పదబంధ పారిజాతము/గండు మిగులు

←పదబంధ పారిజాతము/క్రేగాలి

పదబంధ పారిజాతము (1959) రచించినవారు నార్ల వెంకటేశ్వర్లు
పదబంధ పారిజాతము/గండు మిగులు

పదబంధ పారిజాతము/గాండ్రు గాండ్రు మను→

గండికా డగు

నేర్పరి యగు; దొంగ యగు.

"గండికాఁ డై తనమాయ గాన నీఁడు గాక." తాళ్ల. సం. 9. 283.

గండిదొంగ

కన్నపుదొంగ.

గండు మిగులు

విజృంభించు.
"మొగ్గరంబులు రెండును గండు మిగిలి తలపడియె." భార. భీష్మ. 2. 351.

గండుఱాయి

వజ్రము. ఉత్త. హరిశ్చ. 3. 131.

గండోలిగాడు

హాస్యగాడు. బొమ్మలాటల్లో వీని నిప్పుడు గంధోలిగా డంటారు.

గండ్రచీమ

పెద్ద నల్ల చీమ.

గండ్రపురి

బాగా పెట్టినపురి.

గండ్రలు సేయు

ముక్కలు చేయు.
"ఛేదించి గండ్రలు సేయునత్తఱిని." పండితా. ప్రథ. పురా. పుట. 323.

గంతకు తగిన బొంత

దేనికి తగినది అది అనుట.
"గంతకుఁ దగినట్టి బొంత లోకము నందుఁ, గల్పించె మొదటనే కమల భవుఁడు." శశి. (అప్ప.) 2. 27. పు.
"మావాడికీ గంతకు తగిన బొంత ఏదో ఉండనే ఉంటుంది. మీ పిల్లే కావలా లే." వా.

గంతు గొను

దుముకు; చచ్చు.

గందపట్టియ

ద్వారబంధము పైనున్న పట్టె.

గందపట్టె

గందపట్టియ.

గందరగోళ మగు

చాలా అల్లరి అగు.
"పక్క ఊళ్లో కలరా వచ్చిం దనే సరికి ఊరంతా గందరగోళం అయిపోయింది." వా.

గందవొడిలో బూరుగు పట్టినట్టు

మంచిలో చెడు జరిగినట్లు.
"సరసనయాను భావమునఁ జక్కని చక్కెరబొమ్మలాగుగా, దొరకె నటంచు నమ్మితిని దోడన యింటిమగం డసూయఁ బ, ల్గొఱుకుచు వచ్చె గంద వొడిలోపల బూరుగు పట్టినట్టు లి,ద్దఱ కొక సౌఖ్య మబ్బినను దైవముకంటికిఁ గంటగించెనో." తారా. 4. 58.

గంధము చిటులు

తడి యాఱిన పిదప గంధము పేటులు రేగు.
"చిటిలినగంధముం దళుకుచెంపను వ్రేలు రుమాలు జాఱుదు,ప్పటియును." శుక. 1. 515.

గంధర్వనగరం

వట్టిది; మిథ్య. ఎండమావుల వంటి మాట.
వావిళ్ళ ని. లో గంధర్వుల పట్టణం అని ఒకటో అర్థం చెప్పి భాగవతంలో ప్రయోగమే ఇచ్చారు. అక్కడ మాయ,మిథ్య అన్న దే సరిపోతుంది.
"మఱియు నీ గృహస్థమార్గంబునం దెల్ల,విషయములను బొంది విశ్వ మెల్లఁ గడఁకతోడ నిట్లు గంధర్వనగరంబు, గాఁదలంచి మిగుల మోద మందు." భాగ. 5. 1. 166.

గంధామలకము పెట్టు

స్నానం చేయుటకు ముందు ఉసిరిక కాయలను దంచి తల మీద పెడతారు. అది ఉష్ణ నివారక మని ప్రసిద్ధి.
"తెలిగొజ్జఁగినీ రెడఁ జల్లి చల్లి గం,ధా మలకంబు పెట్టె నొక యంగన కాళియనాగభేదికిన్." పారి. 2. 10.

గంధోళిగాడు

చవట, వెఱ్ఱివాడు, మూఢుడు, హాస్యపాత్రుడు ఇత్యాదులఛాయ లన్నీ కలమాట. బొమ్మలాటలో హాస్యంకోస మని సృష్టించిన 'గంధోళిగాడు' అన్న పాత్రపై యేర్పడిన పలుకుబడి. వీనినే కొన్ని ప్రాంతాల్లో జుట్టుపోలిగాడు అంటారు.
"వా డేమంటే మన కేమిట్రా. వాడు వట్టి గంధోళిగాడు." వా.
చూ. గండోలిగాడు; జుట్టుపోలిగాడు.

గంపంత బలగము

ఊరంత బలగము ఎడ్వ. నాట. 32.
"వాళ్ల కేం? గంపంత బలగం ఉంది." వా.

గంపకొప్పు

లావాటి కొప్పు.
"చెంపల లప్పలు నిండం బెరిఁగిన, కప్పు రపుం గంపకొప్పుల సతుల ఘనుం డాతండు." తాళ్ల. సం. 3. 5.

గంపచాకిరీ

అఱవచాకిరీ; లాభం లేని చాకిరీ.
"ఈ గంపచాకిరీతోనే సరిపోయింది." వా.

గంపతిరుగుడు

డొంకతిరుగుడు. తె. జా.
మహాభారత రహస్య విమర్శనము.

గంప నమ్ము

బయలుపెట్టు, రట్టు చేయు.
"చంప వచ్చిన కర్మసంగ్రహం బగు బుద్ధి, గంప నమ్మక తన్నుఁ గాచెనా." తాళ్ల. సం. 5. 129.

గంప మోపు కోరికల కాలము

యౌవనము.
"గంప మోపు కోరికల కాలము." తాళ్ల. సం. 8. 32.

గంపల నమ్మ వచ్చు

డబ్బిచ్చినవారి కల్లా అమ్ము.
"వలపు గంపల నమ్మ వచ్చితినా నేను." తాళ్ల. సం. 3. 515. గంపెడాశ
ఎక్కువ ఆశ.
"మా అల్లుడు పండగకు వస్తాడు గదా అని గంపెడాశతో ఉంటే సెలవు దొరక లేదని రాశాడు. మా అమ్మాయి మొహం ముడుచుకొని కూర్చుంది." వా.

గంపెడు పిల్లలు

ఎక్కువమంది సంతానం. పుట్టెడు దు:ఖం వంటిదే ఇది.
"గంపెడు పిల్లలతో ఈ మండిపోయే ధరల్లో ఎలా బ్రతకాలో తోచకుండా ఉంది." వా.

గగనంబు చించులీల

ప్రయాణ సంరంభాన్ని సూచిస్తూ వారి కోలాహలం, ఆకాశాన్ని కూడా తూట్లు పడ జేయుచున్నది అనగా అత్యధికముగా ఉన్నది అన్న అర్థంలో ప్రయుక్త మయ్యే పలుకుబడి. ఇలా యేర్పడిన మాటలు - మిన్ను ముట్టు, ఆకస మంటు, గగనము పగుల నార్చు, ఆకసము చీల్చు ఇత్యాదులు.
"తలవరు లింత నంత వెడదాఁటులతో గగనంబు చించులీ,లల విలసిల్లి వెంటఁ బదిలంబుగ రా..." శుక. 2. 220.

గగనకుసుమము

శూన్యము; అసంభవము.
"ఎన్నంగ నీదు సముఖము, క్రొన్నెల పొడ వయ్యె గగనకుసుమం బయ్యెన్." రాధా. 1. 7. పు.

గగనప్రసూనవాదము.

శూన్యవాదము.
"గగనప్రసూనవాదము, జగతిం బ్రత్యక్షమునకు సరి యనఁ దగునే?" కాళ. 3. 169.

గగన మగు

ఎంతో కష్ట మగు.
"వాణ్ణి పెండ్లికి ఒప్పించేసరికి గగనమయింది." వా.

గగనమా?

అరుదా ? అబ్బురమా ? అసాధ్యమా ?
"వాడి కా పుస్తకం రాయడం ఏం గగనమా?" వా.
"వానితో మాట్లాడ్డం ఏం గగనమా ? అన్నిసార్లు చెప్పుకొంటున్నాడు." వా.

గగనము చేసికొను

గొప్ప చేసుకొను.
"పసిగౌను పిడికిటఁ బట్టి చూచెద నన్నఁ, జెలి యది గగనంబు చేసి కొనెదు." సారం. 2. 224.
చూ. గగనమా?

గగనానికి యిలకు....

చాలా దూర మనుట.
'గగనానికీ యిలకూ బహు దూరం బనినారు' అన్న త్యాగరాజు కీర్తన భాగంపై వచ్చిన పలుకుబడి.
"వాల్మీకిరామాయణానికీ యీ రామాయణానికీ పోలిక యేమిటి? గగనానికీ యిలకూ..."

గగురు పొడుచు

జలదరించు. కాశీ. 5. 130.

గగ్గులకా డగు

చెల్లాచెద రగు; కలతపడు.
"గుఱ్ఱంపుపౌజు గగ్గులకా డై చెదరంగ." కా. మా. 2. 41.

గగ్గులకాడు చేయు

పాడు చేయు
"కలఁచి తెరలించి గగ్గులకాడు సేసి, సకలబలముల దెసలకు సరఁగఁ దెచ్చె." శ్రీరాధా. 5. 70.

గగ్గులకాడున గలుపు

పాడు చేయు.
"డగ్గఱి యెవ్వఁడో కటకటా శివలింగము మీఁది రత్నముల్, గగ్గులకాటఁ గల్పి ములుకంపలు తీవలు వెట్టె నేఁడు." కాళ. 2. 110.

గగ్గోడుపడు

కలగి పోవు. హర. 6. 47.

గగ్గోలగు

గందరగోళ మగు; గోల అగు. రసిక. 1. 108.

గగ్గోలుపడు

గందరగోళ మగు.

గగ్గోలు పుట్టు

గోల అగు.
"గొల్లవాడల నెల్ల గగ్గోలు పుట్టు." నీలా. 3. 55.

గచ్చకాయల కుండ

వాగుడుకాయ, గయ్యాళి. కుండలో గచ్చ కాయలు పోసి నప్పుడు కదిలిస్తే విపరీతంగా శబ్దం చేస్తాయి.
"ఆ గచ్చకాయలకుండ జోలికి ఎందుకు పోయావు రా? ఇక మూడు రాత్రులూ మూడు పగుళ్ళూ విడిచి పెట్టఫు." వా.

గచ్చకాయలు

గోలీలాటవలె గచ్చకాయ లాట.
"గచ్చకాయలు కిఱ్ఱుగానుగ త్రిప్పుళ్లు." హంస. 3. 146.

గచ్చులాడి

మాయలాడి; విలాసిని.
"ఇటు వచ్చిన యచ్చర గచ్చుటాండ్రలో, నేరుచిరాంగి చక్కనిది." అహ. 1. 72.

గచ్చు విచ్చగు

చెల్లాచెద రగు.
"చెదరి బెదరి కలంగి కన్ బెదరి తొలఁగి, గచ్చువి చ్చయ్యెఁ బారశీక, వజ్రంబు." కృష్ణరా. 3. 59. జ్ఞానప్రసూనాంబికా. 20.

గచ్ఛంతి చెప్పు

పోవు.
వైదికుల పరిభాష.
"మే మింక గచ్ఛంతి చెప్తాము." వా.

గజకర్ణములు.

చంచలములు.
ఏనుగు చెవులు ఒక క్షణం ఆగకుండా ఎప్పుడూ అటూ
యిటూ ఆడుతుంటాయి. దానిపై వచ్చిన పలుకుబడి
చూ. గతాగతద్విరదకర్ణములు.

గజగజలాడు

భయపడి పోవు.
"వాడు తండ్రికి గజగజ లాడుతాడు." వా.

గజినిమీలిక

నిద్ర పోతున్నట్టు కనిపించినా అతిజాగరూకతతో నుండుట. ఏనుగనిద్ర అలా ఉంటుం దనుటపై ఏర్పడినది.

గజబొంకు బొంకు

పచ్చిఅబద్ద మాడు.
"చేరిక వీరబాహుని భజించుటచే గజబొంకు బొంకుటన్, సారము దూలె ము న్నని..." సాంబో. 1. 19.

గజ యీతగాడు

గొప్ప యీతగాడు.

గజరు గజరులు పోవు

గగుర్పాటు చెందు.
"జవరా లగుకాపాలిని, కవుఁగిటఁ దన మేను గజరు గజరులు వోఁగా." ప్రబోధ. 3. 46.

గజశ్రద్ధు

మందకొడి.
"క్రుద్ధుం డగు భీష్ము ముందు 'కోన్కిస్క' గజశ్రద్ధుండు కర్ణుఁ డే మగు." గీర. గురు. 45.

గజస్నానము

వ్యర్థము.
ఏనుగు బాగా నీళ్లలో మునిగినా పైకి వచ్చి తిరిగి దుమ్ము ఒళ్లంతా చల్లు కొంటుంది. అందుపై యేర్పడిన పలుకుబడి.
"ఉదకము నళినీ పత్రము, గదిసియు నెర వైనయట్లు కలయవు నీమా, హృదయములు గజస్నానము, తుది మఱి నీ తోడిపొందు దుష్టచరిత్రా!" భాస్క. యుద్ధ. 138.

గజిబిజి యగు

కలవరపడు.
"గజిబిజి యైరి సభాస్థలిఁ, బ్రజ లెల్లను బొట్టి వడుగు బాఁపని రాకన్." భాగ. 8. స్కంధము. 534.

గజిబిజి చేయు

గందరగోళము చేయు. కాశీ. 6. 179.

గజిబిజి పడు

కలగు.
"గుజగుజలు వోవు వారును, గజిబిజి పడువారు." భాగ. 8. స్కం. 534.

గజిబిజి పుట్టు

గందరగోళ మగు.
"కల్యాణమున భక్తి గజిబిజి పుట్ట." పండితా. ద్వితీ. మహి. పుట. 198.

గజ్జి పట్టు

గజ్జి కురుపులు లేచు.
"ఈ కుక్కకు గజ్జి పట్టింది. దగ్గఱకు రానీకండి." వా.

గజ్జు గెలయు

పొగరు పట్టు.
"చిలుక జవరాలు తమి గజ్జు గెలసి మరుని, మర్మ ముద్ఘాటనము సేసి మలయుచోట." సాంబో. 1. 177.

గజ్జు పట్టు

పొగరు పట్టు. ప్రభులిం. 4. 135. పుట.

గజ్జులాడు

గర్విష్ఠి.

గుజ్జు రేగు

విజృంభించు.
"కాలకంధరవాహంబు గజ్జు రేఁగె." పాండు. 4. 37.

గజ్జెకట్టు

సభలో నిలబడు.
పూర్వం దేవదాసీలు సభలో గజ్జెకట్టి నాట్యం చేయడం ద్వారా యేర్పడినపలుకుబడి.
"నే నీరోజు భాషాసమితిలో గజ్జె కట్టాలి." వా.

గట్టిగా

దృఢంగా.
"వాడు రా డని గట్టిగా చెప్పగలను." వా.

గట్టి చేయు

దృఢపఱుచు. బ్రౌన్.

గట్టిపాఱు

గట్టిపడు.
"కాఁకలను దేఱి గడిమీఱి గట్టి పాఱి." హంస. 5. 110.

గట్టి పెట్టు

పూర్వం కఱ్ఱపలకకు పసరులో కొన్నిటిని మెదిపి పట్టించేవారు. దానిపై వ్రాసే వారు. ఆ పట్టించుటచే గట్టి పెట్టుట.
"అనువుగ మి న్ననుం గడితపాళెఁ దమంబున గట్టిపెట్టి శో,భనతరచంద్ర దీధితుల పంక్తి జమాఖరుచుల్ గణించి..." హంస. 1. 142.

గట్టిముడి

సులభంగా విడువకుండా రెండుసార్లు వేయు ముడి. దీనికి వ్యతిరేకం 'దూముడి.'
"గట్టి ముడి వేశాక ఇక యిది విప్పడం ఆలస్యం కా కే మువుతుంది?" వా.

గట్టి యిడు

గట్టి పెట్టు.
"ఇక్కడితంబు గట్టి యిడినట్టుల యున్నది కప్పు దేఱుచున్." పాండు. 5. 80.
చూ. గట్టిపెట్టు.

గట్టివరహాలు

నగదు, రొఖ్ఖం.
"కుమార్తె వివాహంలో చదివించిన పదివేల గట్టి వరహాలు." వా.

గట్టివా

మాటకారి, ధూర్తురాలు.

గట్టివాడు

బాగా ఎఱిగిన వాడు; లోబడని వాడు.
"వాడు వ్యాకరణశాస్త్రంలో గట్టి వాడు." వా.
"వా డలా మాటలకు బేలిపోయేవాడు కాదు - గట్టివాడు మఱి." వా. గట్టివాయి
గయ్యాళి.

గట్టివాలు

సైరంధ్రి. ఇతరుల ఇళ్ళలో గంధ పుష్పాద్యలంకారాదులు చూచే స్త్రీ; గంధ పుష్పాదు లమ్మే స్త్రీ.

గట్టి వైసు

ప్రౌఢవయస్సు.

గట్టు చేరినంత పుట్టివానికి బొమ్మ గట్టినట్టు.

'అక్కఱ తీరినతర్వాత అక్క మొగుడు కుక్క' వంటి పలుకుబడి.

"గట్టు చేరినంతఁ బుట్టివానికి బొమ్మ, గట్టుసామ్య మాయెఁ గదవె చెలియ!" రాధి. 3.

గట్టెక్కు

కష్టమునుండి బయటపడు.
"సమరంబున నరి నేలమట్టి కార్యంబు గట్టెక్కించు కొనువాఁడను." ధర్మజ. 53. పు.

గడ కట్టు

తెగించి కూర్చుండు.
పదుగురిలో పడుటకు సంకోచించక పోవు.
దొమ్మరిది గడకట్టి దాని మీద నిలిచి ఆడడంపై వచ్చిన పలుకుబడి.

గడకు గట్టిన పాత

చంచలము. తాళ్ల. సం. 11. 3. భా. 125.

గడగట్టి

గట్టిగా; బాహాటంగా.
"రామమూర్తికిన్, రెంటవసాటి దైవమిఁక లేఁ డనుచున్ గడగట్టి... చాటెదను." దాశ. శత. 34.

గడగడ పడు

భయపడు.

గడగడ పఱచు

భయపెట్టు.

గడగడలాడు

భయపడు.
"వాని పే రెత్తితే ఊరంతా గడగడలాడి పోతారు." వా.

గడప తొక్కు

ఇంటికి వచ్చు.
"ఇకమీద నీ గడప తొక్కితే నన్నడుగు." వా.

గడప దాటు

ఇల్లు దాటి బయటికి వెళ్లు.
"పదేళ్లయింది కాపరానికి వచ్చి. ఆవిడ గడప దాటి యెఱగదు." వా.

గడప దిగి...

ముందు బయటికి వెళ్లి - తరవాత మాట్లాడు అనే అర్థంలో కోపావేశంతో అనుమాట.
"ముందు గడప దిగి మాట్లాడు." వా.

గడపలో కాలు పెట్టు

ఇంటిలో అడుగు పెట్టు, గృహ
ప్రవేశము చేయు, కాపురమునకు వచ్చు.
"ఆ పిల్ల యేవేళప్పుడు గడపలో కాలు పెట్టిందో యేమో! అన్నీ కష్టాలే. అన్నీ నష్టాలే." వా.

గడబడ

అల్లరి.

గడబిడ

అల్లరి.

గడబిడ అగు

గందరగోళ మగు.
"దొంగలు పడ్డా రని ఊ రంతా గడబిడ అయింది." వా.
చూ. గడబిడ చేయు.

గడబిడ చేయు

అల్లరి చేయు.
"పోలీసులు దిగి ఆ ఊ రంతా గడబిడ చేసి పోయారు." వా.

గడవ నీద వశ మె?

దాట సాధ్యమా ?
"...బీము గడవ నీఁద వశమె." భార. ఉద్యో. 2. 190.
అతనిని మించి పోగలమా ? అనుట.

గడి కట్టు

తెగించి బజారున పడు.
దొమ్మర గడిమీద నిలబడి సాము చేయుట సిగ్గుమాలి తెగించుటగా భావిత మై తద్ద్వారా యేర్పడిన పలుకుబడి.
"గడి కట్టి కూర్చుంది రా అది. దాని నోటికి పోతే మన మానమే పోతుంది." వా.

గడిచీటి యిచ్చు

విడుదలపత్ర మిచ్చు.
"కర్మపు కోట్లకు గడిచీ టిచ్చెను, నిర్మలమతులకు నేఁ డిపుడే." తాళ్ల. సం. 11. 2 భా. 43.

గడికాళ్ళు వేయు

పశువుల కాళ్ళకు బందాలు వేయు. శ. ర.

గడితపడు

గట్టిపడు.

గడితలవాడు

ఒకవిధ మైన ఆయుధం ధరించిన సైనికుడు. కుమా. 11. 40.
చూ. ఈటెకాడు.

గడిదేఱు

ఆఱితేరు.
"వెడవెడ దుర్వ్యవహారపు, నడవడి గడిదేఱి..." పాండు. 3. 14.
"అ,క్కాంతుని మన్ననలవలన గడిదేఱి వెసన్." శుక. 1. 301.
"మిక్కిలిన్, దెగువరి కంతుకేళి గడిదేఱినజాణ." నిరం. 2. 35.

గడిపోతు

ఆబోతు; దున్న పోతు.
"గడిపోతువలె మేనికండలు పెంచి." గౌర. హరి. ద్వి. 558. గడిమీఱు
గడిసాములు చేసి తయారగుట పై వచ్చిన పలుకుబడి. ఆరితేరిన అనుట.
"కాకలను దేఱి గడిమీఱి గట్టిపారి." హంస. 5. 110.
చూ. గడిదేరు.

గడియకుడుక

గడియలు తెలిసేందుకై చిల్లి పొడిచి నీళ్ళబానలో ఉంచిన గిన్నె. అదొక్కసారి మునుగగా ఒక గడియ అని లెక్ఖ కట్టేవారు.
"గడియకుడుక మునుంగుట గని గురుండు, తెల్ల వాఱెడు నని పఱతెంచి పలుక." కువల. 2. 125.
చూ. గడెకుడుక.

గడియదూరము వెడల్పు (నది)

దాటుటకు ఒక గడియ కాలము పట్టు వెడల్పు గల (నది). కాశీయా. పు. 7.

గడియ యొక్కయుగముగా తోచు

క్షణ మొక యేడుగా తోచు. మనసులోని ఆవేదనను తెలిపే పలుకుబడి.
"తుంటవిల్తుఁడు వాఁడితూపుల నేయంగ, గడియ యొక్కయుగంబు గాఁగఁ దోఁచె." ఉషా. 1. 67.

గడియారము

గంటలు తెలిపే యంత్రం.
"ఆనలినాయతాక్షు గడియారమునం దభిసారికాజిఘాం,సానిరత ప్రసూన శరచాపగుడధ్వనులో యనంగ ఘం,టా నినదంబు లయ్యెడ వినంబడియెన్." పారి. 2. 50.

గడిరాజు

వీరుడు. తాళ్ల. సం. 11. 3 భా. 125.

గడుసరి

గడు సైనవాడు, గడు సైనది.

గడుసువడు

మొండి కెత్తు, గట్టిపడు, బండబాఱు.
"గురుజనము శిక్షింపన్, గడుసువడి." పాండు. 3. 14.

గడుసుపిండం

చాలా గడుసరి.
"వా డెక్కడ? గడుసుపిండం. నీలాంటివాళ్లచేతికి దొరుకుతాడా?" వా.

గడుసు బుఱ్ఱ

మంచి తెలివైన.

గడుసురాలు

గట్టి ఆడుది.

గడె కుడుక

గడియను కొలుచు గిన్నె. పూర్వం గడియారపుబానలో నీళ్లు పోసి ఉంచేవారు. గడియలు కొలుచుటకు చిల్లి గిన్నెను అందులో ఉంచే వారు. నీ రందులో నిండి
అది మునిగి పోగానే ఒక గడియ అయిన దన్న మాట.
"అంచల సూర్యచంద్రు లనె గడె కుడుకుల, ముంచి కొలిచి పోసీని మునుకొని కాలము." తాళ్ల. సం. 6. 172.
చూ. గడియకుడుక.

గడె గడెకు

మాటిమాటికి, గడియ గడియకు.
"గడెగడెకును బెట్టె నిడియున్న గడి తంపుఁ, జలువలు గట్టును జెలువు దనర." హంస. 3. 77.

గడేకారితనము

నోటి పెద్దతనము.
"ఔర! ధీరుల రై గడేకారిపదవి, కాస చేసితి రే మందు మయ్య మిమ్ము." గీర. 101.

గడ్డం కింద చెయి పెట్టుకొను

విచారమును సూచించు చేష్ట.
"ఏమిటోయి! గడ్డంకింద చెయి పెట్టుకొని కూర్చున్నావు? మీ ఆవిడ ఇప్పు డప్పుడే రా నని రాసిం దేమిటి?" వా.

గడ్డం గోకుకొను

సంధిగ్ధావస్థలో పడు.
"వా డేమీ తోచక గడ్డం గోక్కుంటూ కూర్చున్నాడు." వా.

గడ్డతీరు తీయు

మాగాణిలో ఎత్తుగా ఉన్న నేలను త్రవ్వి నీరు పారుటకు వీలుగా చేయు.

గడ్డపాఱ మ్రింగినట్లు ఉండు

బిఱ్ఱ బిగుసుకొని ఉండు. గడ్డపాఱను మ్రింగినప్పుడు అది వంగదు కనుక బిఱ్ఱ బిగుసుకొని కూర్చుండు ననుటపై యేర్పడినది.
"గడ్డపాఱయు మ్రింగిన గతిని బిఱ్ఱ, బిగిసి కూర్చుండుటలు లేక పెద్దమనము, గలదె." కళా. 7. 29.

గడ్డపొయ్యి

గడ్డలతో ఏర్పఱచిన పొయ్యి. శ. ర.

గడ్డము పట్టుకొను

ప్రాధేయపడు; బ్రతిమాలు.
"తన కంఠంబును గౌఁగిలించి యొక చేతన్ గడ్డముం బట్టి..." కళా. 5. 67.

గడ్డము మాయు

గడ్డము పెరుగు.
"గడ్డము మాసింది. ఈరోజైనా క్షవరం చేసుకోవాలి." వా.

గడ్డి కఱచు

చూ. గడ్డి తిను.

గడ్డి తిను

నీచమునకు లోబడు.
"వాడు ఏమిటి కైనా గడ్డి తినేరకం."
చూ. గడ్డి కఱచు.

గడ్డి పరకవంటి

అల్ప మైన.
"వాడు కేవలం గడ్డిపరక వంటివాడు." వా. గడ్డి పెట్టు
బుద్ధి చెప్పు.
"వాడికి నీవయినా కాస్త గడ్డి పెట్టు." వా.
"నీ వీపని చేసి అక్కడికి వెళ్లా వంటే గడ్డి పెట్టి పంపిస్తారు." వా.

గడ్డిపోచతో సమానము

లెక్క లే దనుట.
"వాడికి నే నంటే గడ్డిపోచతో సమానం." వా.
రూ. గడ్డిపరకతో సమానం.

గడ్డిబొద్దు

వరిగడ్డితో చుట్టిన చుట్ట కుదురు; గడ్డిమోపు.
"గడ్డిబొద్దునువలె మేను గానిపింప." చంద్ర. వి. 1. 69.

గడ్డుకొను

ఎక్కు వగు; అతిశయించు.

గడ్డుగా

క్లిష్టముగా.
"ఈ జ్వరం ఏమిటో గడ్డుగా తయారయింది. నాలుగునెల లయినా నెమ్మదించడం లేదు." వా.

గడ్డురుకు

ఎగురు.
"హృదయంబుల చలువలం ద్రోవ యడ్డగించి గడ్డుఱికి యాక్రమించెనో." ప్రభా. 5. 57.

గడ్డురోజులు

గడచుట కష్ట మైన రోజులు.
"ఈ గడ్డురోజుల్లో పదిమందిని పెట్టుకొని మన మేం పోషిస్తాం?" వా.
"ఆనలినాయతాక్షు గడియారమునం దభిసారికాజిఘాం,సానిరత ప్రసూన శరచాపగుడధ్వనులో యనంగ ఘం,టా నినదంబు లయ్యెడ వినంబడియెన్." పారి. 2. 50.

గడిరాజు

వీరుడు. తాళ్ల. సం. 11. 3 భా. 125

గడుసరి

గడు సైనవాడు, గడు సైనది.

గడుసువడు

మొండి కెత్తు, గట్టిపడు, బండబాఱు.
"గురుజనము శిక్షింపన్, గడుసువడి." పాండు. 3. 14.

గడుసుపిండం

చాలా గడుసరి.
"వా డెక్కడ? గడుసుపిండం. నీలాంటివాళ్లచేతికి దొరుకుతాడా?" వా.

గడుసుబుఱ్ఱ

మంచి తెలివైన.

గడుసురాలు

గట్టి ఆడుది.

గడె కుడుక

గడియను కొలుచు గిన్నె. పూర్వం గడియారపుబానలో నీళ్లు పోసి ఉంచేవారు. గడియలు కొలుచుటకు చిల్లి గిన్నెను అందులో ఉంచే వారు. నీ రందులో నిండి
హవామహే' అని ఘంటానాదం చేయుట అలవాటు. దానిమీద వచ్చిన పలుకుబడి.

గణికు లొప్పిన గవ్వలు

చెల్లుబడి గలవి.
గవ్వలు ఒకప్పుడు నాణ్యాలుగా ఉండేవి. అయితే గణికులు ఒప్పినవాటికే మారకపు విలువ.
శంఖంలో పోసింది తీర్థం అనుట వంటిది. వేమన. 49.

గతజల సేతుబంధనము

వ్యర్థము.
"ఇంక నమ్మాట లాడుట గతజల సేతు బంధనంబు. దానిం జాలింపుము." భార. భీష్మ. 3, 84.
చూ. గతోదకబంధనము.

గత పడు

కడచు; మరణించు.
"హతశేషు లగురాక్షసావలి చెప్ప, గతపడ్డ యమ్మహాకాయునిఁ దలఁచి." రంగ. రా. యు. 378.

గత మగు

చనిపోవు.
"ఖరదూషణాదులు గత మైనచోట." పల. పు. 19.

గతము సేయు

చంపు. పండితా. పర్వ. 521. పు.

గతాగతద్విరదకర్ణములు

చపలములు, నిలకడ లేనివి.
ఏనుగు చెవులు ఎప్పుడూ అటూ ఇటూ అల్లాడుతూ నిలకడగా ఉండ వనుటపై వచ్చినది. పండితా. ద్వితీ. పర్వ. పుట. 418.

గతానుగతికము

గొఱ్ఱెదాటుగా పోవునది.
"తిర్యక్తతి తా గతానుగతికం బౌఁ గా కుఠారీ హరీ?" ఆము. 4. 25.

గతానుగతికో లోక:...

జనం గొఱ్ఱెదాటు రకం.
"గతానుగతికో లోకో,న లోక:పార మార్థిక:" నీత్యుక్తి.

గతి చెడ్డ చెడుగు

గతి మాలినవాడు.
"గతి చెడ్డ చెడుగు తెక్కలి బొక్కలాఁడు." గౌ. హరి. ద్వితీ. పం. 2034.
పై ప్రయోగములో శ్లేష గుఱుతింప దగును.

గతి పడు

ప్రాప్త మగు.

గతిమాలిన

దిక్కుమాలిన.
"ఎక్కడి గతి మాలినపిశాచికవొ నీ మాటల్." కళా. 3. 204.

గతిమాలిన చేతలు

దిక్కుమాలిన పనులు.
"గతిమాలిన చేఁతలు." సింహా. 7. 3.

గతి మాలు

దిక్కు మాలు.
"తిరువేంకటేశుఁ జేరక... మిగుల గతి
మాలెఁ బ్రాణి." తాళ్ల. సం. 5. 101.

గతి లేక

మరొక మార్గము లేక.
"గతి లేక పోయి రాఘవు మఱుఁగుఁ జొచ్చె రవి, సుతుఁడు నా కేమిటికి సుదతి యీరోఁత." సుగ్రీ. పు. 27.
"గతి లేక నీ కొంపకు వచ్చాను." వా.

గతి సేయు

కాపాడు. ద్వా. 5. 76.

గతోదకబంధనము

వ్యర్థము.
"ఇంక నీ వేమి పల్కిన నృపవరేణ్య! పనికి రాదు గతోదకబంధనంబు." హరి. 4. 134.
చూ. గతోదకసేతువు. గతజలసేతుబంధనము.

గతోదకసేతువు

గలజలసేతుబంధనము.
పారిన నీటికి అడ్డు వేయుట వంటి నిష్ప్రయోజన మైన పని.
"ఎచటనుండి వచ్చు నీగతోదకసేతు, వులఁ బ్రయోజనంబు గలదె తండ్రి." భోజ. 5. 64.
చూ. గతోదకబంధనము.

గత్తరపడు

బెదరిపోవు. బ్రౌన్.

గదుముకొని పోవు.

తరుముకొని పోవు.

గదురుకొను

తిట్టు; కసురుకొను.

గద్దగోరు

దొంగల సాధనాలలో ఒకటి.

గద్దముక్కు

గద్దముక్కువంటి ముక్కు. వాడి గలది, వంక రైనది అనుట.
"ఆ గద్దముక్కు ఆసామిని చూచేసరికి నాకు ఎక్కడ లేని భయం వేస్తుంది." వా.
చూ. గరుడముక్కు.

గద్దఱికాడు

దిట్టతనము కలవాడు.

గద్దెపొంకము చెప్పు

పెద్ద సుద్దులాడు.
"కలవి లేనివి కొన్ని కొలువునఁ గూర్చుండి, గద్దెపొంకము చెప్పఁ గలరు గాక." చంద్రా. 2. 49.

గద్దె యెక్కి కూర్చొను

గొప్పలకు పోవు. కొత్త. 181.

గనగన మండు

గనగన లాడు. ధ్వన్యనుకరణము.

గనగన లాడు

మండు.

గనికట్టు

గడ్డకట్టు.

గనికె కుంద

ఒక ఆట.

గన్నేఱు కాదారి ప్రొద్దు

నిశీథము.
"...అప్పురమునం, గన్నేరుకాఁదారి ప్రొ,ద్దున భీమేశుడు సానివాడఁ దిరుగున్ ధూర్తప్రకారంబునన్." భీమ. 1. 111.

గప్పాలు కొట్టు

డంబాలు పలుకు, ఊసుకోలు కబుర్లు చెప్పు.

గబగబా

త్వరగా.
"ఎంత గబగబా నడిచి వచ్చినా సమయానికి చేరుకో లేక పోయినాను." వా.

గబ్బిదేఱు

అతిశయించు.
గబ్బిగుబ్బలలోని గబ్బివంటిది ఇక్కడి గబ్బి.
"మెఱుపు లై మిట్ట లై మిక్కిలి బటువు లై, క్రాలుకన్నుల చెన్ను గబ్బిదేఱ." పాండు. 2. 91.

గమగమలాడు

పరిమళములు వెదచల్లు.

గమికత్తె

చెలికత్తె

గమ గమ వలచు

గమ గమ వాసన వేయు.
"కసటు వో బీఱెండఁ గరఁగి కఱ్ఱల నంటి, గమ గమ వలచు చొక్కపు జవాజి." మను. 2. 55.

గమికాడు

అధిపతి

గమి గూడు

గుంపు గూడు.
"సాంధ్యరాగధారాళరుచుల్, గమి గూడె." నిరంకు. 2. 108.

గములు గట్టు

గుంపులు గట్టు, గుములు కట్టు, గుమి కూడు.
"నానాదేశముల కప్పడీలు... గముల్ గట్టి యే తేర." పండితా. ద్వితీ. పర్వ. పుట. 374.

గములు గూడు

గుంపులుగా చేరు.
"పాడుచు నొసఁగులు వీడుచు గములు, గూడుచు నలిరేఁగి యాడుచు." పండితా. ద్వితీ. మహి. పుట. 33.

గమ్మత్తు చిమ్ము

వేడుక కల్పించు.
"గమ్మత్తు చిమ్మ నొక కథఁ గ్రమ్మఱఁ దెల్పెదను..." హంస. 2. 6.
దీనికి దగ్గఱగా ఉన్న అనేకార్థచ్ఛాయలలో ఈపదం వాడుకలో వినిపిస్తుంది.
"ఆపాట బలే గమ్మత్తుగా ఉంది." వా.
"అక్కడో గమ్మత్తు జరిగింది." వా.

గయ్యాల గచ్చలు

గయ్యాళిగంపలు. పండితా. ప్రథ. పురా. పుట. 343.
చూ. గయ్యాళిగంప.

గయ్యాళిగంప

నోటిదురుసు కలది, జగడాలమారి.
"ఆ గయ్యాళిగంప నోటి కెవరు పోతారు?" వా. గయ్యాళిభూమి
సేద్యానికి పనికి రాక బీడుగా ఉన్న భూమి.
దీనినే 'గయ్యాళు' అన్న రూపంలో శ. ర. బ్రౌను పేర్కొన్నవి. నేడు వ్యవహారంలో 'గయ్యాళి' అన్న రూపంలో వినబడుతుంది.

గరగడ

గళాయి. నూనె లాంటి వానిని వేరే పాత్రలోనికి వంచేప్పుడు పెట్టే పెద్దమూతి చిన్నక్రోవి గలది

గరగరగా కడుగుకొను

శుభ్రముగా కడుగుకొను. మామూలుగా చేతులు కడుగుకొనునప్పుడు, ఇతరులు చేతులమీద నీళ్లు పోస్తుండగా రెండు చేతులనూ ఒక దానితో నొకటి కలిపి రుద్దుకొనునప్పుడు, గరగర మని శబ్ద మగుట యీపలుకుబడికి మూలము కావచ్చును. పాండు. 3. 31.

గరహర నగు

ఇష్టపడు; మనసులో ఉత్సాహం చిప్పిల్లు.
"మగువలు గరగర నై తగు, మగవానిం జూచి వీఁడు మగఁ డైనఁ గదా, తెగు దు:ఖం బనుకొంచున్." శుక. 3. 516.
"మిక్కిలి, గరగర, నగు నేఱు ప్రాల కలమాన్నంబుల్." జైమి. 8. 198.

గరగర లాడు

క్రొత్త దైన. కొత్తబట్టలు గరగర లాడుట సహజము.
ధ్వన్యనుకరణము.
"గరగర లాడుగాగర..." బుద్ధ. 2. 47.

గరవడు

గడ్డకట్టు.

గరిగొను

అతిశయించు.

గరిడి కెక్కు

ఆరి తేఱు.
"హరునిభక్తుల యాజ్ఞ శిరమునఁ దాల్చి, గరిడి కెక్కినయంకకాఁడునుబోలె." పండితా. వాద. 176.

గరిడి ముచ్చుదనముతో

ఆరితేరిన నంగనాచితనంతో.
"సంయమియు.... గానకళ లెల్ల గరిడిముచ్చుఁ, దనముతో నేర్చితివి గద! యనుచు బలికి." కళా. 2. 47.

గరివడు

నిలిచిపోవు; గడ్డకట్టు.
"తెలిసియుఁ దెలియను తెగ దీచిక్కేమిటా!, కలకాల మిందుననే గరివడె బ్రదుకు." తాళ్ల. సం. 9. 109.

గరివడెము

ఒకరకమైన వడియము. గరిసెబావి
త్రవ్విన గరిసె దించిన చిన్న బావి.

గరుపారు

గరు కెక్కు.
"చన్నుగ్రేవలు గరుపార." రాధా. 4. 56.

గరుపాఱు

గగుర్పాటు చెందు.
"గరుపాఱఁగ మేను ప్రకంపమునన్." భార. స్త్రీ. 1. 45.

గరుడముక్కు

పొడువుగా ఉండి వంగిన ముక్కు.
"వాడి గరుడముక్కు చూస్తేనే కోపిష్ఠి అనిపిస్తుంది." వా.

గరుదాల్చు

గగుర్పాటు చెందు. శివ. 4. 20.

గర్రన త్రేన్చు

త్రేన్పులో ధ్వన్యనుకరణము. రాధా. 5. 125.

గర్భగుడి

చూ. గర్భాలయము.

గర్భగృహము

చూ. గర్భగుడి.

గర్భయాచకులు

గర్భదరిద్రులు.
"వెన్బడితిమి గర్భయాచకులభంగి." హర. 3. 15.

గర్భాలయము

దేవాలయంలో మూలవిరాట్టుండే గది.

గర్వగ్రంథి

చాలా గర్విష్ఠి.
"వాడు వట్టి గర్వగ్రంథి. ఎవణ్ణీ లెక్క పెట్టడు." వా.

గఱి గట్టు

అరివోయు.

గఱు వ్రాల్పు.

గగురుపాటు చెందు. కాశీ. 2. 149.

గలగల మ్రోయు

ధ్వన్యనుకరణము.
"గలగల మ్రోయునందెలుసు..." కళా. 6. 200.

గలిబిలి చేయు

అల్లరి పెట్టు.
"గలిబిలి చేసి రవ్వ లిడఁగా." రాధి. 4. 15.

గవిచికొను

కప్పుకొను.
"పచ్చని కంబలి గవిచి కొన్న విధంబున." కుమా. 6. 100.

గవిసెన పుచ్చు

ముసుగు తీసివేయు.
వీణె, కుంచె, ఇలాంటివానికి తిత్తి కుట్టి అందులో వాని నుంచుతారు. నేడు గౌసెన అని వీణెలాంటివానిపై తిత్తు>