చతురంగబలములు - 1
సంగ్రహ ఆంధ్ర
వేరుగను ఏర్పడి రథయుద్ధములు జరుగుచుండెడివట. మెగస్తనీసు వ్రాతలనుబట్టి క్రీ. పూ. 4 వ శతాబ్దినాటికి రథములలో ప్రధానరథితోపాటు మరియు ఒకరిద్దరు యోధులుండి అతనికి సహాయముగా యుద్ధము చేయు చుండెడివారని తెలియుచున్నది.
భారతదేశపు యుద్ధములలో రథమునకు గల ప్రాముఖ్యము అర్థశాస్త్రమున విశేషముగా చెప్పబడినది. రథస్థు డగు ఒక్క యోధుడు చాల తేలికగా శత్రుసైన్య భాగముల నెదుర్కొని చెదరగొట్టగలడు. త్వరత్వరగా తన సైన్యమును పురికొల్పి తన వెంటతీసికొనిపోయి పర సేనపై పడగలడు ! ఒక్కొక్క రథమును 10 నుండి 50 వరకు ఏనుగులు వెంబడించి యుద్ధములో పాల్గొనుచుండెడివి ! సాధారణముగా అతి ప్రాచీనకాలమునుండియు యోగ్యములగు గుఱ్ఱములనే రథములకు ఉపయోగించుచుండిరి. రానురాను అట్టివి లభింపమిచేతనో యేమో, మెగస్తనీసు కాలమునాటికి ఒక్కొక్కప్పుడు అనగా యుద్ధభూమికి రథములను తీసికొనిపోవునప్పుడు ఎద్దులను, యుద్ధములలో గుఱ్ఱములను ఉపయోగించెడివారు. అంతేగాక కొన్ని రథములను ఎద్దులే లాగెడివి. కొన్ని యెడల ఖరములను గూడ ఉపయోగించెడివారు. 'సమారు రోహానితుల్య వేగం రథం ఖరశ్రేష్ఠ సమాధియుక్తం, (రా.యు. 73 స.) అని ఇంద్రజిత్తు ఖరయుక్తమగు రథమును ఉపయోగించినట్లు తెలియుచున్నది. ఈ పద్ధతి - అనగా వృషభములు, ఖరములు మొదలగువాటిని రథములకు పూన్చుట-బహుళముగా తగిన ఉత్తమాశ్వములు లేనప్పుడు అమలులోనికి వచ్చియుండు నని తలపవచ్చును.
ఇట్టి రథములలో పెక్కు విధములు కలవు. వేగముగా పోవు చక్రములు గల ఇనుపరథము 'శుక్రనీతిలో ' పేర్కొనబడినది. అట్టిదే ఒక పొడవైన రథము 'హరివంశము' లోను వర్ణింపబడినది. సాధారణముగా శ్వేత చ్ఛత్రముతో గూడిన రథములు ఉత్సవాదులలోను, తదితరములు యుద్ధములలోను ఉపయోగింప బడెడివి.
ప్రతి రథమునకును, వెనుక భాగమున ఒక ధ్వజము లేక కేతువు పొడవైన ఒక యష్టిక కమర్పబడి బంధింప బడెడిది. ఆ ధ్వజముపై మృగములు, వృక్షములు, పుష్పములు మొదలగు వాటిలో ఒక చిత్రము గోచరించును. అది ఆ రథికి ప్రత్యేక చిహ్నముగా నుండెడిది. రథబలమున కాధ్వజమే జీవము. కనుకనే దాని పేరిట సేనకు 'ధ్వజిని' అను పేరు వచ్చినది. మరియు శత్రువు రథయుద్ధములో, మొట్టమొదట ధ్వజమునే పడగొట్టుటకు ప్రయత్నించెడివాడు. దానితో అతడు పరాజితు డైనంత నిరుత్సాహము చెందును. అతని సైన్య మదిచూచి చెల్లా చెద రగును. ఆ శత్రువా సమయమును గమనించి అతనిపై విజృంభించును.
భారతీయ యుద్ధశాస్త్రమున రథ స్వరూప మిట్లు వర్ణింపబడినది. అది ఎత్తులో 10 పురుషుల ప్రమాణమును, వెడల్పులో 6 నుండి 12 పురుషుల ప్రమాణమును గల్గి యుండును. వాటిలో 6 రథభేదములు గలవు. వాటిలో 3 సాంగ్రామికములు (యుద్ధములో ఉపయోగించునట్టివి). అట్టివాటిలో రథారోహణ శిక్షణయందు ఒక్కటియు, శత్రువు నెదుర్కొనుట కొక్కటియు, యుద్ధమధ్యమున అవసరమైనప్పు డొక్కటిగా నుపయోగింతురు. కడమవి వివాహోత్సవాదులలో ఉపయోగింతురు. రథములలో రెండు చక్రములు, నాల్గు చక్రములు, ఎనిమిది చక్రములు గలిగి వివిధములుగా నున్నట్లు కానవచ్చుచున్నది. రథియొక్కయు, సారథియొక్కయు, రథాధ్యక్షుని యొక్క యు, రథ నిర్మాణ పద్ధతుల యొక్కయు వివరములు వర్ణింపబడి యున్నవి.
అతి ప్రాచీనకాలమునుండి అమలులో నున్న రథబల సంప్రదాయము క్రమక్రమముగా క్షీణించుచు వచ్చినది. బాణుని హర్షచరిత్ర నాటికి రథముల ప్రశంసయే కానరాదు. రథములతోడి యుద్ధము ఒక్కొక్కప్పుడు ప్రమాద భరిత మగుటయే అందుకు కారణము కానోపును. భూమి సమముగా లేక ఎగుడుదిగుడుగా నుండునప్పుడు, వర్షాదులవలన బురదగా నున్నప్పుడు, రథవేగము మందగించును. అది శత్రు విజయమునకు తావిచ్చును. మరియు ప్రాచీనకాలపు రథ నైపుణ్యము తగిన శిక్షకులు లేక సన్నగిల్లి యుండవచ్చును. అట్లే దక్షిణభారతమున చోళుల చరిత్రలోగూడ వారి సేనల విషయమున రథప్రశంస లేదు. అనగా ఆ కాలమునాటికే రథములు ఉపయోగించు వాడుక తొలగిపోయినదని చెప్పవచ్చును.
గజబలము : సేనలో తర్వాతి ప్రముఖ స్థానము
594
