పీఠిక
ఈశతకగ్రంథకర్త దిట్టకవిరామచంద్రకవి. ఇతఁడు వాసిరెడ్డి వేంకటాద్రినాయఁడువారి యాస్థానకవిగఁ
జిరకాల మమరావతిలో నివసించెను. అమరావతిలోని యమరేశ్వరాలయమునందలి మహిషాసురమర్దనినిగూర్చి యీశతకమును గవి రచించెనని వంశీయులు చెప్పుచున్నారు. ఈకవి శకుంతలాపరిణయము, సేతుమాహాత్మ్యము, రామకథాసారము రచించిన దిట్టకవిపాపరాజుగారి మనుమఁడు. రంగారాయచరిత్రము వ్రాసిన నారాయణకవిపుత్రుఁడు. ఈరామచంద్రకవి నిగ్రహానుగ్రహసమర్థుఁడు, ధూర్తుఁడు. ఇతనికవిత నిరర్గళధారాశోభితమై మనోజ్ఞముగా నుండును. ఇంతవఱ కీకవి గ్రంథములలో నిక్రిందివి మాత్రము లభించినవి:
1. ఉద్దండరాయశతకము
6. ప్రబంధములోని కృత్యాది వాసిరెడ్డివారి వంశచరిత్రము.
హేలావతిదండకము రెండవభోగినీదండకమువలె మన్నది. రచనయుఁ గవితయు ధారయు హృదయంగమముగానున్నది. కృత్యాదియే ప్రబంధమునకు ముందుభాగమో నిరూపింప వీలు కాదయ్యెను.
రామచంద్రకవి సత్కారము జరుగనిచోటులఁ దిట్టుకవిత నుపయోగించి బెదిరించి బహూకృతు లందిన
గడుసరి. ఈయనను గూర్చి యనేకవిచిత్రకథలు వాడుకలో నున్నవి. కవి తనప్రగల్భము నొకమా ఱిటులఁ జెప్పుకొనియున్నాఁడు.—
క. దిట్టకవి రామచంద్రుఁడు
ఈకవిచాటుపద్యములు సమకాలికులను గూర్చిన ప్రశంసాపద్యములుగూడ మాకుఁ గొన్ని లభించియున్నవానిని వరుసగాఁ బ్రదురించెదము. రామచంద్రకవి నివాసము కృష్ణామండలము నంది గామ తాలూకాలోని గొట్టుముక్కల. కాశ్యపగోత్రము. కవిశాలము గ్రహించుటకు గ్రంథాధారము లంతగా లభింపలేదు. కవివంశీయులవద్దనుండి వ్రాయించి
"శ్రీమత్సకలగుణసంపన్నులయ్ని శ్రీమహమేరుసమానధీరులయిన దేవళ్రాజు వెంకటాచలంకు నారయ్యగారు దండం స్న 1179 ఫసలి॥ మ॥ పెదమద్దాలి॥ వ॥ వుయ్యూరు తాలూకు దిట్టకవి రామచంద్రుఁడిగారి మాన్యము హ॥ సా॥ పంట్లకు సాలాబాదుచొప్పున సర్వదుంబాలాశెలవు యిచ్చినాము. మహస్సులు కమామిషు చేయించ్కొని కొంచ్చపోనియ్యవలెను. వికృతినా॥ సం॥ జ్యేష్ఠ శు 2 నారయ్య వ్రాలు”
ఇది నూజవీటిసంస్థానోద్యోగి కవిమాన్యము ఫలసాయము విషయములో ఠాణేదారునకు వ్రాసిన యాజ్ఞాపత్రము. ఇట్టివె ఫసలి 1168, 1169, 1170 లోనివిగూడ కవివంశీయులవద్ద మేము చూచి యున్నారము. ఇపుడు 1334-వ ఫసలీ కావున మనకు లభించినవానిలో మొదటి యాజ్ఞాపత్రమగు ఫసలి 1168 సం. సనదు ఇప్పటి 166 సంవత్సరములక్రిందఁ బుట్టియుండును. కవి యప్పటికి 20 సంవత్సరములవాఁడైనచో కవిజన్మకాలము క్రీ. శ. 1731 ప్రాంతములయం దైయుండును.
కవి గ్రంథరచనకాలము సమకాలికులను జీవితమునుగూర్చి ప్రత్యేకించి వ్రాయనున్నారము గావున
నిందు విరమించితిమి.
ఈశతకమునందలి భావములు సరళముగ హృదయంగమముగ నున్నవి. ధారయు నిరర్గళముగ
నున్నది. ఇట్టి యుత్తమశతకము కవివంశీయులగు విజయరామశాస్త్రులవారు తాళపత్రగ్రంథములనుండి చిరకాలము క్రిందట నెత్తివ్రాసిరి. అందుఁ గొన్నిస్ఖాలిత్యము లుంటచేఁ గవ్యభిప్రాయానుగుణముగ సవరించి శుద్ధప్రతి నేర్పఱచితిమి.
ఈకవికృత గ్రంథములన్నియు ముద్రణమునకు నొసంగి శుద్ధప్రతి పీఠికవ్రాయుటకు మాకవకాశము కల్పించిన కవి వంశీయులగు దిట్టకవి సుందరరామయ్యశర్మ పాకయాజిగారును, శతకసంపుటములలో నీయమూల్యగ్రంథములఁ జేర్చిన శ్రీ వావిళ్ల వేంకటేశ్వరశాస్త్రిగారును ఆంధ్రులకృతజ్ఞతకుఁ బాత్రులు.
దిట్టకవి రామచంద్రకవిప్రణీత
మహిషాసురమర్దనిశతకము
ఉ.
శ్రీవనితాసరస్వతులు చిత్తమెలర్పఁగఁ గ్రేవలన్ భవ
1
ఉ.
ఔనని యాజగజ్జనకుఁడైన మహేశునకంటె లెస్సగాఁ
2
ఉ.
తారకపర్వతాగ్రపరితఃపరిపుష్పితసత్కదంబకాం
3
చ.
అమరులు నీకు సైన్యతతు లాగమముల్ స్తుతివందిపాఠకుల్
కములకు నీవ యీశ్వరివి కావున మ్రొక్కెద నీపదాబ్జదా
4
చ.
శుభము లొసంగ సత్కరుణఁ జూడ నిఁకెవ్వరు నీకెచెల్లు వి
5
చ.
అకలుషవృత్తి నిన్ గొలుచునంతనె యెంతటివానికైన న
6
చ.
నిమిషముమాత్ర మింతె మది నిన్ను దలంచినవాని కెన్నఁడున్
7
ఉ.
నీసరి వేల్పు వీవె మఱి ని న్మది నమ్మినవాని కెన్నఁడున్
8
చ.
దమికులమర్చకావళి కదంబవనంబు నివాస మిందుఖం
9
ఉ.
ఆసరసీజనేత్ర హరహాటకగర్భుల కెన్నరానినీ
10
చ.
శరణని వేఁడినాఁడ ననుసాదు మటంచుఁ దలంచినాఁడ నీ
11
ఉ.
ఎక్కడవాఁడ వీ వనక యించుక నీకరుణారసంబు నా
12
ఉ.
జన్యత నాయెడంగలదు సత్యముగా జననీప్రభావసౌ
ధన్యుఁడనైతి నీమృదుపదంబులు నమ్మినవాఁడ నైతి నీ
13
ఉ.
ఎల్లిదమేల యమ్మ కృపయేర్పడ మార్పడఁ జూడనట్టినా
14
ఉ.
ఎవ్వనిపట్ల నీకరుణ యించుక గల్గునొ వానికి న్నెఱా
15
ఉ.
పొందుగ స్తన్యపానపరిపూరితుఁడై గుహుఁ డుబ్బి ముందఱన్
16
ఉ.
అమ్మలయమ్మ నీ వలరుటమ్ములవాఁ డగువాని బ్రేల్చురో
17
ఉ.
నీమహనీయసత్కరుణ నిర్మలమౌగద నీప్రభావముల్
18
ఉ.
మానుగ నీవు నీశ్వరుఁడు మత్పితృదేవతలైనఁ జాలు మీ
19
ఉ.
దక్షత నన్నపూర్ణయును ధన్యయశంబు వహించి కాశిలో
20
ఉ.
పోలఁ గపాలమాలికలు బూని విభూతి ధరించి మించి
21
ఉ.
తోరపుహేలచేఁ గనకదుర్గయనన్ బెజవాడలోపలన్
జారుసువర్ణమూర్తివయి శైలతలంబున నిల్చి కార్యని
22
చ.
చలమున లంకలోపలను శాంకరినా విలసిల్లి రక్కసుల్
23
ఉ.
తాళదళైకకర్ణికలు దాలిచి వేనలి చందమామయున్
24
చ.
అమృతపయోధితీరమున నంచితకాంచనరత్నపీఠిపై
25
ఉ.
కోమలనీలవర్ణపటగుప్తనితంబిని వై సువర్ణరే
ద్దామధృతిన్ జగత్త్రయము ధన్యత నేలెడుతల్లి వీవెకా
26
ఉ.
సంకుమదాభిచర్చితకుచద్వయ యోరమణీయరత్నతా
27
ఉ.
లాలితరత్నవీణ నుపలాలనఁ జేయుచు మందహాసయు
28
ఉ.
స్వాదురసాప్తిగీతములు సల్పెడువేళ విలాసవైఖరిన్
29
ఉ.
ఆతతసత్కృపాప్తి నను నాదృతి సేయఁ గదమ్మ శేఖరీ
30
ఉ.
కామమహీపతిస్ఫురితకార్ముకరూపవిరాజమాన
ద్దామలలామ మాస్యమునఁ దాల్చిననీమహనీయమూర్తి నే
31
ఉ.
మంజులఫాలికాకలితమౌక్తికకాంతులసంతతుల్ నెఱా
32
ఉ.
తావల మొప్ప వల్లకిని దంత్రుల గోటను మీటునప్పు డెం
33
ఉ.
దివ్యసురామదోచ్చలితదీర్ఘదృగంచలమైనమోమునన్
34
చ.
నలువున మందమందమగునవ్వున ముమ్మరమైన మోమునన్
35
ఉ.
ఆకమనీయదివ్యనవయౌవనచంద్రకళోదయంబుచేఁ
36
చ.
విలసితరత్నముద్రికలు వ్రేళ్ల ధరింపఁ దదీయదీధితుల్
37
ఉ.
మేదురరూపయౌవనసమృద్ధియనం దనరారువార్ధికిన్
38
చ.
పరగ గభీరనాభి యనుబావికిఁ గ్రేవఁ దనర్చు నాచుక్రొం
39
చ.
చెలువుగఁ బద్మరాగములు చెక్కిన చక్కని మేఖలల్ సము
క్కల చెలువంబుచే మరునికాహళకాండధులన్ హసించుదో
40
చ.
వికసితకింశుకప్రసవవిశ్రుతతామ్రపటాభిగుప్తస
41
చ.
జయజయ దేవతామణివిశాలసమంచితపీఠవాసినీ
42
చ.
జయ జనయిత్రి శోభనవిశాలసుగాత్రి తుషారనచ్ఛిలో
43
ఉ.
ఆదర మొప్ప శంకరుని యర్ధశరీరము నాశ్రయించి భా
44
ఉ.
సోదరి వంబుజాక్షునకు శూలికి నేలికసాని వమ్మ హా
45
ఉ.
తోర మెలర్పఁగాఁ గనకదుర్గయనన్ బురుహూతికాంబనా
46
చ.
ఘనముగఁ గాశికావురిని గాంచిన నుజ్జయినిం బురాపురం
47
ఉ.
హరిబలప్రభావమున హైమవతీ బగళాముఖీ ప్రచం
48
చ.
అకలుషపారిజాతనగ మల్లిన మొల్లపున్నాగవల్లి నా
జ్రకళను శక్రనీలమణి ప్రబ్బినరీతిఁ దనర్చునిన్ను బ్ర
49
ఉ.
చేకొని నీసతీత్వము ప్రసిద్ధిగ సార్థత దాల్పఁ బ్రాణనా
50
చ.
ముకురము కేలఁ బూని నిజమూ ర్తిసమాశ్రితసత్స్వరూపభా
51
ఉ.
శోభితమౌ జవస్ఫటికసూత్రము ద్రిప్పుచు పుస్తకంబు లీ
52
ఉ.
ప్రేమ దలిర్ప నందియును భృంగిమొదల్ గవసాటసిద్ధు లు
నీమది లోకరక్షణవినిద్రము భక్తజనావనక్రియా
53
చ.
ఇభముఖకార్తికేయులను నిద్దఱు పుత్త్రుల పిమ్మటన్ భవ
54
ఉ.
వేదపురాణశాస్త్రములు వేయుముఖంబుల నిన్ భజించు న
55
ఉ.
లోక మనేకలీలల విలోభములేక భరింతు వాశ్రితో
56
చ.
సురలకు జీవకఱ్ఱవు త్రిశుద్ధిగ మౌనిజనాళికిన్ సుధా
57
ఉ.
ముప్పదిమూఁడుకోట్లసురముఖ్యులు మౌనులు చేరి కొల్వ కన్
ఱెప్పల సత్కృపారసము నింపుచు సంపదలిచ్చుతల్లి ని
58
ఉ.
ఈధరణీతలంబున నిఁకెవ్వరు సత్కరుణానుభూతిచే
59
ఉ.
నీమహనీయతేజ మది నీరజబాంధవు నిగ్రహించు నీ
60
ఉ.
మిక్కిలిసత్కృపన్ దృణము మేరువు చేసెడితల్లి వౌటచే
61
ఉ.
కారణమూర్తి వీవు మురఘస్మరసోదరి నీకృపారస
పారఁగ నీవ యేడ్గడ మహర్షులకెల్ల నిరంతరంబు నీ
62
ఉ.
బంధురతారహారచయభాసితకంధర యోమదంబ యో
63
ఉ.
దేవకుటుంబినీమణులు దిక్పతికాంతలు మ్రొక్కి చెక్కులన్
64
చ.
హరిహయముఖ్యదిక్పతు లహర్నిశ మానతి సేయఁ దన్మనో
65
చ.
మహతి వహించి నారదుఁడు మంధరమధ్యమతారకంబులన్
66
చ.
వినుతముకుందకుందముఖవేష్టిత వై యమరీభుజంగకో
67
చ.
వరుస దలిర్ప తారకులు వామమొదల్ గలశక్తులున్ సము
68
చ.
సకలవచోవిశారదము చందుకళాజితబంధుజీవకిం
69
ఉ.
కారణ మీవ మాకు మము గావు మటంచుఁ దలంచినంతనే
70
ఉ.
ఊర్జితసంపదల్ ప్రియము నొంద నొసంగి దయారసైకస
వర్జితకల్మషుండనయి వర్ధిలఁజేయఁగదమ్మ సాత్వికో
71
చ.
అమర భవత్పదాబ్జముల కానతులై నుతిసేయువారికిన్
72
ఉ.
ఎంతని సన్నుతింతు నిఁక నేగతి నీపదపల్లవంబు ల
73
ఉ.
మందుఁడ భావిదర్శనసమర్థుఁడఁ గాను భవత్ప్రభావముల్
74
చ.
ఖలులకు వేయుసంఖ్యలముఖంబులు వేయుభుజాయుతం బసం
75
ఉ.
ఈత్రిజగంబు లేలుటకు నీశ్వరి వీవు విమర్శనీయదా
76
ఉ.
అప్రతిమాభిమాననిధివర్ధుల కర్థ మొసంగుపట్ల నీ
77
చ.
అనిమిషకోటికై రణసహాయము గైకొని నిల్చి జిహ్వచే
78
ఉ.
భానుఫలంబుగాఁ దలంచి పావని మ్రింగి తదుష్మఁ గ్రాగుచున్
79
చ.
భృశకలితైకభక్తి నినుఁ బేర్కొని పూజ లొనర్ప దన్మనో
యశముగఁ గాళిదాసుని మహాకవిగా నొనరించినట్టినీ
80
ఉ.
నీరధులేడు నొక్కటిగ నిండినయంతటికన్న మిన్నయై
81
ఉ.
చిత్రవిచిత్రవైఖరులఁ జేకొని భక్తుల నావరించి స
82
ఉ.
అంబుధిసప్తకంబు బలమై జలముబ్బి జగద్వినాశమై
83
ఉ.
ఏయెడఁ జూచినం గలదె యింకొకప్రాపక మర్థికోటికిన్
84
ఉ.
కొండలపిండుదండిదొరకూఁతురి వై కరివేల్పుతోడువై
తిండికి మెండుచేదుగల తెల్లనిసామికి గేస్తురాలవై
85
ఉ.
ఎంచి తలన్ మెలంగుచెదలేటిని గొంచక మంచుకొండపై
86
ఉ.
గంగయెడన్ విరాళి యధికంబగునీతని కంచు నెంచి స
87
ఉ.
ఉల్ల మెలర్ప ని న్గొలుచుచుండెడిపుణ్యులపట్ల నెవ్వరే
88
ఉ.
సన్నుతి సేయఁగాఁ దరమె చక్కనికాటుకకంటిచూడ్కి య
బున్నమచందమామవలెఁ బొల్చి పయోజములన్ హసించునీ
89
చ.
ఘనమగుమీనరూపమునఁ గన్నులు కూర్మతచేఁ బ్రపాదముల్
90
చ.
ప్రకటితవజ్రరేఖగల పాదతలంబునఁ గాసరాసురం
91
చ.
హలకులిశాంకచిహ్నితము లంచితవర్తుల శుద్ధపార్ష్ణికం
92
ఉ.
దభ్రత యింతలేక సతతంబు భజింతు భవత్పదాబ్జముల్
ఉ.
ఆతతవేదశాస్త్రమహిమాన్వితులై విలసిల్లుకుంభభూ
94
ఉ.
నీమహిమంబు లెన్నుటకు నీరజసంభవుఁడైనఁ బూనలేఁ
95
ఉ.
అక్కమలాసనాదులకు నైనఁ బరీక్ష యొనర్పరాని నీ
96
చ.
హరిహయశాఖిలేఖిని మహాంబుధి కజ్జలపాత్ర భూతలాం
97
చ.
నిరతము నీకథామృతము నిశ్చలతన్ భజియింపఁగంటి నీ
98
చ.
నిను వినుతింతు నంచు నొకనిక్కపుమిక్కిలిసత్కవిక్రమం
99
ఉ.
వారిజసంభవాద్యమరవర్గ మనర్గళలీల నీకథల్
100
ఉ.
శ్రీరమణీవిశేషగుణచిహ్నిత వీవు భవత్కృపాప్తిచే
101
మహిషాసురమర్దనిశతకము సంపూర్ణము.
