విజ్ఞానకోశము - 3
ఛాయాసోమనాథాలయము
త్సిద్ధాంతమునే ప్రయోగించు ననెడి విషయమును మాత్రము జ్ఞప్తియందుంచుకొనవలెను.
వి. టి. దే.
ఛాయాసోమనాథాలయము - పానుగల్లు :
ఛాయాసోమనాథాలయము నల్లగొండ జిల్లాలో నల్లగొండ నగరమునకు మూడు మైళ్ళ దూరములో నున్న పానుగల్లు గ్రామములోని దేవాలయములలో నొక్కటి. పానుగల్లు తెలుగు చోడ వంశీయులకు రాజధానిగా నుండెను.
ఛాయాసోమనాథాలయమునకు శాసనములలో అభినవ సోమనాథాలయ మని పేరు కలదు. అనగా, దీనికి పూర్వము ఒక సోమనాథుని ఆలయము వెలసి యున్నదన్నమాట. ఇది త్రికూటాలయ మగుట ఒక విశేషము. నిరాడంబరములయిన మెట్ల శిఖరములతో నొప్పు ఆలయ మగుట మరియొక విశేషము. ఆ ప్రాంతపు జైనులు తమ తీర్థంకరుల కొరకు విమాన రూపములో నిర్మించిన ఆలయ శిఖరాలంకారములను క్రమముగా తగ్గించి, వాటిని మెట్ల శిఖరములతో నొప్పు మూడు ఆలయములుగా రూపొందించినారు. ఈ అభినవ సోమనాథాలయము మెట్ల శిఖరములతో నొప్పు మూడు ఆలయములతో త్రికూటముగా నిర్మింపబడినది,
మూడు ఆలయములు పొయ్యి గడ్డలవలె ఒక మండపమునకు మూడు ప్రక్కల నిర్మింపబడి యున్నవి. నాల్గవ ప్రక్కన ప్రవేశ మండపమును, దానికి మెట్లును కలవు. ప్రతి ఆలయమునకు గర్భాలయమును, దాని ముందు శుకనాసి వంటి చిన్న గదియును గలవు. శుకనాసికి వెలుపలి ప్రక్క ద్వారములు లేవు. మూడు ఆలయములకు రెండేసి స్తంభములు మాత్రము శుకనాసి ద్వారబంధములవలె నిలచి యున్నవి. ఈ స్తంభములను దాటి వెళ్ళినచో, మూడు ఆలయములకును ఒకే మండపముగా నేర్పడిన చతురస్రాకార మండపము గలదు. దీని అంచున మూడడుగుల ఎత్తును, రెండడుగుల దళసరియు గల పిట్టగోడ యొకటి మండపమును ప్రత్యేకించుచున్నది. ఈ గోడపై నొక రాతిపరపు గలదు. దీనిమీద కూర్చుండి, మండప మధ్యమున జరుగు నృత్యములను, ఉత్సవములను చేరగిలబడి తిలకించ వచ్చును. ఈ అరుగు వెలుపలి అంచు చుట్టును నిలువురాతి దిమ్మలు గలవు. ఆలయము వెలుపలి భాగమునుండి కనుపించు విధముగా, ఈ దిమ్మల వెలుపలి పార్శ్వముపైన ఏనుగుల వరుసలు గలవు ; ఈ వరుసలపై స్తంభముల శ్రేణియు గలదు. ఒక స్తంభమునకును మరియొక స్తంభమునకును నడుమ వీరుల విగ్రహములు అర్ధశిల్పములుగా చెక్కబడి యున్నవి. మండపమునకు మూడు ప్రక్కల మూడు ఆలయములును, నాలుగు కొసలవద్ద నాలుగు స్తంభములును గలవు. మండపము నడుమ నిలబడి నాలుగు మూలలు చూచినచో, మూలస్తంభములకు ఇటు అటు గల కాళీలలో నుండి ఆకాశము కాన్పించును. ఈ కాశీల నుండి మండపములోనికి గాలి వచ్చును. ఇవి దేవునియొక్క అలంకరణముల భద్రతకే గాక, మండపమునం దుండు భక్తులు వేసవికాలమందు ఉక్కపోత వలన బాధ పడకుండుటకును, మండప స్తంభములపై నున్న శిల్పముల నావరించియుండు చీకటి ముసుగును తొలగించుటకును సహాయపడగలవు. ఇచ్చట మండపము యొక్క అంచులు తెరచి యుండును.
మండపము నడుమ విశేషాలంకృతములయిన నాలుగు స్తంభములు రంగమండపమును ప్రత్యేకించు చున్నవి. ఈ మండపములో నిలబడి పైకి చూచినచో, స్తంభముల మీది దూలముల నడుమ అమర్చిన చతురస్రమును, దీని భుజముల నడుమ నున్న బిందువులను కలిపెడు మరియొక చతురస్రమును, దాని మధ్య మధ్య గల బిందువులను కలిపెడు మరియొక చతురస్రమును, రాతిపలకల పేర్పు వలన ఒకదాని కంటె మరియొకటి ఎత్తుగా నున్న మూడు చతురస్రములును కాన్పించును. వీటిలో నడిమి చతురస్రము యొక్క లోపలి అంచున, ఒక్కొక్క అంచు పొడవున ముగ్గురు చొప్పున దిక్పాలకు లున్నారు. ఏ అంచును చూచినను, నిలువుగా నిలచియున్న ఇద్దరు దిక్పాలకులు కాన్పించెదరు. ఎడమ మూలనున్న దిక్పాలకుడు, ఎడమప్రక్క నున్న అంచువైపు మనము తిరిగినప్పుడు మాత్రమే నిలచి యున్నట్లును, ఈ అంచును మాత్రమే చూచినచో పడుకొన్నట్లును కాన్పించును. ఈ పేర్పు పద్ధతి పశ్చిమ చాళుక్యుల విధానమని తెలియుచున్నది.
789
