ఆనందవర్ధనాచార్యుడు
నిరూపించు నీ ధ్వన్యాలోకమును రచించి యానంద వర్ధనుడు సకల సహృదయ హృదయానంద వర్ధనుడుగా
నన్వర్థుడైనా డని రసిక శేఖరులు ప్రశంసించినారు. ధ్వన్యా లోకమున ప్రతిపాదింపబడిన మార్గమునే శిరసావహించి
యానంతరికాలంకారికులు పలువురు సాహితీ విమర్శములు సాగించి గ్రంథములను వెలయించినారు.
ధ్వన్యాలోకము నే సహృదయాలోక మనియు, కావ్యాలోక మనియు వ్యవహరించుట గలదు. ఇది కారి కా రూపమున నున్న ధ్వని యను మూలగ్రంథము-దాని పై ఆలోకమను వృత్తియు చేరి ధ్వన్యాలోక మైనది. ఇది నాలుగు భాగములుగ విభజింపబడినది. దీనిలోని భాగములకు ఉద్యోతము లని పేరు.
కారికాకర్తయు ఆనందవర్ధనుడును భిన్నులు కారు: ధ్వన్యాలోకములో కారికలను సహృదయు డను నతడు రచించె ననియు, ఆ కారికలకు ఆలోక మను వృత్తిని మాత్రము ఆనందవర్ధనుడు నిబంధించెననియు కొందరు విమర్శకు లొక వాదమును లేవదీసిరి. ఈ గ్రంథములో సహృదయ శబ్దము తరుచుగా వచ్చుటయు, లోచన వ్యాఖ్యానమును రచించిన యభినవగుప్తు డచటచట 'కారికాకారుని మత మిది, వృత్తి కారుని మత మిది'యని వేరుచేసి చెప్పుటయు ఈ వాదము నకు దారితీసినవి. కాని చక్కగా పరిశీలించిన విద్వాంసులు కారికావృత్తి రూపమైన సంపూర్ణ ధ్వన్యాలోక గ్రంథమునకు కర్తయానందవర్ధనుడే యని నిశ్చయించినారు. ఆలంకారిక సంప్రదాయమున ఆనందవర్ధనుడే ధ్వన్యాలోక రచయిత యని ప్రసిద్ధి గలదు. రాజ శేఖరుడు, కుంతకుడు, మహిమభట్టు, క్షేమేంద్రుడు, హేమచంద్రుడు, ప్రతీ హారేందు రాజు మొదలగు పెక్కురు సాహిత్యశాస్త్రకారులు కూడ ఆనందవర్ధనుడే కారికావృత్తులు రెండింటికిని రచయిత యైనట్లు తెలిపియున్నారు. ధ్వని ప్రస్థానము (గ్రంథరూపము బొంది నట్టిది) స్వోపజ్ఞ మైనట్లు ఆనందవర్ధనుడే రచించెను. ఈ గ్రంథమున గన్పట్టు సహృదయ శబ్దము కారికా కర్త నామధేయ మనుటకు తగిన ప్రబల ప్రమాణములు లేవు. కావ్యత త్త్వజ్ఞుడగు రసికు డనియే దాని కర్థము చెప్పుట యుక్తము. అభినవగుప్తుడు కారికాక ర్తను - వృత్తికర్తను వేరుచేసి చెప్పియుండుట పాఠక సౌకర్యారమే యనియు, వస్తుతః అతనికి కూడ ఆనందవర్ధనుడే ధ్వన్యాలోకకర్త యనునదియే యభిమత మనియు, నాతని భరతనాట్య శాస్త్ర వ్యాఖ్య యగు అభినవ భారతిని పరిశీలించినవారికి తెలియకపోదు.
ధ్వన్యాలోకము, సాహిత్య శాస్త్రము :- శాస్త్ర మనగా శాసించునది. అనధిగతార్థ జ్ఞాపనమే శాసనము. సకల ప్రమర్థసాధకములగు రసాదులను గుఱించిన జ్ఞానసాధన మగుట సాహిత్యము శాస్త్రము. విశేషముగా ధ్వన్యా లోకము ప్రమాణాంతరమువలన తెలియరాని ధ్వని స్వరూపమును నిరూపించునదగుట దానికి శాస్త్రత్వము సుప్రసిద్ధము. "ఆనందవర్ధనాచార్యులు ఈ శాస్త్రము ద్వార సహృదయ హృదయములయందు దేవాలయాది ధర్మసంస్థా నిర్మాణమున వలె శాశ్వతమైన ప్రతిష్ఠను పొందును గాక" యని నుడివిన యభినవగుప్తాచార్యులు ధ్వన్యా లోకము శాస్త్రమని ముక్తకంఠమున చెప్పనే చెప్పిరి.
గ్రంథ ప్రతిపాద్యము :- ప్రథ మోద్యోతములో ప్రతిపాదింపబడిన విషయము లివి : 1. ధ్వని యనున దొకటి లేనేలేదను ధ్వన్యభావవాదుల వాదముల యనువాదము. వాని ఖండనము. 2. వాచ్యార్థ వ్యంగ్యార్థములు. రస ధ్వనియే కావ్యాత్మ. ధ్వని సహృదయైక వేద్యము. 3. ధ్వని నిర్వచనము. ఆక్షేన సమాసోక్త్యాదు లగు నలంకారములలో ధ్వని యంతర్భూతము కాదు. ధ్వని బుధసమ్మతము. రసధ్వనియే కావ్యాత్మ యను విషయమున అనుభవ ప్రమాణము - ఇతిహాస ప్రమాణము. 4. ధ్వని భేదములు. అవి వక్షిత వాచ్యధ్వని, వివక్షితాస్య పరవాచ్య ధ్వని. 5. భాక్తవాదము. భక్తిధ్వనులు భిన్నములు. భాక్త వాద నిరసనము. 6. రసప్రతీతి. రస ప్రతీతి శబ్దముల వలన గలుగదు. రసము సామాజికనిష్ఠము. ధ్వని నిర్వచింపరాని దనుట యుక్తము కాదు.
ద్వి తీయో ద్యోతము :- 1. అవిపక్షిత వాచ్యధ్వని యర్థాంతర సంక్రమితము అత్యంత తిరస్కృత వాచ్యము నను విధమున రెండు తీరులు, ఉదాహరణములతో తన్ని రూపణము. 2. విపక్షి తాన్యపరవాచ్యము సంలక్ష్య క్రమవ్యంగ్యము- అసంలక్ష్యక్రమ వ్యంగ్యము నని రెండు విధములు. 3. అసంలక్ష్యక్రమ వ్యంగ్యము రసము భావము, రసాభాస భావాభాసములు, భావశమమ
