పీఠిక
ఈ మానసబోధశతకమును తాడేపల్లి పానకాలరాయండను కని రచించెను. కవి కాలము కులము గోత్రాదికము లెఱుంగుటకుఁ దగిన యాధారము లీశతకమునందుఁ గనఁబడవు. చిత్తబోధశతకమునఁ గల విప్రుఁడనను విశేషమువలనఁ గవి బ్రాహ్మణు డని నిశ్చయింప వీలుచిక్కినది. పానకాలు కవి పైరెండుశతకములే గాక పార్థసారథిశతకము రామశతకము లక్ష్మీదేవిశతకము నృసింహస్వామిశతకము రుక్మిణీపతిశతకము నేైత్రదర్పణమను వైద్యశాస్త్రము రచించెను, నేత్రదర్పణములోనిదగు
"సీ. శ్రీవత్సగోత్రుఁ డంచితపటుశాస్త్ర సం
అను పద్యమువలన నిక్కవి శ్రీ వత్సగోత్రుడనియు నాఱువేలనియోగియనియుఁ దెలియును. నేత్రదర్పణములోని
"సీ.గీ.. నీటుగానెన్నఁదగుఁ గొండవీటిసీమ. ...
వ. అట్టిసీమాప్రదేశంబునను దగ్భాగంబుస . . . కృష్ణా
అను పద్యములవలన తాడేపల్లి పానకాలుకవి బెజవాడకుఁ జెంతగల తాడేపల్లినివాసి. పానకాలుకవి మానసబోధశతకము వ్రాసి హరికి సమర్పించెను. కాసుల పురుషోత్తముఁడు తానొక మానసబోధశతకము రచించెను. అది ప్రకృత మనుపలభ్యమగుటవలన నీకవి దానిని దొంగలించి మార్చికొనియుండునని శతకకవిచరిత్రకారులు వావిడిచియున్నారు. పానకాలకవి చౌర్య మొనరించెననుటకుఁ దగినన్ని దృష్టాంతములు సంపాదింపక పురుషోత్తమకవి శతకము కానరానంతన నిటుల నెంచుట ప్రమాద మనఁదగును. నూటయిరువది సంవత్సరములనాఁటి రామదాసుచరిత్రములో నీమానసబోధశతకములోని పద్యము లుదహరింపబడుటవలన నీపానకాలుకవి నూటయేబదిసంవత్సరములు కించుక బైకాలమువాఁ డని తోచును. ఇతని గ్రంథములు లక్షణగ్రంథములలో నుదాహరింపఁబడక పోవుటవలన నంతకుఁ బైవాఁడని తెలుపవీలు లేదు.
చిత్తబోధశతక మనునది యొకటి యీకవిపేరుతోఁ గానవచ్చుచున్న ది. దాని శైలియు ధారయు విషయసమీకరణము మానసబోధశతకమునకు మిగుల చేరువలో సున్నది. ఈశతకనిర్మాతయగు
నందిగామఇట్లు భాషాసేవకులు,
1-1-26శేషాద్రిరమణకవులు
తాడేపల్లి పానకాలరాయ కవికృత
మానసబోధశతకము
ఉ.
శ్రీరమణీమణీహృదయసేవితముల్ నవఫుల్లహల్లక
1
ఉ.
దండిగఁ జట్టుఱాతిని యథావిధి నంగనగా నొనర్చె ను
2
చ.
సనకసనందనాదిమునిసత్తము లుత్తమభక్తియుక్తిసా
3
ఉ.
సారము లేనిసంసరణసాగర మీఁదఁగ లేకఁజాల వే
4
చ.
పరిపరికర్మబంధములఁ బాయక పుట్టుచు గిట్టుచున్ మహా
5
చ.
తను వతిచంచలంబు ధనధాన్యము లాసట యాధనం బహో
6
చ.
అతిమలినంబు లైనవిషయంబులఁ జిక్కి సదానిజాత్మసం
7
చ.
మలినపుఁగొంప రోగముల మ్రగ్గెడుసేవపుగంప జంతుసం
8
చ.
అనుఁగులు నాలుబిడ్డలును నన్నలుఁ దమ్ములు నాదియైనవా
9
చ.
పెనిచినవాని నమ్మి వెనువెంటనె దిర్గుపొటీలు వానిచే
10
చ.
ఋతుమతి నాతి యంటు చెడ నెగ్గగు తద్రుధిరంబు శుక్లసం
11
చ.
తరువులు కొమ్మలున్ విరులుఁ దద్దయుఁ బూచి యడంగునట్లుగా
సిరు లిల వచ్చుచుం జనుచుఁ జిక్కులు బెట్టెడి నట్టిదానికే
12
చ.
పరుసము సోఁకఁగా నినుము భాసురకాంచన మైనభంగి శ్రీ
13
ఉ.
పెట్టనికోట ఘోరభవభీరులకున్ బరమార్థదేహికిం
14
చ.
అమితజపోపవాసనిగమాగమసంస్తుతికంటె నిత్యసం
15
చ.
విరివిగ రేవెలుంగుదొరవెన్నెలల న్నెల వచ్చుచుం జనున్
స్థిరములుగావు వానిభ్రమఁ జెంది తుదిం జెడిపోవ కిప్పుడే
16
చ.
పుడమిని నీరుబుగ్గ చెడిపోయెడి నంచు జడుండు లోహపుం
17
చ.
తనుఁ బెనుబాము పట్టుకొనఁ దద్వదనంబుననుండి యీఁగలం
18
చ.
నిరుపమపద్మపత్రమున నీరము లంటకనుండుమాడ్కిఁ గు
19
ఉ.
ఎక్కడియర్థచింతనము లెక్కడిసంగ్రహణైకసాధనం
కక్కస మింత యేల యొకకార్యము దెల్పెద నిత్యసౌఖ్యముం
20
చ.
మనుజుఁ డపథ్యవస్తువుల మానక కొన్న నజీర్ణబాధ సం
21
చ.
విటులవృథాభిలాషలను వేడుక దెల్పుచుఁ జిత్త మర్థసం
22
చ.
సదమల వేదశాస్త్రము లసంఖ్యలు నేర్చి తదంతరార్థస
23
చ.
ఇలఁ గలప్రాణికోటులకు నెక్కుడు మానవులందు విప్రుల
24
చ.
తోలుతను మాతృగర్భమునఁ దోఁచినతత్త్వవిచారబుద్దినే
25
చ.
నిలయము కాలఁగా జడుఁడు నీటికి నై యిలు ద్రవ్వినట్లు నీ
26
ఉ.
అద్దమున న్మనుష్యుఁడు నిజాస్యముఁ దాఁ గనుఁగొన్నమాడ్కి లో
27
చ.
ఇటు నటు పాలు ద్రావి పరువెత్తుటకంటెను నిల్చి నీరు గ్రో
28
ఉ.
ఏనుఁగు నెక్కి దొడ్డి జొర నేల తలంచితివే జగత్రయా
నూనపదక్రమోద్యత మహెూజ్జ్వలవిక్రమకేళి కామసం
29
చ.
సకలచరాచరావనవిచారుని దివ్యపదాబ్జసేవచేఁ
30
చ.
గుఱుతుగ నేటియొడ్డు తెగి కూలెడువృక్షముభంగి దేహ మీ
31
ఉ.
ఇచ్చె ధ్రువంబుగా ధ్రువున కెన్న మహోన్నతలోకపాలనం
32
చ.
పరసతిఁ గోరి కీచకుఁడు ప్రాణముఁ బాసె పరాన్న ఖాదీయై
దరమునఁ గోరి మున్ను శతధన్వుఁడు కూలెనటందు రార్యు లా
33
చ.
వలువ లొసంగి వాయకుఁడు వాసిగ లేప మొసంగి కుబ్జ దా
34
ఉ.
కన్నులు లేనివాఁ డడవిఁ గాడ్పడి పంగునిఁ ద్రోపఁ జూపఁ గై
35
చ.
పతిని నహల్య పాసి సురపాలునిఁ బొంది దురంతపాపసం
36
ఉ.
కన్పుదొంగ వాక్కు మది కాయము లేకము జేసి యర్థసం
ఖ్యోన్నత మౌపదార్థమును నొప్పుగ జేకొనవచ్చు మృత్యు వా
37
చ.
వృకదనుజుండు శంకరుని వేదనఁ బెట్టగ వేగ వచ్చియా
38
చ.
తననిజనాథుని న్వదలి తప్పక దర్పకుబారి గొఱ్ఱెయై
39
చ.
కనికని నూతిలోఁ బడెడికష్టునికైవడి ఘోరదుర్భవం
40
చ.
అమరనదిన్ సరస్వతీ మహాంబుధి నర్మదఁ గృష్ణవేణి గౌ
41
ఉ.
వెన్న కరంబునం గలుగ వెఱ్ఱిగ నేతికి నేగినట్లు లో
42
ఉ.
బూరుగుమ్రాను గాంచి భ్రమనొంది నశించుశుకంబుమాడ్కి సం
43
చ.
మొదలను గర్భవేదనల మూర్ఛిలుదుఃఖము పుట్టి భూమిపై
44
ఉ.
ఎందఱు దేవతల్ చనిరొ యెందలు తాపసు లట్టె భ్రష్టులై
45
ఉ.
గోవు లనేకవర్ణములఁ గ్రుమ్మఱఁ బా లొకటైనభంగి నా
నావిధభూషణంబుల ఘనస్థితి గాంచుకడానిమాడ్కి లో
46
చ.
కరుఁడవు నక్షరుండవు నసంగివి శ్రీమహిళాసుషంగి వీ
47
చ.
శ్రుతముగ బుద్ధ్యహంకరణచిత్తములార వినుండు మీకు నే
48
చ.
శరమున నొంఛినన్ బరవశమ్మునఁ గొట్టిన ఱోలఁ గట్టినన్
49
ఉ.
భక్తినిఁ గొల్వలేఁడు సదుపాయ మెఱుంగనివాడు సంతతా
వ్యక్తుఁ డటంచు నెంచక యవారిత మౌదయ నన్నుఁ బ్రోవ సు
50
ఉ.
నేరము లెన్న నేల కరుణింపుము నే నీను వెంబండించి వే
51
చ.
సరసిజసంభవాద్యమరసంఘము లాత్మల నీమహత్త్వమున్
52
ఉ.
చక్కనివాఁడు సర్వగుణసంపదలుం గలవాఁడు భక్తిచేఁ
53
ఉ.
వేఁడెద నిన్ను వీడకయె వేదనలన్ గృశియించినాఁడ నీ
క్కేడ దయాపయోధి నని యెన్నితి నాదుమొ ఱాలకించు మె
54
చ.
అతులితవర్ణిచర్యల గృహస్థమనీషలఁ గానకాంతర
55
ఉ.
తమ్ముల మీరు సౌరుకనుదమ్ములు సోమునిఁ గేరుమోము కుం
56
చ.
గరళముఁ బ్రామి చన్గుడుపుకామిని కిచ్చెను మోక్ష మాసభాం
57
ఉ.
హెచ్చగుగట్టు మోసి యలయింపక ప్రాణులఁ బ్రోచినాఁడు తా
58
ఉ.
ఎన్నిక సంపద ల్గలిగి యెగ్గని చూడక గొల్లయిండ్లలో
59
ఉ.
నందునిమందయందు వ్రజనందనులందఱుఁ గొల్వ గోపికా
60
చ.
ఎఱుఁగవు ముక్తిమార్గ మిది యెక్కడికర్మము దాఁపురించెఁ జే
61
చ.
పరుసము లాడఁబోకు పరభామలఁ గోరకు దుష్టకృత్తిచేఁ
62
చ.
పొలుపుగఁ గోటివిద్యలును బొట్టకుఁ బట్టెడుకూటికే కదా
యిలను జయించి పెంపుగను నెన్ఁనటికైనను గాటికే గదా
63
ఉ.
కూరిమిోతడ నైనఁ దగుకోరిక నైనను ప్రాణభీతిచే
64
ఉ.
కోఁతుల నేలినాఁడ వని కోవిదు లెన్నఁగ వింటి నే నయో
65
చ.
ఉడుతకుఁ గల్గె ముక్తిపద మూసరవెల్లికి సౌఖ్య మబ్బె నె
66
ఉ.
ఇల్లని నూతిలోఁ బడితి యేదరిఁ గానక తల్లడిల్లినా
వెల్లజగంబు లేలుకొను నేలికవై నను బ్రోవకున్న నే
67
ఉ.
నీసతి యిచ్చు భాగ్యములు నీసుతుఁ డిచ్చుఁ జిరాయుసంపదల్
68
చ.
గరుడునిమూఁపున న్నిలిచి ఖడ్గశరాసనశంఖచక్రముల్
69
ఉ.
దాఁకొని జన్మకర్మపరితాపములం గృశియించి దిక్కు నీ
70
చ.
భవదుదరప్రభూతమగుపద్మభవాండమునం దనేకజం
71
ఉ.
ఆఁకొని సత్త్వముం దొఱఁగి యట్టిటుఁ గ్రుమ్మరలేనికాలమం
72
ఉ.
పొక్కిటఁ దమ్మిలో నలువ పుట్టువుగూర్చినవాఁడు ఫాలమం
73
చ.
వలను మృగంబు నోదమున వారణ ముచ్చున నంబుజంబు భూ
74
చ.
సలలితశంఖచక్రజలజాభయహస్తము లొప్పువాని ను
75
చ.
హరచతురాస్యషణ్ముఖసహస్రముఖేభముఖాదిదేవతా
వరులు సమస్తవేదములు వర్ణన సేయఁగ లేరు ని న్నయో
76
ఉ.
పాపము లెల్లఁ దీఱు భవబాధలు గొందులఁ దూఱు ఘోరసం
77
చ.
తిరుమలలోఁ బ్రభాతవిధిఁ దీఱిచి నీలగిరిన్ భుజించి కే
78
ఉ.
శ్రీకరముల్ సుధీజనవశీకరముల్ రిపులోకభేదద
79
చ.
తొలిచదువు ల్వడింగొనుచుఁ దోయధిఁ జొచ్చినసోమకాసురున్
నలువ కోసంగి లోకముల నర్మిలి బ్రోచిన మత్స్యమూర్తి సొం
80
చ.
కులగిరి కవ్వ మంబునిధి కుంభము పాములఱేఁడు త్రాడుగాఁ
81
ఉ.
పుత్తడికంటిరక్కసుఁడు బొత్తిగ నీధరఁ జాఁపజుట్టిన
82
ఉ.
సర్వమయుండు విష్ణుఁ డని చాటిన యాపసిబాలఁ గావఁగా
83
చ.
బలి బలిమిన్ దివాకరులఁ బాఱఁగఁదోల జగంబు లెల్ల రం
వలనుగ వేఁడి తత్పదవి వజ్రి కొసంగినయాత్రివిక్రముం
84
చ.
ఇరువదియొక్కకయ్యముల నిట్టులఁ గంటకులైన రాజులన్
85
చ.
రవికులమందుఁ బుట్టి బలురక్కసి తాటకఁ గొట్టి మౌనిరా
86
చ.
అలవసుదేవరోహిణుల కద్భుతలీల జనించి మించి చే
87
చ.
ఘనతరబోధలం ద్రిపురకాంతలనిష్ఠలు మాన్పి పార్వతీ
ధనము లొసంగియున్ ద్రిపురదైత్యులఁ ద్రుంచినబౌద్ధమూర్తి ని
88
ఉ.
మిత్రుల మంచు దేవత లమేయసుఖస్థితి నిల్చియుండఁగా
89
చ.
తెలియక పాపకర్మములఁ దెంపునఁ జేసితి మందబుద్ధినై
90
చ.
చిలుకకు రామరామ యని చెప్పిన వేశ్య తరించె ముద్దుచేఁ
91
ఉ.
గాలము మ్రింగినట్టిఝషకంబు తుదిం జెడిపోయినట్లు నీ
కాలుఁడు పోరఁజొచ్చె గడకాలము దాఁకొనవచ్చెఁ గాన దో
92
చ.
హరి భజియింతు నే నహరహంబు హరి న్నుతియింతు భక్తిచే
93
చ.
బలిమిగ నూహలున్ిమీగుల ప్రౌఢి గలంగి చెలంగి జీవితా
94
చ.
కరివరు నేలినాఁడు మునికాంతవిపద్దశ మాన్పినాఁడు దు
95
ఉ.
తల్లికిఁ గల్గినట్టిదయ దాదికి గల్గునె యెన్ని చూడ నీ
జెల్ల జగత్కుటుంబి వెడచేయక తొల్లిటివారియట్ల నే
96
ఉ.
ఊడుగవిత్తు లత్తరువు నొయ్యనఁ జేరినరీతి వాహినుల్
97
ఉ.
శ్రీదము లాశ్రితావనవిశేషవినోదము లాగమాంతస
98
ఉ.
ఏదయ నీదయాభిమత మెందుకు నాపయి యాదిరాదయా
99
ఉ.
పూర్వభవంబునం దనరు పుణ్యగతి లభియించి నీమహా
డుర్వి సుఖించినట్లు ముదమొప్పఁ గృతార్థుఁడ నైతి నోవిహం
100
ఉ.
పాయక తాడెపల్లికులపావనుఁడై విలసిల్లు పానకాల్
101
ఉ.
మంగళ మబ్బజాసహితమన్మథకోటిస్వరూపసుందరా
102
