ్రేష్ఠం సస్యం ఆహం తీతి వరాహః 17. వరైః శ్రేష్ఠైః అస్యతే వరాసిః "వరాసిరుత్తమే ఖడ్గే, వరాసిః స్థూలశాలుక' ఇతి రత్నకోశః. 18. శృంగైః అటం తస్మిన్నితి శృంగాటకం, యద్వా, శృంగం ప్రాధాన్యం అటతి, అటగతౌ, సంజ్జాయాంకన్, శృంగాటకం = నాలుగు త్రోవలు గల స్థలము. 19. కూర్పరే కపోణౌ అస్యతే కూర్పాసకః. అనుక్షేపణే. పృషోదరాదిత్వాద్రేధలోపః = ఱవికె, చొక్కా. 20. మంజతి మంజి ధ్వనౌసౌత్రః బాహులకాదీరన్ మంజీరః = అందె. 21. కం జలం అలతి భూషయతి కమలం అభూపణాదౌ = వేయు దలములు గల పద్మము 22. 'కమ్ కాంతా' వితిధాతో రల ప్రత్యయేపరే ఉపధాయాః కారాదేశేచ, కోమలం. 23. వల్చాసౌవక్షశ్చ వలక్షః వల సంచలనే అక్షూవ్యాప్తౌ. 24. కటం గండం అక్షతి కటాక్షః అక్షూ వ్యాప్త కర్మణ్యణ్ 25. 'కటాక్షకాక్షా' వితి రభసౌత్. రభసోనామ పూర్వోకవిః కాక్షః. 26. సహ అరంగచ్ఛతీతి సారంగః "సారంగ శ్చాతకే భృంగే కురంగే చ మతంగజే." భానోజీ దీక్షితులవారు 'మంజీర, సారంగ శబ్దములు 'శకంధు’ లందు వ్రాసినారు గారు, మిగిలినవారు శకంధులందు
వ్రాసినారు. 27. కం జలం అండే మధ్యే లాతీతి కమండలుః. 28. పారేణ బలేన అవతీతి పారావతః 29. తటాని అకతీతి తటాకః అక కుటిలాయాం గతౌ 30. కీలాన్ జ్వాలాన్ అరతి నారయతీతి కీలాలం = ఉదకము. 31. పాదాభ్యాం అతతీతి పదాతిః. 'పాదస్య పదాజ్యాతి గోపహలేషు' ఇతి సూత్రేణ పాదశబ్ద స్వపదాదేశః = భటుడు 32. నారం నరసమూహం అంచతీతి నారాచః. అచుగతి పూజనయోః = బాణము 33. నారం నరసమూహం అంచతీతి నారాచం = త్రాసు. 34. వృక్షాద్యనేనేతి వృక్షాదనః = గొడ్డలి 35. కురాన్ వృక్షాన్ ఇయర్తీతి కుఠారః = గొడ్డలి. 36. కులం పక్షికులం అయతి ఇతి కులాయః = గూడు 37. తులాం ఆసమంతాత్ కుటతీతి తులాకోటిః, తుల ఉన్మాదే కుటి కౌటిల్యే = పెండెరము, అందెయును. 38. చండం గుహ్యస్థానం అతతీతి చండాతకం = చల్లడము 39. లలం విలాస మమతి లలామం అనుగత్వాదిషు = విలాసము గలది, అనగా బాసికము మొదలైన వాటికి చెల్లును. 40. వాతం అయతే వాతాయుః = ఇఱ్ఱి 41. గాం ఆయతే సదృశత్వాద్గవయః = మృగవిశేషము 42. రాదిఫః రేఫః = ర వర్ణము 43. ద్విరేఫః = తుమ్మెద గండం కపోలం ఉలతి ఆవృణోతి గండాలీ = ఎఱ్ఱని తుమ్మెద; కొందఱు కణుసురీగ అందురు. 44. పిష్టం అతతి పిష్టాతః = బుక్కా. 45. పరాన్ అక్రమ్యతే అనేనేతి పరాక్రమః 46. సహ ఆప అనమంతి అస్మిన్నితి సోపానం. సమ్ హ్రస్వత్వే శబ్దే 47. స్వరాంతరస్య గంధం లేశం అరాతి గాంధారః = స్వరవిశేషము 48. బలేన మేఘమాలాం అకతి బలాకా = తెల్లకొక్కెర 49. సహ అంద్యతే బధ్యత ఇతి సాంద్రం. అది బంధనే 50. అవశ్యం నిశాయాం అమ్యతే గమ్యత ఇతి నిశాంతం అను గతౌ = ఇల్లు 51. అగాన్ వృక్షాన్ స్తంభభూతాన్ ఇయర్తీతి ఆగారం ఋ గతౌ = ఇల్లు. నిశాయాం అమృతే, అనుగత్యాదిషుక్తః. 52. పారం అవృణోతీతి పారావారః = సముద్రము 53. కందరాన్ సానూన్ అలతి కందరాలః = కొండగోగు. 54. కందరం గుహాప్రదేశం అలతీతి కందరాలః = కలజువ్వి. 55. మధు మధురసః ఉచ్యతే యజ్య తేత్రేతి మధూకః. ఉచ సమవాయే = ఇప్పచెట్టు 56. మధు ఉతతీతి మధూలకః. ఉల ఆవరణే = నీటి ఇప్పచెట్టు. 57. కలాం స్వర్ణశిల్పం ఆదత్త ఇతి కలాదః = కంసాలి. 58. కలాం ఆప్నోతి. ఆపౢ్ వ్యాప్తౌ, కర్మణ్యణ్. యద్వా, కలాః ఆద్యతే అనేనవా. హలశ్చేతి ఘఞ్. కలాపః, "కలాపస్సంహతౌ బర్హే, కాంచ్యాం భూషణ మాణయో" రిత్యజయః. 59. పిశితం అశ్నంతీతి పిశాచాః. 60. కత్
కుచ్చితం అంబతే కదంబకం. అవి శబ్దే= సముదాయము. 61. కుచ్చితః ఊష్మా అండేషు బీజేషు అస్యేతి కూష్మాండః =గుమ్మడి చెట్టు. 92. తృప్తిం కరోతీతి కర్కః. ఇయర్తీతి అరుః. కర్కశ్చావారుశ్చ కర్కారుః = గుమ్మడి పండు, 93. ఉరు మూత్రం ఆరయతి నిస్సారయతీతి ఉర్వారుః = దోసచెట్టు. 65. ఇక్షుమపి అకయతి కుటిలయతి తిక్తత్వేన ఇక్ష్వాకుః = చేదు ఆనపచెట్టు. 65. తుండికాన్ వదనగత రోగాన్ ఈరయతి ప్రేరయతీతి తుండికేరీ. ఈరక్షేపే = పత్తిచెట్టు 66. గాంగం గంగా సంబంధం జలం ఈరయతి గాంగేరుకీ = బీర చెట్టు. 67. పటం పటసదృశం పుష్పసమూహం ఉలతి ఆవృణోతీతి పటోలికా = పొట్లచెట్టు. 68. పలం మాంసం అశ్నాతీవ తిష్ఠతీతి పలాశః = మోదుగుచెట్టు. 69. అనసః శకటస్య అకం గమనం హంతీతి అనోకహః = వృక్షము. 70. శక్రం ఆనయతి. జీవయతీతి శక్రాణీ = శచీదేవి. 71. ఇంద్రాణీ = శచీదేవి. 72. భవానీ. 73. శర్వాణీ. 74. రుద్రాణీ. 75. మృడానీ- (ఈ నాలుగు) పార్వతీదేవికి (పేళ్లు). 76. హిమానీ = మంచు సముదాయము 77. అరణ్యానీ = అడవుల సముదాయము 78. యవనానీ = యవనలిపి 79. మాతులానీ = మేనమామ భార్య 80. ఆచార్యాణీ = గురుపత్ని. "ఇంద్ర భవ శర్వ రుద్ర మృడ హిమారణ్య యవన మాతులాచార్యాణా మానుక్” ఈ సూత్రముచేత అచ్చు నిష్పన్నమైనది: అరణ్య, ఆచార్య పదములలో (అరణ్యాని, ఆచార్యాణి) యకార మున్నందున అచ్చులకు చెల్లును గాని సంయుక్తయతి యనరాదు. నిత్య సమాసమని తెలియుటకై వ్రాసినాము. 81 శృంగం ప్రాధాన్యం ఇయర్తీతి శృంగారః 82. ఉరూన్ మహతః అశ్నుతే వ్యాప్నోతి వశీకరోతీతి, కర్మణ్యణ్ సంజ్ఞా పూర్వకస్య విధికని త్వత్వాన్న వృద్ధిః ఉర్వశీ, 83. ఊరు అశ్నాతీతి ఊర్వశీ. 84. కస్య సుఖస్య జలస్యవా అంతం ఋచ్చతి ఋ గతౌ, కర్మణ్యణ్. కాంతారం = వనము 85. రామం అయతి జ్ఞాపయతీతి రామాయణం. అయ పయ గతౌ, సర్వేగత్యర్థాః జ్ఞానార్థాః. 86. నమశ్శివాయ—
“నమస్కారేణ జీవత్వం శివేతి పరమాత్మని
ఆని 'స్కందపురాణ' మందలి 'బ్రహ్మోత్తరఖండ' మందున్నది. (అయితే) నమశ్శివాయ, నమశ్శంకరాయ నమఃకేశవాయ — ఈ మొదలైన చతుర్ధ్యంతములందు స్వరములేదు. మంత్రమందు 'శివ-అయ = శివాయ' అని స్వరమున్నది.
(మరి) ‘సుపీచ’ అను పాణినీయసూత్రము వలన దీర్ఘము వచ్చినందున ఇవి నిత్యసమాసములు కావు. కాని, (మంత్రమును బట్టి) స్వరములు గల పదములని తెలియపరుచుతున్నాము. (ఇక) రా౽కుచ్చితః ఊర్మః వేగః అస్య కూర్మః 88 కస్యశిరసః ఈశః కేశః 89, కశ్చ ఈశశ్చ కేశౌ, తావస్మింస్త ఇతి కేశవః, యద్వా కశ్చ అశ్చ ఈశశ్చ కేశాః తే౽నంత్యస్మిన్నితి కేశవః 90 కం జలం ఆననం ప్రాణనం అస్య కాననం. 91. దివా ఆకీ ర్తనం అస్య దివాకీర్తిః = మాలఁడు. 92. పుంసా అరుహ్యత ఇతి ఆరోహః = కటి. వరః ఆరోహే యస్యాః సా వరారోహా =చక్కని మగువ. 93. అసూనాం అంతోత్ర అస్వంతం = పొయ్యి. 94. కస్య సుఖస్య అంతం కాంతం. 95. మృత్అంగం అస్యేతి మృదంగః. 96. మందమక్షి అత్రేతి మందాక్షం. మందమక్షం ఇంద్రియ మత్రేతి వా = సిగ్గు. 97. విబోః గతి విశేషస్య ఓకః స్థానం విబ్బోక వబయోరభేదః, బిబ్బోకః, విపూర్వకోవా గతిబంధనయోః ఇతి ధాతుః. 'విబు' అనగా గతివిశేషము, అందుకు స్థానము. సాపరాధుడైన ప్రియుని కథ వినునపుడు ఇంచుకంత యనాదరము బిబ్బోక మని వ్యాఖ్యాకారులు వ్రాసినారు గాని, 'విలాస' మని ప్రయోగములు గలవు.
చేమకూరవారి విజయ విలాసము (1-84) నందు —
గీ.
(నువ్వు పువ్వు నవ్వు జవ్వని నాసిక
209
మరియు నందే 2-191 —
క.
(గబ్బిమరుం డొఱ పెఱుఁగక
210
అని యున్నది. 'ఓక' శబ్దము సకారాంతము అకారాంతము, నపుంసకలింగము (గూడ) కలదు. 98. పారం అపారం అస్య పారావారః సముద్రము. 99. కృతః ఆంతో వినాశో యేన సః కృతాంతః. 100. ఈషత్
అంకం కుటిలగతికం ఉదక మస్యేతివా కాకోదరః = పాము. కాకోదర, కాంతార, కూష్మాండ పదములందును, సారంగ, సోపాన పదములందును రెండుస్వరములు కలవు.211
పూర్వలాక్షిణికులు నిత్యసమాసములని వ్రాసిన లక్ష్యములు (కొన్ని కుదురవు. వ్రాసుతున్నాము)—
212
‘వాతాయన' పదము, హల్లుకు —
విరాటపర్వము (2-238) —
సీ.పా.
తరుణులో పతులు వాతాయనంబుల నుల్ల
213
ఇది అఖండయతి గాని, నిత్యసమాసయతి గాదు.214
అచ్చుకు —
వసుచరిత్రము (1-116) —
సీ.పా.
తన యశోవిశదముక్తాసౌధపాలికి
215
ఇది స్వరయతి. ఈ రెండు నిత్యసమాసయతులన్నారు.216
‘రసాయన' పదము, అచ్చుకు —
గీ.
నాస్తి యనక మహి ననంతసంపదలు నా
217
అని అనంతుడు (అనంతుని ఛందము 1. ఆ.) చెప్పినారు. 'నాస్తి'— నసమాసయతి, 'అనంత' — నఙ్ సమాసయతి గాని, నిత్యసమాసయతులు గావు, 'రసాయన' స్వరయతి. 218
హల్లుకు —
జైమినీ భారతము (1-22) —
గీ.
మఱ్ఱి మాత్రంబె పిల్లలమఱ్ఱి పేరు
219
ఇది అఖండయతి. 220
‘ఆపోశన' శబ్దము, అచ్చుకు —
చమత్కారరామాయణము —
క.
ఓ శశిముఖి లోపాము
221
ఇది స్వరయతి 222
హల్లుకు —
కవుల షష్ఠము —
సీ.గీ.
తత్తరమున నాపోశన మెత్తఁబోయి
223
ఇది అఖండయతి. 224
భీమఖండము (2-188) —
గీ.
పోసి రా యెల్లవారి కాపోశనంబు
225
ఇది ప్రాసయతియు, నఖండయతియు ననవలె. ఇవి నిత్యసమాసయతులైతే, 'గ్రామాంత, సీమాంతా'ది షష్ఠీతత్పురుషసమాసములన్నియను నిత్యసమాసములే కావలెను.226
'సాంగ' శబ్దము, అచ్చుకు —
విరాటపర్వము (5-118) —
గీ.
సకలకురుకుమారచాపశిక్షాచార్యుఁ
227
ఇది స్వరయతి. 228
హల్లుకు —
ఆదిపర్వము (4-169) —
సీ.
సాంగంబులగుచున్న సకలవేదంబులు
229
ఇది అఖండయతి. 230
‘సాంబ', పదము; అచ్చుకు —
మౌసలపర్వము (1-9) —
క.
అంబుజనాభుని కొడు కీ
231
ఇది స్వరయతి. 232
హల్లుకు —
సాంబవిలాసము —
గీ.
హలికి నెదురేగి సకలపదార్థములు, ను
233
ఇది అఖండయతి. సాంబనారాయణాదిశబ్దములు ఆ యా దైవములకు మాత్రమే కాదు మానవ నామములకున్ను నుభయము చెల్లును. 234
వనౌకశ్శబ్దము; అచ్చుకు —
అథర్వణాచార్యుల విరాటపర్వము —
క.
శ్రీకంఠుఁ డెదురు నపుడు వ
235
హల్లుకు, అందే —
క.
ఆకర్ణు దురాలాపము
236
ఇవియు నిత్యసమాసములు గావు. వనశబ్ద, ఓక శ్శబ్దములు స్పష్టములు. 237
‘ఏకాంత' పదము, హల్లుకు —
ఆదిపర్వము (8-74) —
గీ.
కామసుఖసంగములకు నేకాంతగృహము
233
అరణ్యపర్వము (3-319) —
సీ.
(హస్వపీనగ్రీవు నచలితాయతహను
239
వసుచరిత్ర (5–123) —
శా.
కాంతన్ శుక్తిమతీ నగేంద్రభవ ముక్తారత్నరాజిం దదే
240
ఇవి అఖండయతులు. ఈ మొదలైనవి నిత్యసమాసములని లాక్షణికులు వ్రాసినారు. వారు చెప్పిన లక్షణముకు లక్ష్యములకు కుదురదు. పదము వేర్పాటు కాకుండగ నుండవలెనని లక్షణము చెప్పిరి. (పదములు) స్పష్టముగ వేర్పడియుండెను. బహువ్రీహి, తత్పురుషాదులన్నియు నిత్యసమాసములే అయితే, వేరే నిత్యసమాసములని చెప్ప బని లేదు. అఖండయతి నొప్పక నివి (యన్ని)యు నిత్యసమాసము లన్నారు కాని, యివి నిత్యసమాసములు గావు. 241
నిత్యసమాసయతు లనగా —
'కర్ణాట' పదము, హల్లుకు —
శ్రీనాథుని గారి వీథి నాటకము —
మ.
కుసుమంబద్దిన చీరకొంగు వొలయం గ్రొవ్వారు పాలిండ్లపై
242
ఇందు కర్ణశబ్ద, ఆటశబ్దములు వీడి యుండవుగాన, వేర్పాటు గానబడని ప్రాణసంధి గలదు. 243
అచ్చుకు —
భాస్కరుని రామాయణము (కిష్కిం. 831) —
శా.
లాటీ చందన చర్చ చోల మహితా లావణ్య సామగ్రి క
244
ఇటు వలెనే, జనార్దన, రామాయణాది శబ్దములకు లక్ష్యములు వ్రాసినారు. ఇవి నిత్యసమాసము లౌను. (ఇక) కైలాసాది నిత్యసమాసయతులకు లక్ష్యములు వ్రాసుతున్నాము. 245
స్వరములకు —
సీసమాలిక.
అబ్జనాభుండు కైలాసంబు జొచ్చి క
సారంగమదము లలాటంబునను బెట్టి
246
హల్లులకు హల్లులు సులభమే. కానీ నిత్యసమాసయతులని తెలియజాలరు గాన, వ్యంజనములకున్ను తెలియపరచుతున్నాము. 247
సీసమాలిక.
రమణీయమైన కైలాసంబు జూడ క
మగువయొక్కతె చిమ్మె కోమలము మీఱ
248
ఇవి నిత్యసమాసయతులు గాని, వర్గయతులు మొదలయినవి గావు, కేశి, కేశవ పదములు మాత్రము అఖండయతి. ఇటువలెనె తెలుసుకొనేది. 249
20. కాకుస్వరయతి
లక్షణము —
అనంతుని ఛందము (1-94) —
క.
కాకుస్వరయతియగు నితఁ
250
ఈ పద్యమందు 'ఇతడే' అను చోట ప్రశ్న అని చెప్పినారు గాని, (ఆ పదము) నిశ్చయార్థమును చెప్పుచున్నది గాని ప్రశ్నార్థమును చెప్పదు. రంగరాట్చందమున నీ పద్యములకు లక్ష్యము చెప్పిన పద్యము—
క.
వసుమతి రసికాగ్రణియై
251
మొదట నిశ్చయము, రెండవచోట నిబోధమును తెలుపుచున్నది. 252
(ఇక) కాకునూరి అప్పకవిగారు ఆంధ్రశబ్దచింతామణి (3-241,2) యందు —
క.
వలుకుల తలఁగల వ్రాలకు
253
గీ.
ఏక మాత్ర హ్రస్వ మినుమడించిన దీర్ఘ
254
అని చెప్పినారు కాని, అనాదిగా దూరాహ్వాన, సంగీత, రోదన, సంశయములు - నాలుగు విధములు ప్లుతయతులని సుప్రసిద్ధిగా నున్నవి. కాకుస్వరయతులు-ప్లుతయతులు — కనక, సువర్ణ శబ్దములవలె శబ్దభేదమేవాని అర్ధభేదము లేనటుల నెవరును చెప్పలేదు. భీతి, తర్కములు రెండు మాత్రము కాకుస్వరయతులు, ప్లుతయతులు నాలుగు కన్నను (భిన్నముగా) కనుపించుచున్నవి. మరికొందఱు లాక్షణికులు శోక, భయ, సంశయ. ప్రశ్న – ఈ యర్థములందు కాకుప్లుతయతులన్నారు. ప్లుతయతులయిన రోదన, సంశయములు కాకుస్వరయతులందు వ్రాసుట పొరపాటు. సకలలాక్షణికాభిప్రాయము కనుగొనగా, భయ, తర్క, పశ్న- ఈ మూడు విధములు మాత్రము ప్లుతయతులు నాలుగు విధముల కన్నను (భిన్నముగా) కనుపించుచున్నవి; కాని వారు వ్రాసిన లక్ష్యములు పరిశీలించితే వారిమతము (నని) యనుసరించవు. 255
కాకు స్వరయతు లనేకవిధములు కనుపించుచున్నవి. ఇరవై అయిదు విధములకు లక్ష్యములు కనుపించినవి. అవి తెలియపరుచుచున్నాము— 256
సీ.
కాకుస్వరంబు లనేక విధంబులు
257
అర్థము — 1. అమిత - ఆపరిమితమందున్ను, అనగా, తదర్ధప్రతిపాదకస్థలమందు ననుట - అంతట నిదే తాత్పర్యము. 2. నిబోధన - చెప్పుటయందును, 3. వ్యంగ్య - ధ్వనియందును, 4. నింద - నిందయందును, 5. నిశ్చయ - ఖలు, ఏవ కారార్థములందున్ను, 6. వ్యర్థత - వైఫల్యమందును, 7. ఆక్షేపణ - ఆక్షేపించుట యందున్ను, 8. ఆనందిత - ఆనందించుట యందున్ను, 9. ఉద్ధత - ఔద్ధత్యమందున్ను, 10. అనునయ - బతిమాలుకొనుట యందున్ను, 11. ప్రశ్న - ప్రశ్నయందున్ను, 12 ప్రార్థన - ప్రార్థించుట యందున్ను. 13. ఆశ్చర్య - ఆశ్చర్యమందున్ను, 14. పరిహాస - పరిహాసమందున్ను, 15. తర్క - తర్కించుట యందున్ను, 16. బోధకత - హితోపదేశము చెప్పుటయందును, 17. అనుతాప - పరితపించుటయందును, 18. వ్యాజస్తుతి - వ్యాజస్తుతియందును, 19. విచార - విచారమందును, 20. ప్రాగల్భ్య - ప్రౌఢతయందును, 21. భీతి - భయమందును, 22. శంక - శంకయందును, 23. అంగీకరణ కృతి - ఒప్పించుటయందును, 24. పృచ్ఛ - అడుగుటయందును, 25. శ్లాఘ - శ్లాఘించుట యందును; - ఈ యర్థప్రతిపాదకస్థలములందు హల్లులకు, నచ్చులకు చెల్లును258
లక్ష్యములు —
1. 'అమితము' కు; హల్లుకు —
చేమకూరవారి విజయ విలాసము (3-138) —
మ.
సకియల్ గొందఱు వెంటవచ్చి మణిభూషల్ చక్కఁగాఁ దీర్చి చం
259
'ఎంతే' అనుచోట అమితము. మూడవచరణమందు ననునాసికయతి 'చేల' అని స్త్రీలింగమున్ను గలదు.260
అందే (3–154) —
మ.
రకపుంజెయ్వులఁ దా వినోదమున సారథ్యంబు గావించు క
యక పఙ్క్తుల్ నడచున్ సహస్రములుగా నయ్యారె వివ్వచ్చు చే
261
ఇవి వర్గయతు లనుకొందురు. 262
అచ్చుకు —
కృష్ణరాయల ఆముక్తమాల్యద (4-107) —
ఉ.
సారెకు మింట మేఘుఁడు నిజస్ఫురణం ఒఱఁ గ్రూరమౌ పురోం
263
ఇక్కడ నఖండయతి గాదు. 'అమిత' మను కాకుస్వరయతి చెప్పవలె. రెండవ నాల్గవ చరణములందు నిత్యసమాసయతులు గాని, వర్గయతులు గావు. 264
అందే (4–112) —
స్రగ్ధర.
గ్రావాలం గేతకీ కోరకకుటజరజో రాజి దూర్వాంకురశ్రీ
265
నాలవ చరణమందు రెండు చోట్లను స్వరమున్నందున 'నమిత' మను కాకుస్వరయతి నంగీకరించక విధిలేదు. 266
కవి ధూర్జటిగారి కాళహస్తీశ్వరశతకము —
మ.
అతిదుర్గంధము మూత్రపూరితము నేహ్యంబున్ మహారోమసం
267
'ఎంతో' అనుచోట. 268
హల్లుకు —
చేమకూర వారి విజయవిలాసము (అవ 20) —
ఉ.
శైలము చెక్కి యష్టమద సామజమౌలుల మీఁదుగా మహా
269
'వలపో' అను చోట.270
మరియు నందే (1-16) —
సీ.
నీ తృణముఁ జేయు నెంతే వాని నైన నీ
271
'ఎంతటి వాని' నని ప్రతి పుస్తకమునందున్నది. యతిభంగము కానరు. 272
పూర్వలాక్షణికులు నిర్ణయించిన భీతి, శోక, తర్క, గీత, దూరాహ్వాన, సంశయ, ప్రశ్న— ఈ యర్థములలో నొకటియు నిచ్చట కనుపించదు. హల్లులు ప్రధానమైనచోట వర్గయతి మొదలైనవి చెప్పవచ్చును. అచ్చులు ప్రధానమైనచోట మరియొక యతి చెప్పవల్ల లేదు, గాన నేను నిర్ణయించిన 'యమిత' మను కాకుస్వరయతి చెప్పు టొప్పగును. 273
2. 'నిబోధము' కు, హల్లుకు —
చేమకూర వారి విజయవిలాసము (1-199) —
శా.
చెండ్లా గుబ్బలు జాళువా తళుకులా చెక్కిళ్లు డాల్ సింగిణీ
274
'సుమ్మీ' అనుచోట. ఇది బిందుయతి యనరాదు. అందఱును బిందుయతి యని చెప్పినారు. 275
అందే (2–168) —
ఉ.
కోమలి యీగతిన్ మది దగుల్కొన వల్కిన (నవ్వి) నిర్జర
276
చేమకూరవారి సారంగధరచరిత్రము (2-96) —
క.
మేలాఱడి బెట్టంగా
277
ఇవి ఎక్కటియతు లనరాదు. 'మీ' అనుచోట స్వరమున్నది. 278
అచ్చుకు —
అందే (2-24) —
గీ.
ఈ సుబుద్ధిమాట యెంత లేదని పోవ
279
అందే (2-233) —
ఉ.
ఇంతకుఁ గీర్తి రాగ త్యజియింతును బ్రాణమదెంత యీ విధం
280
అందే (2-63) —
ఉ.
అందు వినోదమార్గములయందు విశేషములందు హర్వులిం
గందము వక్కలాకులును గైకొను వేడ్క నొకింత సేపు నీ
281
'చనుమా' అనుచోట.282
చేమకూర వారి విజయవిలాసము (2-122) —
శా.
కామాది స్ఫురణంబులెల్ల నణగంగాఁ జేసి ధన్యాత్ములా
283
మూడవ చరణమందు ‘నమిత' మను కాకుస్వరయతియు (నున్నది.) 284
కృష్ణరాయల ఆముక్తమాల్యద (1-14) —
ఉ.
ఎన్నిను గూర్తు నన్న వినుమీ మునుదాల్చిన మాల్యమిచ్చు న
285
అడిదము సూరకవి 'కవిజనరంజనము' —
క.
ప్రేమ విడెమొసఁగఁ గైకొను
286
సుమీ, సుమ్మీ, సూ, చనుమా, చనుమీ, వినుమా, వినుమీ, వినవో ఈ మొదలైన పదముల చివర స్వరమున్నది గాన నుభయము చెల్లును. 287
మనుచరిత్రము (3-99) —
ఉ.
ఓ సరసీరుహాక్షి వినవో రతిఁగౌఁగిట నిన్ను చేర్పు నిం
288
రెండవ చరణమందు వ్యంగ్యకాకుస్వరయతి (యు నున్నది.) 289
ఉభయముకు —
పారిజాతాపహరణము (5-86) —
సీ.
మేలవించినవి సుమ్మీ దీని మెట్లని
290
అందే (2-28) —
చ.
అదితి మొఱంగి కుండలము లానరకుండు హరించె వాని నే
291
లాక్షణికులు సంశయప్లుతమందు 'అనుమీ' అనునది వ్రాసినారు. సంశయ మెక్కడను కనుపించదు నిబోధనమే స్పష్టముగా నున్నది. 292
మరియును, హల్లుకు —
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (3-198) —
శా.
పౌనఃపున్యమునన్ ఘటింపఁ దొడఁగెన్ బ్రహ్మాన్వయోత్తంస, గో
బానందంబున డెందముబ్బఁగ జనన్యాపీన వాపీసుధా
293
'కంటే’ ఆనుచోట నిబోధనము సంయుక్తయతి యనరాదు. స్వర మున్నది.204
వసుచరిత్రము (2–8) —
మ.
ఘనజాంబూనదకావ్యరత్నరుచులన్ గన్పట్టు నీ గట్టుఁజు
295
విరాటపర్వము (5-129) —
క.
ద్రోణుఁడు రయమున నేసిన
296
పారిజాతాపహరణము (2-25) —
మ.
అనికైనం బతి నిన్నుఁ బాసి చనునో ప్రాణంబు ప్రాణంబుగా
297
(చివర చరణమందు) అనునాసికయతి గాదు. 298
అచ్చుకు —
అందే (2-91) —
శా.
ఏణీశాబవిలోలనేత్ర కనుగొంటే వీరు విద్యాధరుల్
299
'కనుగొంటె' అనే చోట స్వరప్రధానమైనందున, నంతట స్వర మున్నది గాన (ఇట) నిబోధన కాకుస్వరయతి. ఇచ్చట మరొకటి పొసగదు.300
శ్రీనాథుని నైషధము (3-134) —
క.
ఇందుండి యూర్ధ్వగతియును
301
చేమకూరవారి సారంగధరచరిత్రము (2-259) —
చ.
పొలయక నీరు గానఁబడఁ బొందుగఁ దెల్పు టదే నిజంబుగా
302
'వినరా' అనుచోట. 303
బాలురకు తెలియుటకై యిన్నిలక్ష్యములు వ్రాసినాము.304
3. 'వ్యంగ్యము'కు, హల్లుకు —
ద్రోణపర్వము (2-308) —
క.
కౌరవసైన్యంబులఁ గల
305
‘ఎదురే' అనగా, ఎదురుగాదనుట. ఇదే వ్యంగ్యము.306
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (1-182) —
ఉ.
చెప్పెడిదేమి కన్నుఁగవ చేరల కెక్కుడు చంద్రబింబమో
307
'సవతా' అనగా, (సవతు) సమానము గాదనుట.308
అచ్చుకు —
అందే (అవ. 54) —
ఉ.
ఆనతి యిచ్చెనా యది శిలాక్షర మెవ్వరినైన మెచ్చెనా
309
'ఈడుగలరే' అనుచోట. 310
చేమకూరవారి సారంగధరచరిత్రము (3-100)[8] —
సీ.
చంద్రోదయంబైన చందాన నీరాక
311
‘బ్రతుకే'- బ్రతుకు కాదనుట ఇటువలెనే తెలుసుకునేది. 312
4. 'నింద’ - హల్లుకు —
కవిధూర్జటిగారి శ్రీకాళహస్తీశ్వరశతకము —
శా.
రాజై దుష్కృతిఁ జెంది చందురుఁడు రారాజై కుబేరుండు దృ
313
అందే —
శా.
వేధం దిట్టఁగరాదుగాని భువిలో విద్వాంసులం జేయనే
314
రెండవ చరణమందు 'వ్యర్థత'నే కాకువు. 315
జగ్గకవి సుభద్రాపరిణయము —
ఉ.
అక్కట నేనుగోరిన శుభాంగుఁడు నన్ను వరించు వేడుకన్
316
'సీ' యనుచోట నింద. 317
అచ్చుకు —
తిమ్మకవి అచ్చతెనుఁగు రామాయణము (అయో. 86) —
గీ.
ఆలి మాటకొరకు బేలయై కోడలిఁ
318
సీ, ఇసీ, ఇస్సీరో- ఈ మొదలయినవి నింద (ఇటువలెనే తెలుసుకొనేది.)319
5. 'నిశ్చయము'. హల్లుకు —
వసుచరిత్రము (1-11) —
శా.
భావం బేకడ లేక వృత్తనియమాపాయంబు చింతింప కెం
320
'ఎందే' అనుచోట. మొదటి చరణమందు ప్రాదియతి. 321
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (3–34) —
ఉ.
లెంకగ నేలుకోగలదులే మగనిం దఱితీపుజేసి మీ
322
మొదటి (చరణమందు) 323
అచ్చుకు —
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (2-147) —
ఉ.
సుందరి రానిచో నెదురు సూచుచునుండఁగఁబట్టు, వచ్చుచో
324
'చక్కదనమే' (అనుచోట). 325
అందే (1-131) —
క.
వాతెరకు నమృతమే తుల
బే తుల, చేతుల కబ్జము
326
‘అబ్జములే' (అనుచోట.) 327
శ్రీకృష్ణరాయల ఆముక్తమాల్యద (1−7) —
ఉ.
యాదవసార్వభౌము భయదాయతబాహు నియుక్తిఁ జేసి యం
328
చివర (చరణమందు) ప్రాదియతి. 329
కవిజనరంజనము —
క.
లోకాలోక మహీధర
330
‘మహీధరమే’ (అనుచోట.) 331
కాకునూరి అప్పకవి ఆంధ్రశబ్దచింతామణి (1-96) —
క.
రసమునకు నాశ్రయంబై
332
ఈ పద్యమందు నప్పకవిగారు నిర్ణయించిన భీత్యాదులు నాఱింటిలో నొకటియు గనుపించదు. (మరి) యేమి నిశ్చయించుకుని యచ్చుకు యతి నిడిరో తెలియదు. 333
6. 'వ్యర్థత', హల్లుకు —
పారిజాతాపహరణము (1-125) —
ఉ.
ఈ నయగారపుం బ్రియము లీ పను లీ మొగమెప్పు మాట లే
334
'ఏలా' అని వ్యర్థ(త్వ)ము. 335
మనుచరిత్రము (2–64) —
శా.
ఈ పాండిత్యము నీకుఁ దక్క మఱి యెందేఁ గంటిమే కామశా
336
అచ్చుకు —
అందే (3-84) —
శా.
రా వైరాగ్యము పూని నీవు దగ నిర్దాక్షిణ్యచిత్తంబునన్
337
శ్రీనాథుని నైషధము (5-28) —
ఉ.
భావజు కేలివైభవము పట్టున నీచికురాగు మోవి యా
338
7. 'ఆక్షేపణ', హల్లుకు —
వసుచరిత్రము (4-28) —
ఉ.
ఇంతుల నేచు పాప మిది యింతటఁ బోవదు సుమ్ము పాంథ లో
339
'చూచెదవుగా' అనుచోట 340
అచ్చుకు —
అశ్వమేధపర్వము (4-52) —
ఉ.
యాగవిముక్తమై చను హయంబున కడ్డము వచ్చి పట్టికా
341
రెండవ; నాల్గవ చరణంబులందు. 342
చేమకూరవారి సారంగధరచరిత్రము (3-58) —
ఉ.
ఏల బజారి ఱంతులివి యెవ్వరు మెత్తురు నోరిలోపలన్
343
'గాఁడే' (అనుచోట) 344
మనుచరిత్రము (2-64) —
శా.
ఈ పాండిత్యము నీకుఁ దక్క మఱి యెందేఁ గంటిమే...
345
8. 'ఆనందము': హల్లుకు —
వసుచరిత్రము (2-125) —
చ.
అన విని గట్టు రాకొమరుఁ డాననగహ్వరరోచమాననూ
346
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (1-66) —
ఉ.
తీరిచినట్టు లున్నవిగదే కనుబొమ్మలు కన్నులంటి మా
347
'గదే’ అనుచోట్ల. 348
అచ్చుకు —
అందే (3–126) —
ఉ.
ఈయపురాల వైతివి గదే[9]
349
అందే (2–18) —
ఉ.
చక్కనికన్యకామణికిఁ జక్కనివాఁడగు ప్రాణనాథుఁడున్
350
'వలదే' అనుచోట. 351
9. ‘ఔద్ధత్యము' హల్లుకు —
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (3-163) —
శా.
ఏతన్మాత్రమే భారకార్యమనిపై యెత్తెన్నకే నేఁడు ని
353
("మేరా' అనుచోట)
10. ‘అనునయము’, హల్లుకు —
చేమకూరవారి సారంగధరచరిత్రము (2-127) —
సీ.
లతకూనయని తగుల్ మతిఁగలంపఁడుగదా
354
చివర చరణమందు 355
అచ్చుకు —
అందే (2–212) —
శా.
ఏమే పల్కవు మోహనాంగి యిటు లేలే యల్క చిత్రాంగి ని
356
మొదట చరణమందు 357
పారిజాతాపహరణము (1-123) —
చ.
నను భవదీయదాసుని మనంబున నెయ్యపుటల్క దోచి తా
358
చివర చరణమందు. 359
శశిబిందుచరిత్ర —
ఉ.
పయ్యెద బాపి గుబ్బలను బాహులఁ బట్టఁగ నిచ్చి మోవిపై
360
చివర చరణమందు 361
ఉభయముకు —
తిమ్మకవి —
చ.
కటకట యిప్పు డింత యలుకా యులుకా బలుకానలోన న
362
నాలుగు చరణము లందున్ను. 363
11. 'ప్రశ్న'. హల్లుకు —
చేమకూరి వారి సారంగధరచరిత్రము (1-34) —
శా.
లేవే భోజనమేటి కొల్ల విటు లేలే మేన బల్సొమ్ము లే
వో వామాక్షిరొ తెల్పవే యనుచు గర్భోక్తుల్ చెలు ల్వల్కఁగా
364
మొదటి చరణమందు. 365
అచ్చుకు —
వసుచరిత్రము (4-78) —
శా.
ఏమే హేమలతా యటంచుఁ బనియేమే మాధవీ యంచు, నీ
366
మొదటి చరణమందు 'గొలె' యని హ్రస్వమున్ను గలదు. 367
శ్రీనాథుని నైషధము (7-19) —
శా.
ఏమో క్రొత్తయపూర్వవార్త విను చేమీ చెప్పుచుం దండనా
368
(ఈ పద్యము మొదటి చరణము) అన్ని పుస్తకములందు 'వినుచేమో జెప్పుచున్' అని యున్నది. యతి భంగమైనది ఈ తప్పు పాఠముకే పండితు లర్థమును చెప్పుతారు. ఆ అర్థమున్ను తప్పు పాఠముకు కుదురదు. మొదట విమర్శ లేనివారికి నర్థవిమర్శ మాత్రమెటుల కలుగునుః 369
దమయంతీవివాహానంతరము నలమహారాజు స్వపురప్రవేశసమయమందలి పద్య (మిది) 'ఏమో నూతన వార్త వినుచు 'ఏమీ' అని రాజు ప్రశ్న చేసిన పిమ్మట (మరలనేమో) చెప్పుచు సరదారులు, మంత్రులు మొదలయినవారు పాదచారులయి—' మీద సులభమే. దండనాథామాత్య ప్రధానమంత్రి శబ్దములు నియోగులకు పేరులవును. దండనాథు లనఁగా యుద్ధసన్నద్ధులకు రూఢి
గావున పునరుక్తి దోషము లేదు. వార్తలు వినునపుడు 'ఏమీ' అనుట సామంతులకు స్వభావమే గావున నాశబ్దముంచుట ముఖ్యమే. 370
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (3-31) —
ఉ.
ఎవ్వనిఁ జూచి మేలుపడితే యరవిందదలాక్షి, నీ మనం
371
ప్రథమ, ద్వితీయ చరణములందు. 372
12. ‘ప్రార్థన', హల్లుకు —
ద్రోణపర్వము (2-379) —
క.
మునినాథ దేవకీసుతుఁ
373
కర్ణపర్వము (1-246) —
చ.
గురుఁడును భీష్ముఁడుం బడినఁ గొంచెపుమూఁకలతోడ నేను సం
374
శాంతిపర్వము (6–27) —
క.
అనుపమ మజర మతీంద్రియ
375
అచ్చుకు —
అందే (5–506) —
గీ.
అనిన జనకుఁ డిట్టు లను వినినవియైన
376
అందే (2-54) —
క.
శరణాగతుండ భక్తుఁడ
377
మహాప్రస్థానికపర్వము (1-52) —
సీ.
అనుటయు ధర్మజుం డమరేంద్రుతో నన్ను
378
మనుచరిత్రము (2-78) —
క.
జైమిని యాదివ్యఖగ
379
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (3-50) —
క.
వలపెక్కడ లేదా యీ
380
13. 'ఆశ్చర్యము', హల్లుకు —
రాజవాహనవిజయము —
ఉ.
రామపయోధరంబు లదెరాఁ దనపై ఘనమయ్యె నంచుఁ దా
381
మొదటి (చరణమందు) 382
అచ్చుకు —
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (1-106) —
మ.
ఒకమాణిక్యపుబొమ్మ యెట్టివగ కీలో జాలువా జాలవ
383
మొదటి (చరణమందు) 384
చేమకూరవారి సారంగధరచరిత్రము (2-38) —
చ.
ఉరుకుచ డెంద మెంత మృదువో మరి తియ్యనితుంటవింట న
385
మొదటి (చరణమందు) 386
అందే (3-215) —
ఉ.
ఆయెడ రాజునానతి మృగాక్షిని రజ్జు నిబద్ధఁజేసి య
387
చివరి (చరణమందు) 388
14 ‘పరిహాసము', హల్లుకు —
చేమకూరవారి సారంగధరచరిత్రము (1-34) —
శా.
లేవే భోజన మేటికొల్ల విటు లేలే మేన బల్సొమ్ము లే
369
అచ్చుకు —
మనుచరిత్రము (2–41) —
ఉ.
ఇంతలు కన్నులుండఁ దెరువెవ్వరి వేడెదు భూసురేంద్ర యే
390
మూడవ చరణమందు 391
15 'తర్కము', హల్లుకు —
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (6-273) —
మ.
గయకేలా యరుగంగ మానవులకుం గాశీపురీ వాహినీ
392
రెండవ చరణమందు 393
తారాశశాంకవిజయము —
మ.
తొలి దేవేంద్రుఁడు మాకులంబుఁ జొరలేదో మేము నార్మోము రా
394
మొదటి చరణమందు 395
శాంతిపర్వము (1-287) —
మ.
అనుమానింపక తోడఁబుట్టువులఁ గాదా దున్మి దూటాడె నెం
396
చివర చరణమందు అచ్చుకు:- 397
హరిశ్చంద్రోప్యాఖ్యానము (2-147) —
శా.
ఓరీ రాజకులాధమా నృపులు లేరో వేటరారో మద
398
చేమకూరవారి సారంగధరచరిత్రము (3.63) —
మ.
తొలుతన్ రాజులు భోగకామినుల యందున్ మోహితుల్గారొ యిం
399
ఆముక్తమాల్యద (2–66) —
మ.
తరుణుల్ తల్లియొరం గుచంబులునుపం దచ్ఛైత్యముల్ దీములై
400
రంగనాథుని రామాయణము —
ద్విపద.
అట్టినామీఁద నీవా యడరెదవు
401
మొదటి చరణమందు. 402
16. ‘బోధకత' – హల్లుకు —
జగ్గకవి సుభద్రాపరిణయము —
క.
యర్జునుఁ డీ బాయనె
403
చివర చరణమందు 404
అచ్చుకు —
మనుచరిత్రము (3-34) —
చ.
ఉడుపతి బారికి న్వెఱచి యూఱటమౌనని పేరుటామనిన్
నడఁగక తాపవహ్ని ఘనమై హరిణేక్షణ ముల్లువుచ్చి కొ
405
చివర చరణమందు. 406
17. ‘అనుతాపము'-అచ్చుకు —
మనుచరిత్రము (3-36) —
క.
ఓ చెల్ల విరహిణీవధ
407
రెండవ చరణమున నిశ్చయము, నాలవచరణమున అనుతాపము 408
18. ‘వ్యాజస్తుతి’, హల్లుకు —
పారిజాతాపహరణము (1-88) —
ఉ.
నా మోగమాటకై వలని నాటకముల్ ఘటియించి రుక్మిణీ
409
చివర చరణమందు. 410
19 ‘విచారము’, హల్లుకు —
ఉద్యోగపర్వము (2–62) —
ఉ.
డక్కెను రాజ్యమంచు నగటా యిటు తమ్మునిభాగ మీక నీ
411
'అక్కటా' అనుచోట. 412
చేమకూరవారి సారంగధరచరిత్రము (3-49) —
చ.
పొలతుక లెస్సయున్న యొక పూటయుఁ జూడఁగఁజాల నీవు మా
413
అందే (3-80) —
చ.
వలదని మీరలైన యొకపాల్ దెలుపంగదరయ్య యాలిమా
414
తిమ్మకవి అచ్చతెనుఁగు రామాయణము (యుద్ధ. 29) —
క.
పంతము మెఱయఁగ రాచప
415
అచ్చుకు —
చేమకూరవారి సారంగధరచరిత్రము (2-176) —
చ.
సకలము కాలకూట సహజన్ము సుధాకరుఁ డండ్రు నిక్క మౌ
416
ద్రోణపర్వము (1-14) —
ఉ.
అప్పుడు భీష్ము లేమి హృదయంబును నుమ్మలికంబు గూరగా
417
అందే (2-233) —
క.
ఆననములు వెలవెల్లం
418
'ఏమో' అనుచోట విచారము, సందేహము కాదు. 419
అందే (2–842) —
సీ.
అభిమన్యుఁ డీల్గిన నర్జునుఁ డధికశో
420
రెండవ చరణమందు రెండవ యతి. 421
అందే (3–24) —
సీ.
పుత్రశోకానలంబును గ్రోధవహ్నియు
నో వురిలో నొక్క యుమ్మడి నింటింట
422
మూడవ చరణమందు మొదటియతి 423
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (6-88) —
సీ.
బ్రహ్మ మానందరూపం బట్టి తథ్యంబు
424
నాలవ చరణమందు మొదటియతి 425
హల్లుకు —
అందే (6–165) —
సీ.
ఒకనాడు మేనక యుర్వీధరేంద్రుని
పేదజీవన మయ్యె బిడ్డకు రాగుండె
426
రెండవ చరణమందు రెండవ యతి 427
20. 'ప్రాగల్భ్యము" అచ్చుకు —
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (6-295) —
చ.
అన విని పారువంబు నవయౌవనగర్వమునం బడంతి కి
428
చివర చరణమందు (ఇక) రెండవ చరణమందు నిత్యసమాసాఖండాభేదయతులు
గలవు.
429
21. 'భీతి', హల్లుకు —
వసుచరిత్రము (4-103) —
చ.
చెలుల మొఱంగి నాడు మణిచిత్రగృహంబున మోమువాంచి తొ
430
అచ్చుకు —
మనుచరిత్రము (2-39) —
ఉ.
ఎవ్వతె వీవు భీతహరిణేక్షణ యొంటిఁజరించె దోటు లే[10]
431
'తెల్పఁగదవే' అనుచోట 432
22. 'శంక', అచ్చుకు —
ఆముక్తమాల్యద (2-42) —
శా.
దానత్యాగపతత్రియై తొలుత పత్రం బంబుధారన్ సదా
433
‘ఏలా' అని శంక. 'పత్త్రైక' వృద్ధియతియును గలదు. రెండవ మూడవచరణములందు ననునాసికయతులు. 434
23 'అంగీకరణ కృతి', అచ్చుకు —
అనుశాసనికపర్వము (3-114) —
సీ.
సిరి ధేనువులలోని కలిగిన నెవ్వతె
నొల్లము మాలోన నునుపఁగా ననియె న
435
'కోరికాదే' అనుచోట ఒప్పించుట 436
24 'పృచ్ఛ', హల్లుకు —
:
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (2-137) —
గీ.
వినుతి చేసిన, భిక్షగావింపుఁ డనిన
437
అచ్చుకు —
అందే (2–182) —
గీ.
ఓ మహానుభావ యేవి గావలె దేవ
438
'తెత్తుమా' అన చోట అడుగుటే. ఇంతకన్న వేరొకటి లేదు. 439
హల్లుకు —
శాంతిపర్వము (1-235) —
సీ.
అర్థి విశ్వావసుం డాదిగాఁ గలుగు గం
నప్సరో నికురుంబ మాటలు పాటలు
440
చూపుమా' అనుచోట 441
అచ్చుకు —
అందే (1-237) —
సీ.
అనిమిషాసురయుద్ధమున సువర్ణావలి
442
'అయ్యెనే' అనుచోట 443
హల్లుకు —
జగ్గకవి సుభద్రాపరిణయము —
సుగంధి.
జాలమేల బాలఁ జూపు సాలమా రసాలమా
వాలుగంటిఁ జూడఁ జూడవా వనీరసాలమా
444
మూడవ చరణమందు 'చూడవా' అనుచోట. 445
అచ్చుకు —
రామాభ్యుదయము (5-239) —
సుగంధి.
అంగనాలలామ గానవా లతాకుడుంగ మా
446
'కానవా' అనుచోట. 447
ఈ పద్యమును అప్పకవిగారు సంశయ కాకుస్వరయతికి లక్ష్యము వ్రాసినారు. వృక్షాదుల నడుగుట కనపించుచున్నది గాని సంశయము లేశమైనా కనుపించదు. 448
25. ‘శ్లాఘ' అచ్చుకు —
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (1-14) —
శా.
ఈ క్షోణిన్ నిను బోలు సత్కవులు వేరీ నేటి కాలంబునన్
449
మొదటి చరణమందు. 450
'వేరీ' యను ఓ అపశబ్ద మనుకొని లేఖకులు 'సత్కవు లిఁకేరీ' అని దిద్దినారు. 'వేరీ' అనిన్నికలదు. మరియును ననేకశబ్దములు - ఎన్ను, వెన్ను మొదలైనవి గలవు (పంచమా)శ్వాసమునందు తెలియపరుచుతాము.451
21. ఫ్లుతయతి
లక్షణము —
క.
దూరాహ్వానము లందును
452
అర్థము:- పిలుచుటయందు, రోదనమందు, గానమందు, సంశయమందు ప్లుతముతో గూడిన హల్లులు స్వరములకు, వ్యంజనములకు యతులొప్పును. ఈ నాలుగు విధములు ప్లుతయతులని చిరకాలప్రసిద్ధి. లాక్షణికులు స్వరములకు మాత్రమే చెప్పినారు గాని వ్యంజనములకు చెప్పలేదు. అప్పకవి గారయితే ఉభయముకు చెప్పినారు గాని వేఱువేఱైన ప్లుత-కాకు స్వరములను ఏకము చేసినారు. దళవిధయతులలోను ప్రసిద్ధమయినది ప్లుతము. మిగిలిన యతులలో ప్రసిద్ధమైనది కాకుస్వరము. బుద్ధిమంతులు పరిశ్రమించితే ఆ యాయాభేదములు స్పష్టముగానే యున్నవి. 453
'దూరాహ్వానము', హల్లుకు —
వసుచరిత్రము (4–27) —
శా.
రాజీవాక్షుల నేచు పాతకివి చంద్రా రాజవా నీవు నీ
454
పిల్లలమఱ్ఱి వీరన్నగారి శాకుంతలాపరిణయము (3-188) —
మ.
జననం బొందితి దుగ్ధవారినిధి నా సర్వేశు జూటంబవై
455
'చంద్రా' అనుచోట్ల. 456
తిమ్మకవి భర్గశతకము —
మ.
కవి విద్వద్ధరణీసుధాశనవరుల్ కార్యార్థులై యొద్ద డా
457
అచ్చుకు —
తిమ్మకవి భర్గశతకము —
శా.
మన్నెల్లం దమ సొమ్మటంచు వసుధామర్త్యోత్తమక్షేత్రముల్
458
'భర్గా' అనుచోట 459
జగ్గకవి సుభద్రాపరిణయము —
శా.
నీహారాంశుముఖీకదంబకమణిన్ నిన్గోరి సన్యాసినై
460
చివర చరణ మందు.461
భాస్కర రామాయణము (యుద్ధ 41) —
ఉ.
ఏ జనకాత్మజం దశరథేశ్వరు కోడల రాముభార్యఁజుం
462
'అడ్డ పడరో' అనుచోట 463
ఈ పద్యమును లాక్షణికు లందఱు రోదనప్లుతయతికి లక్ష్యము వ్రాసినారు. వారి తాత్పర్యము- రావణాసురు డెత్తుకుపోతున్నాడు గాన రోదనమను
కున్నారు. అప్పకవిగారు– 'భీతి నేగుచో' అనియున్నందున భీతికాకుస్వరముకు లక్ష్యము వ్రాసినారు. 'ఓజనులార, సురలార, అడ్డపడరో' అని పిలుచుటే ముఖ్యమని మాతాత్పర్యము. కుశాగ్రబుద్ధి (గల) సుకవి రాజశేఖరులు ఏది గ్రాహ్యమో దాని గ్రహించవలయును. 464
అందే (అరణ్య. 111) —
శా.
అన్నా లక్ష్మణ నిన్నుఁ బుణ్యనిధి నే నజ్ఞానినై వల్కితిన్
465
'వేగఁబరతేవే' అనుచోట. 466
ఇది అప్పకవిగారు శోకప్లుత మన్నారు. దూరాహ్వానమని మాతాత్పర్యము.467
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (7-161) —
ఉ.
వేదపురాణశాస్త్రపదవిన్ నదవీయసియైన పెద్దము
468
వసుచరిత్రము (2-141) —
ఉ.
ఓ వసుధాతలేంద్ర కరుణోదధి యీ తడవేల ప్రోవరా
469
కళాపూర్ణోదయము (4–116) —
మ.
అకటా యేమని దూఱుదాన నిను నాథా వేఁగు జామయ్యె (బొం
470
‘రోదనము', హల్లుకు —
భీష్మపర్వము (3-515) —
క.
నీ చెలువును నీ బలువును
471
చివర చరణమందు. 472
ద్రోణపర్వము (2-242) —
ఉ.
హాయను ధర్మరాజతనయా యను నన్నెడఁబాయ నీకుఁ జ
478
తిమ్మకవి అచ్చతెనుఁగు రామాయణము (అయో 88) —
ఉ.
రా యనుగా యనం దొగల రాయనిఁ గేరు నిగారపుం గొటా
474
అందే (అయో. 60) —
ఉ.
కా యిది నేటి తప్పు కొడుకా యను నిద్దపు పూతమామిబో
475
ఈ పద్యములందు దూరాహ్వానాదుల జెప్పరాదు. ఈ పద్యములకు పైపద్యము నందు 'వేఁడొ వేడి వెలుంగు వెంగడపు రే వెల్గంచు బిట్టేడ్చుచున్' (అయో. 88) అని స్పష్టముగా నున్నది. అనేకవిధములు విలపించుట లోకప్రసిద్ధమున్ను మరియును— (అందే) 476
ఉ.
దాయను గెల్చుటింకఁ గలడా యను రాచకొలంపు గల్వ విం
477
ఉ.
డాయ నదేల రావు బెగఁడా యను నెక్కటి చివ్వ గెల్పుకాఁ
478
శ్రీరామమూర్తి ధీరోదాత్తుడైనప్పటికి సహోదరుని యందు దయార్ద్రహృదయుఁడుగాన కారుణ్యమున రఘుక్ష్మావరేణ్యుని బోలి... అనికరుణాకరులలో శ్రీరామమూర్తి కన్న నెవరును లేరు గావున నిచ్చట కరుణరసము కవి వర్ణించు టలంకారమే.479
గీ.
అంత నచ్చట రాచూలి నంతఁ బెరయఁ
480
అని కవి సార్వభౌముడే స్పష్టము చేసినారు. మరియును—
ఉ.
మా యనుఁగుం జెలి న్వెదుకుమా యను వొప్పఁ దుటారి చిల్క లే
481
ఉ.
పాయను నేరమేమి బులుపా యను నాడెపు ప్రోడరాచ పా
482
అంబరీష మహారాజును, ఆయన పుత్రికైన శ్రీమతి యందు నారద పర్వతులను దేవమునులకు అనురాగోదయమై, ఉభయులు తమ కిమ్మని కోరితే, శ్రీమతి యెవరిని వరించితే వారికి వివాహ మొనరించుతానని అంబరీషు డనగా, శ్రీమన్నారాయణమూర్తి వద్దకు వెళ్లి శ్రీమతి చూపులకు ఒకడు కోతియు, నొకడు కొండముచ్చువలె కనిపించేలాగు చెయ్యమని ప్రార్థించితే, ఆ ప్రకారమే భగవంతులు వరమిచ్చినందున, శ్రీమతి వరించనందున, శ్రీమన్నారాయణమూర్తి యెవరెఱుంగకుండ (శ్రీమతిని) పాణిగ్రహణము చేసి వైకుంఠముకు తీసుకువెళ్లితే, భగవన్మాయ తెలియనేరక, రాజు తమను వంచించినాడనుకుని, యిద్దరు మునులు ‘మోహము నిన్ను కశ్మలము చేసుగాక ' యని శపించితే, మునిశాపము కొట్టివెయ్య(రాని) దనిన్ని, అంబరీషుని యందున్న దయచేత రాజుకు శాపము తగలకుండగ 'ముందు నేను దశరథపుత్రుడ కాగలను. అప్పుడు నన్నావరించమని ఆ శాపమును మరలించి, యిపు డవలంబించి కాముకాగ్రణివలె నటించినాడు (శ్రీ మన్నారాయణావతారమైన శ్రీరామచంద్రమూర్తి). ఇది లింగపురాణ ప్రసిద్ధి. 483
జగ్గకవి సుభద్రాపరిణయము —
చ.
కనుగవ నశ్రుబిందువులు గ్రమ్మఁగ గద్గదకంఠియై మొగం
484
‘ఘనకృపా' యనుచోట రోదనప్లుతము. అందరును వర్గయతి యనుకుందురు. పవర్ణముపై ప్లుతమున్నది గాన వర్గముకాదు. ప్లుతమైనా దూరాహ్వాన మనరాదు. నాయకసమీపవర్తియై యున్నది గాన, గానప్లుత మనరాదు. ( ఎందుకనగా) ‘కనుగవ నశ్రుబిందువులు గ్రమ్మఁగ గద్గదకంఠియై మొగంబునఁ గడువిన్నబా టొదవ ముప్పిరి గొన్వలవంత...' ఈ పదములచేత రోదనమే ముఖ్యము (గాన). వ్యాజస్తుతి యనే కాకుస్వరయతి యనరాదు, నాయకునికి కరుణ పుట్టుటకై వచించుచున్నది గాన. కరుణారసమునకు శోకము స్థాయీభావము.
శృంగార హాస్య కరుణా రౌద్రవీర భయానకాః
ఈ లాగున నని అలంకారశాస్త్రము. నాయికలు నాయకులకు దయవచ్చేకొఱకు శోకించుట లోకప్రసిద్ధమున్ను.485
అచ్చుకు —
అరణ్యపర్వము (5-177) —
గీ.
ఒక్క దనుజాధముఁడు మొఱ్ఱో యనంగ
486
చేమకూరవారి సారంగధరచరిత్రము (3-86) —
ఉ.
రంగదపారమోహజలరాశి మునింగి రహిం దొరంగి ర
487
మూడవ చరణమందు 488
అందే (3–88) —
శా.
నిన్నున్ సద్గుణవంతుఁ డంచు నెపుడు న్వేనోళ్ల మెత్తుంగదా
489
రెండవ మూడవ చరణములందు 490
ప్రబోధచంద్రోదయము —
సీ.
ఏ జెంత బోధించె నే తల్లి నిన్ను కా
491
గానప్లుతము; హల్లుకు —
అనుశాసనిక పర్వము (3-180) —
క.
వ్యాకరణ ధర్మశాస్త్ర వి
492
వసుచరిత్రము (2–3) —
ఉ.
ఆ యెడ నొక్క నర్మసచివాగ్రణి యిట్లను నో యఖండతే
493
చివరి చరణమందు 494
అందే (5–18) —
మ.
ఘనముల్ వాహనముల్ వదాన్యమణి యాకల్పంబు కల్పాగముల్
495
చేమకూరవారి సారంగధరచరిత్రము (2-103) —
మ.
వలదమ్మా యిటువంటి కానిపను లో వామాక్షి యీ వెఱ్ఱిబు
486
గానప్లుతము (అనగా) స్తుతించుట యని కొందఱు, 'తనరీ' యని సంగీతమందని కొందఱు నందురు. అటు లనరాదు. భ క్తి, గౌరవము, వాత్సల్యము, అనురాగము– ఈ మొదలైన వాటిచేత, ననగా తద్ధర్మప్రతిపాదకశబ్దములచేత సంబోధనమాత్రమున గానప్లుతము. 497
అచ్చుకు —
వసుచరిత్రము (5-21) —
మ.
అన నింద్రుండను లాఁతిరీతి నచలేంద్రా యేల యిట్లాడ నీ
498
అందే (4–101) —
మ.
నిన్ను భాగ్యాక్షరపఙ్క్తిగాఁ దలఁతునో నిర్వేల మూర్ఛాపనో
499
అందే (3–61) —
చ.
అనఁ జనభర్త వల్కు ముదితా విదితాతను మంత్రజాలు ని
500
అందే (2–91) —
చ.
అన మునిరాజు వల్కు వనితా బనతా వినుతాభిధేయుఁడై
501
శ్రీనాథుని నైషధము (8-191) —
మ.
ఇదె వీక్షింపు చకోరశాబక నిభాక్షీ దీర్ఘికాహంసి యీ
502
మనుచరిత్రము (1-68) —
శా.
ఏ యే దేశములం జరించితిరి మీ రే యే గిరుల్ సూచినా
503
అందే (1-65) —
క.
నావుడు ముని యిట్లను వ
504
చేమకూరవారి సారంగధరచరిత్రము (2-121) —
ఉ.
నావుడు నిట్లు వల్కు జననాయకుఁ డీ వెడ మాట లేల త
505
అందే (3-93) —
మ.
అని శోకింపుచునున్న తల్లిఁ గని యమ్మా నేను చిత్రాంగి న
506
'కొనక' అను శబ్దమునుందు నకారము లోపమై‘కోక'అని యున్నది. 507
చాటుధార —
శా.
కాండావిర్భవభాండ భూపరివృఢ గ్రైవేయ శైలేయసూ
508
కొందఱు లాక్షణికులు, గానప్లుతమనగా, స్తుతి చేయుట యందు వచ్చినదని యీ పద్యము (లక్ష్యముగా) వ్రాసినారు. స్తుతి యంతయు 'పేటీ భవత్కాండా' అనుట తోడనే సరిపోయినది. 'రాయన మంత్రి భాస్కరుని కొండా' అని సంబోధన మాత్రమే యున్నది. స్తుతి యందే గానప్లుత మయితే 'అమ్మా, తల్లీ, వనితా, ముదితా, వత్సా' ఈ మొదలయిన వాటియందు నేమి స్తుతి యున్నది! (కావున) గానస్తుతి యందు (మాత్రమే) గానప్లుత మనుట బాగులేదు. 509
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (1-89) —
ఉ.
నావుడు మోమునన్ మొలక న వ్వొలయన్ వలగబ్బి గుబ్బచన్
జీవదలాక్షి యో రసికశేఖర యో జనరంజనైకలీ
510
చివర (చరణ మందు). కొందఱు లాక్షణికులు (దీనిని) శోకప్లుతముకు లక్ష్యము వ్రాసినారు. 'మోమున మొలకనవ్వు... ' అని చెప్పుచుండగా శోకమనుట చిన్ని పూదేనె (ను)కారమను టెట్టిదో, యిదియు నట్టిది. ఈ పద్యముకు పదమూడవ పద్యమందు కరుణరసము కనుపించుచున్నది. 511
చేమకూరవారి విజయవిలాసము (2-193) —
ఏలే శైలేయస్తని[11]
512
తిమ్మకవి రసికజనమనోభిరామము —
క.
ఏమే యామేచకకచ
513
తారాశశాంకవిజయము (2-46) —
మా.
అనినన్ సంతస మంది గీష్పతి కుమారా యత్రి గర్భంబునం
514
అనుశాసనికపర్వము (2-393) —
ఉ.
ఆ నగనాయకుం డొక మహాధ్వర మెంతయు వేడ్కఁ జేయఁగా
డై నయమారఁగా ననలుఁ డాతని పాలికి వచ్చి నాకు నీ
515
ఈ పద్యమును అప్పకవిగారు గానప్లుతముకు లక్ష్యము వ్రాసినారు. దూరాహ్వానము మాత్రము స్వకవిత్వము. అచ్చులకు హల్లులకు లక్ష్యము వ్రాసినారు. మిగిలిన వాటికి స్వరములే వ్రాసినారు గాని వ్యంజన మొకటియు వ్రాయలేదు. (పై పద్యమందు చివర చరణమున 'ఏర్పడ' అని యున్నది. ‘వేర్పడ' అని హల్లున్ను (ఆదినున్నది) గలదు. ఇక్కడ 'ఈవే' అని కాంక్షించుట కనుపించుచున్నది. 516
వసుచరిత్రము (4–83) —
ఉ.
ఏమిటి కల్గితే కువలయేక్షణ పల్కవదేటికే వధూ
517
చివర (చరణమందు) 518
రాజశేఖరచరిత్రము (2-4) —
శా.
కేలీకాంచనసౌధవీథికల చక్కిం దొట్టి లోఁబెట్టి యో
519
స్పష్టముగా తెలియగలందులకు నిన్నిలక్ష్యము లిచ్చినాము. 520
"సంశయము" హల్లుకు —
వసుచరిత్రము —
ఉ.
తొంగలి ఱెప్పలం దొలఁగఁ ద్రోయుచుఁ బైపయి విస్తరిల్లి క
521
అస్మదీయ 'గోపికాహృదయలోల' శతకము —
సీ.
భామ నాపయిని గోపము బూను టరయ మ
522
రెండవ చరణమందు (మొదటి యతి) 523
అస్మదీయ 'రామచంద్ర' శతకము —
సీ.
తల్లిదండ్రుల మాడ్కిఁ దద్దయు భక్తిచే
524
మూడవచరణ ముందు రెండవయతి. 525
అచ్చుకు —
విరాటపర్వము (2-84) —
ఉ.
చిత్తము మెచ్చినా వలనఁ జిక్కఁగ వెండియు నాలతాంగి య
526
శ్రీనాథుని నైషధము (4-65) —
చ.
హరి హయుఁ డేమి యయ్యెనొకదా మదనానలతాపవేదనన్
527
చేమకూరవారి సారంగధరచరిత్రము (2-68) —
ఉ.
పాయక మోహతాపమున భామిని యుండఁగ నందు మీఁద నేఁ
528
శ్రీనాథుని కాశీఖండము (4-191) —
సీ.
ప్రతిబింబమోకాని రజనివల్లభున క
ద్రుమిడి యీడ్చినవాఁడు భర్గుని కిరీట
529
రెండవ చరణమందు రెండవ యతి.530
స్వరయుగయతి (ఫ్లుతయుగయతి)
లక్షణము —
గీ.
వ్యంజనము లేవి యైనను వాటితలను
531
అర్థము :- కాకుస్వరములకు ప్లుతమునకునైనా, ప్లుతముకు ప్లుతమునకునైనా, కాకుస్వరమునకు కాకుస్వరమునకునైనా, కేవల స్వరములకే యతి చెల్లును. అప్పకవిగారు ఇదే ప్లుతయుగయతి యన్నారు. 532
"క.
తా మే వర్ణములైనను
533
(అని లక్షణము వ్రాసి) అప్పకవిగారు
వజ్రపంజరశతకము —
ఉ.
శ్రీ గజగామినీమణిని సీతనుగా నిరపాయిఁగాఁ ద్రిలో
534
(అను) ఈ పద్యమును మాత్రము లక్ష్యము వ్రాసినారు. 'నీవే' అనుచోట తాము నిర్ణయించిన భీతి, శోక, తర్క, గీత, దూరాహ్వాన, సంశయములు కనుపించవు. 'నిశ్చయ' మనే కాకుస్వరము స్పష్టముగా నున్నది. 'రఘుపతీ' (అనుచోట) దూరాహ్వానము. కాకుస్వర ప్లుతములకు యతి. మరియు ననేకములు గలవు. 535
విరాటపర్వము (2-212) —
క.
మాయరవి యేల గ్రుంకడొ
536
చేమకూరవారి సారఁగధరచరిత్రము (1-34) —
శా.
'లేలే భోజన మేటి కొల్ల విటు లే లే మేన బల్సొమ్ములే
537
రెండవ చరణమందు రెండును ప్రశ్నలు. 538
హరిశ్చంద్రోపాఖ్యానము (4-143) —
క.
కౌశికసంయమి మాయా
539
నిబోధకత నిశ్చయము (చివరి చరణమందు) 540
తారాశశాంకవిజయము (4-73) —
శా.
ఔనే ముద్దులగుమ్మ కల్కి తగునే యందంపు పూరెమ్మ హౌ
541
రెండవ చరణమందు శ్లాఘకు, నమితముకు. 542
జగ్గకవి చంద్రరేఖావిలాపము (2-21) —
క.
నా వగ నా యొసపరినడ[12]
543
(చివరి చరణమందు) నిబోధకత, గానప్లుతము.544
అస్మదీయ 'రామచంద్ర' శతకము —
సీ.
ధనమె సమస్తసౌఖ్యనిధి కీర్తికరము
545
మూడవచరణమందు నిశ్చయము, వ్యంగ్యము 546
అస్మదీయ 'కుక్కుటేశ్వర' శతకము —
'హర చంద్రశేఖర నారాయణాస్త్ర భ
547
రెండును దూరాహ్వానములు. మొదట నసమాసయతి. స్వరయుగవిరామము నెవరు నెఱుంగరు. 548
స్వరయతులు, వ్యంజనయతులు, ఉభయయతులు వివరించడమైనది. 549
ప్రాసయతులు
ప్రాసయతులు
లక్ష్యములు —
అనుశాసనిక పర్వము (3-175) —
జూదరి గరదుండు వేదంబు జదువని
550
(ఒకటవ, నాలవ చరణములందు మొదటియతులు, మూడవ చరణమున రెండవయతి, గీతము నాలవచరణమున-మొత్తము) నాలుగు ప్రాసయతు లున్నవి. 551
ప్రాసయతులు (ఆది) ప్రాసనియమముగల పద్యములకు చెల్లవు. గీతపద్య సీసపద్యములకు చెల్లును. 552
