పదబంధ పారిజాతము/కాజేయు

←పదబంధ పారిజాతము/కలకంఠము

పదబంధ పారిజాతము (1959) రచించినవారు నార్ల వెంకటేశ్వర్లు
పదబంధ పారిజాతము/కాజేయు

పదబంధ పారిజాతము/కాలికి బుద్ధి చెప్పు→

కాకు_____కాగ 439 కాగి_____కాజే

"కాదంబనికురుంబకలిత యై ప్రవహించు, కాళింది గర్వంబు గాకు సేసి." మను. 3. 19.
2. బాధించు.
"కగ్గు లేనివారి నేల కాకుసేసె నిపుడు." తాళ్ల. సం. 3. 110.
3. వ్యర్థపుచ్చు.
"ఆతడు జమునిలావు, జేవయును బొల్లుగా గాకుజేసి విడిచె." హరి. పూ. 4. 155.
"ఒక టిచ్చి వేఱొకటి గోరినయట్టి కానీనుగర్వంబు గాకు చేసి." చంద్రాం. 1. 21.
4. అవమానించు.
"కలికి పై బడి తద్ద గరగించు నిన్ను, గాకున్న నెన్నైన గల్లలు గూర్చి, కాకు సేయును రాజుగారితో జెప్పి." ద్వి. తి. సా.
5. మాట తీసివేయు, తిరస్కరించు.
"నిను వేడుకార్యము గాకు చేయక చేయుమీ." మైరా. 1. 72.
"గంధర్వసౌఖ్యంబు కాకు సేయడు గదా." రుక్మా. 5. 55.
చూ. కాకుచేయు.

కాగలకార్యము గంధర్వులు తీర్తురు

మనం చేయవలసిన పని దానంత టదే మరొకరితో నెఱవేరుతుంది.
భారతంలో గంధర్వులు దుర్యోధనుని బంధించినప్పుడు పాండవమధ్యము లను మాటపై వచ్చినది.
"వానిసంగ తేదో ఆ రెడ్డిగారే చూచేట్టున్నారు. మన మేం చేయ నక్కర లేదు. కాగలపని గంధర్వులే తీరుస్తారు." వా.

కాగి చల్లారిన పాలభంగి

శాంతపడినట్లు; పొంగు చాల్లారిన-అనుట.
"నందను డొప్పుగ గ్రాగి చల్ల నా,రి వెలయు పాలభంగి నొకరీతిని వచ్చెడు దన్క." పాణి. 4. 104.

కాచి పోయు

వంట చేసి పెట్టు. ముఖ్యంగా గంజి కాచి పోయుటపై యేర్పడిన పలుకుబడి./

"ఎంత ముసలివా డైనా కాచి పోసే దిక్కు లేక మళ్లీపెళ్లి చేసుకుంటూ నంటున్నాడు." వా.

"ఎంతుంటే నేం? వేళ కింత కాచిపోసేదిక్కు లేక అతను నానాబాధా పడుతున్నాడు." వా.

కాచి విడుచు

చంపక వదలిపెట్టు.
"దయ గాచి విడిచె." విజయ. 1. 58.

కా చేసుకొను

ముగించు. కాశీయా. 272.
"ఆపని కాస్తా కాచేసుకొని గానీ నేను ఊరికి వెళ్ల దలచుకో లేదు." వా.

కాజేయు

1. ముగించు.
"వారి, కింత విష మిడి కా జేసి యెల్ల వేళ." దేవీ. 11. 114. కాట_____కాటి 440 కాటి_____కాటు

2. అపహరించు.
"వదినగారి ఆస్తి కాస్తా వీడు కాజేశాడు." వా.
3. కలిగించు.
"ఎక్కి తలంచిన నీ రూప మైన, గ్రక్కున నప్పుడు కాజేయుగిరులు." బస. 3. ఆ.

కాట గలియు

నశించు.
కాడు = స్మశానము; అడవి.
"కటకటా! యెట్లు తన బుద్ధి కాట గలియ, నిసువు జంపంగ నెంచెనో నీ మగండు." హరవి. 2.99.

కాటాకట్టు

తూనికకు అమర్చు. కొత్త. 13.

కాటికాపలా

వ్యర్థము.
"పంటంతా పశువులు మేసిపోయాయి. ఈ కాటికాపలా యెందు కని వచ్చేశాను." వా.
చూ. శవజాగారం.

కాటికి కాళ్లు చాచు

మరణమునకు సిద్ధముగా నుండు.
"కటకటా! కాటికి గాళ్లు సాచియును విటతనంబులజాడ విడువ డీశుడును." గౌర. హరి. ద్వి. 1056, 1057.

కాటికి కాళ్లు చాచుకొని యుండు

చావ సిద్ధముగా నుండు; ముదుసలి యగు.
"నే నింకేం చేస్తాను నాయనా! కాటికి కాళ్లు చాచుకొని ఉన్నాను." వా.

కాటిపాపడు

గొల్లవాడు. శైవులలో జంగాలవంటి వారు భిక్షాటనం చేస్తుంటారు. గొఱగొయ్యల లాగే కాటి పాప లనీ ఉన్నారు." బస. 4. ఆ.

కాటుకకన్నులు

నల్ల కన్నులు.
"ఆ యెఱ్ఱటి పిల్లకు కాటుక కన్ను లెంతో అందంగా ఉంటాయి." వా.
"కాటుక కండ్లవాణ్ణి నమ్మకూడ దంటారు పెద్దలు." వా.

కాటుక తీర్చు

కాటుక పెట్టు.
"కడలరేఖ లమర్చి కాటుక తీర్చె వా, ల్గన్నుల కొకవింత కాంతి మెఱయ." శుక. 1. 226. పాండు. 3. 74.

కాటుక పట్టు

నల్ల బడు.
"బహుళజలప్లవమాన, ద్రుహిణాం డము చెమ్మ యుఱికి రూక్షార్కనిభా, రహితత గాటుక పట్టెను, రహి చెడియన నంధతమసరాసులు బెర సెన్." మను. 3. 28.

కాటుక పేటు లెత్తు

కాటుక యెండి పెట్లిపోవు.
"తొలచిన యట్లు వోయెడు గనుం గవ కాటుక బేటు లెత్తు." పారి. 3. 12. కాటు_____కాడు 441 కాడు_____కాడు

కాటులాడు

కొట్లాడు. సింహా. 9. 103.
రూ. కాట్లాడు.

కాటువడు

గాయపడు.
"తలలు జీరలును గంపలు కట్టుకొని, గాసిగా మ్రగ్గుటడవులు గాటువడియు." నిర్వ. 4. 76.

కాడికి తెచ్చు

విధేయముగా నొనర్చు. గిత్తలను కాడికి కట్టి మాట వినునట్లు చేయుటపై వచ్చిన పలుకుబడి.
"వాణ్ణి కాడికి తేగలిగా వంటే చాలా గొప్పవాడివి అన్నమాటే." వా.

కాడి పారవేయు

బాధ్యతను వదలివేయు. ఎద్దులను కట్టిన కాడి బాధ్యతా స్వీకారానికి గుర్తుగా వాడడం కలదు. అందుపై వచ్చినపలుకుబడి.
"వాడు నట్టనడియేట్లో కాడి పారవేశాడు. ఎలాగూ యిన్ని యేర్పాట్లు చేసుకున్నాక ఎలా మానడం?" వా.

కాడిపాఱు

గరు సెక్కు.
"కాడి పాఱిన మేని గరులు బ్రహ్మాండంబు, కణప పూబంతి కక్కజము దోప." శివ. 1. 61.

కాడుచేయు

గాడ్పఱచు, పాడు చేయు.
"ఒక్క నదిపొంత గార్హస్థ్య యుక్తమైన, పుణ్యతప మాచరించుచు బుణ్య జనులు, తారు బంధులు దామరతంప రగుచు, గూడి యుండంగ నెంతయు గాడు చేసి." భీమ. 4. 180.

కాడుపడు

పా డగు; చెడిపోవు.
"ఇరు లన్న నో యనియెడు తమిస్ర గాడుపడి పొలంబు లెల్ల దిరిగి." ఆము. 6. 12.
"కటకటా! మీ వివేకంబు కాడుపడగ." భీమ. 4. 53.

కాడుపఱచు

దిక్కుమాలునట్లు చేయు; పాడు చేయు.
"అబల గడునెండ యెఱుగని యాట దాన, మెలుత నతిభీత నన్ను నమ్మించి తెచ్చి, కాననంబులో గన్నులు కట్టి కాడు, పఱచి నీ కిట్లు పోజన్నె భావజన్మ!" కుమా. 5. 65.

కాడ్పఱచు

పాడు చేయు.
"పాలవంటి కులంబు గాడ్పఱచి చనియె." పాండు. 3. 80.

కాడ్పాటు

పాడువడుట.
"ఆ నిసి బలియును నొండొక, మాని సియుం బడడు దృష్టిమార్గంబున న,ట్లేనును గాడ్పాటున జన,గా." వేం. పంచ. 1. 482.

కాడువారు

పా డగు.
"పాడరి జాడరి కాడువారియున్." బొబ్బిలి. 1. 53. కాణా_____కాదు 442 కాదు_____కాదు

కాణాచి కాపు

కావలివాడు.
"కామక్రోధములకు గాణాచి కాపను." తాళ్ల. సం. 7. 246.

కా దనిపించుకొను

నడత మంచిది కా దనిపించుకొను; చేసినపని సరి కాదనిపించుకొను.
"ఎల్లవారిచే గా దనిపించుకో ఫలము గల్గునె." విప్ర. 5. 56.
"పదిమందిలో కా దనిపించుకొంటే నీ కేమి వస్తుంది." వా.

కాదారి మాదారి ప్రొద్దు

అర్ధ రాత్రి.
"వడివడిం జని పట్టి యో వాలుగంటి, నీదుపే రేమి యెవ్వడు నీదు మగడు, పూని కాదారి మాదారి ప్రొద్దుకడను, నెందు వోయెదు తలిదండ్రు లెవ్వరనిన." యయా. 2. 89.
చూ. కాందారి మాందారి ప్రొద్దు.

కాదు

సరిపడదు.
"వాడికీ వీడికీ కాదు. అంచేత నువ్వు జాగ్రత్తగా మసలుకో." వా.

కాదు అను

1. తిరస్కరించు.
"గంగాదితీర్థమహిమ మ,హిం గా దను తీర్థ మెద్ది." పాండు. 2. 214.
"నీ మాట ఎవడు కా దంటాడు." వా.
2. లెక్కించక పోవు.
"వాణ్ణి కా దని ఆ ఊళ్లో ఒక్కరూ ఈ విషయంలో ముందుకు రారు." వా.

కాదు అవును అని యెఱుగక పోవు

లోకజ్ఞత లేకపోవు.
"కడు బసిబిడ్డ వీ డొకటి కా దవునా నెఱుగండు." భార. విరా. 2. 213.

కాదు కూడ దంటే

బలవంతం చేస్తే నిర్బంధిస్తే.
"నా కేం అంత ఒంట్లో బాగా లేదు. బయటికి ఎక్కడికి పోకుండా పడుకుందా మని ఉంది. అంత మీరు కాదూ కూడ దంటే రాక తప్పుతుందా!" వా.

కాదు కూడ దను

1. వద్దను.
"ఈ రామారత్నము కాదు కూడ దనినన్ రాజాల నీ చోటికిన్." హర. 2. 58.
"ఒక్కరుడును గాదు గూడ దన గల్గెనె?" భార. విరా. 2. 257.
2. నిర్బంధించు.
"నాకు ఉన్న యిబ్బందు లన్నీ నీకు చెప్పాను. నె నొక్కనిమిషం లేకపోతే యిక్కడ జరగదు. ఇంత చెప్పినా, నీవు కాదు కూడ దని నన్ను లాక్కెళు తున్నావు." వా.

కాదు పొ మ్మను

తిరస్కరించు.
"నను గాదు పొ మ్మని నాతి జేరిన వాని." రాధి. 4. 35.

కాదు పోదు

ఇ దయ్యేపని కాదు.
"ఊరికే వానిచుట్టూ తిరిగీ లాభం లేదు. కాదుపోదు, వృథాగా ఈ లంపటంతా దేనికి?" వా. కాన_____కాని 443 కాని_____కాని

కానక కన్న సంతానము

లేక లేక పుట్టిన బిడ్డ.
"కానక కన్న సంతానంబు శిశువులు, జీవనస్థితి కేన తావలంబు." శృం. నైష. 1. 108.

కానగ వచ్చు

కనబడు.
"కలకంఠికి బొడవు దోచి కానగ వచ్చెన్." రుక్మాం. 1. 141.

కానగాబడు

కనబడు.
"అంభోరుహాప్తుడు గానగాబడె." రుక్మాం. 5. 44.

కాననివాడు

అంధుడు.
"కాననివాని నూతగొని కాననివాడు విశిష్టవస్తువుల్, కాననిభంగి." భాగ. 7. 182.

కానబట్టు

కనబడు.
"భూ, నాకం బప్పుర మే కొఱంతయును గానంబట్ట దెప్పట్టునన్." భాస్క. రా. యు. 15.

కానబడయు

చూడ గలుగు.
"కన్నులారగ మిమ్ము గాన బడసి." హర. 4. 59.

కానబడు

కనబడు.
"స్వానుభవంబున దథ్యము కానంబడు." కా. మా. 1. 80.

కానికల

దు:స్వప్నము.
"వామహస్తము నురముపై వైచి నిదుర జెందుతఱి గానికల గందు రందు రెందు." శుక. 4. 126.

కానికి గై కొనక

లక్ష్యపెట్టక.
ఒక కానీకి కూడా పనికి వచ్చునని భావింపక.
".......తేజోనిధిన్, మౌనిం గానికి నైన గైకొనక..." వరాహ. 5. 19.
చూ. కానికి గొనక.

కానికి గొనక

లక్ష్యపెట్టక.
"మము, గానికి గొన వప్పు డిపుడు గాడిద వైతే." భార. శాంతి. 4. 389.
చూ. కానికి గైకొనక.

కానిచ్చు

1. జరుగ నిచ్చు.
"అట్లే కానిమ్ము లె మ్మనిన." ఆము. 6. 66.
2. పూర్తి చేయు.
"ఆపని కానిస్తే ముందు, తర్వాత మిగతవి చూచుకో వచ్చు." వా.

కానితెఱగులు

అపమార్గములు. పాండు. 5. 69.

కానికి నైన గొనక

ఏమాత్రం లక్ష్య పెట్టక.
"ఆ నీలుండు వరూధినీపరివృతు డై పోయి తేజోనిధిన్, మౌనిం గానికినైన గైకొనక..." వరాహ. 5. 19.

కానితనము

దుర్మార్గము; దౌష్ట్యము. కాని_____కాని 444 కాని___కాన్పీ

"మారు డదే కానితన మూని పోరె." రాధికా. 4. 51.

కాని తిరుగులు తిరుగు

చెడుతిరుగుళ్లు తిరుగు.
"వా డీ మధ్య కాని తిరుగుళ్లు తిరుగుతున్నాడు. కాస్త అదుపులో ఉంచితే తప్ప లాభం లేదు." వా.

కానిది

కూడనిది.
"కానివాని మాన జెప్పి." భార. ఆను. 1. 278.

కానిపేరిది

అయిష్ట మైనది; సరిపడనిది.
"పలుమాఱుం దలవాకిట మెలగుట యసతీజనైకమిత్రత....నాకు గాని పేరివి మగువా." భార. అర. 5. 302.

కాని పోని

లేనిపోని; జరగని. జం.
"అరుంధతివి కానక నీపయి గానిపోని యీ, వింత ఘటించినట్టియవి వేకుల కోటికి శాస్తి చేసి..." శుక. 4. 54.
"ఈ కానిపోని మాటలతో ఏం గానీ! అయ్యేపని చూడండి." వా.
చూ. లేని పోని.

కానివలను

కానికార్యము; తగనిపని.
"వట్టి ప్రయాసంబు కానివలను దలంపన్." కళ. 8. 164.

కానివాడు

1. అనర్హుడు.
"కానివాని, కీకు మీవిద్య పాత్రదా సైకనిరత." భార. శాంతి. 6. 65.
2. పరాయివాడు.
"నీవు కానివాడ పోలెం దొలంగి యున్నాడవు?" భార. అరణ్య. 7. 416.
3. అనిష్టుడు, శత్రువు.
"న న్నెందుకు ఈ పనిలో దింపి మావాళ్లకు కానివాణ్ణి చేస్తావు?"
"ఇన్నాళ్లు పెట్టి పోసి యింతా చేస్తే వానికి నే నిప్పుడు కానివాణ్ణి అయిపోయాను." వా.

కానివావి

1. విరోధము. వివాహాదులలో వరుస చూచి పిల్ల నివ్వడం అలవాటు. వావి కుదిరిన దనగా సంబంధమునకు తగు నన్న మాట.
దానికి వ్యతిరేకముగా ఇక్కడ 'కానివావి' కి భావార్థము - పొసగక పోవుట.
"గడ్డి వేయడు కరణంబు కానివావి." శుక. 3. 405.
2. తగనిపని.
"బొంకు నాలుకకు జేర్చుట కానివావి." గౌ. హరి. ప్రథ. పంక్తి. 235.
చూ. తగనివావి.

కానుక పట్టు

బహుమతి యొసగు.
"ఆశీర్వాద పూర్వకంబుగా నారోజునకు గానుక వట్టుటయు..." కళా. 5. 2.

కాన్పించు

కనబడు. కాన్పి____కాపి 445 కాపు____కాపు

"కృప దలిర్పంగ గాన్పించె గేశవుండు." కళా. 2. 98.

కాన్పించుకొను

చూచు.
ఇది రాయలసీమలో నేటికీ వినవస్తుంది.
"పాణిపాద ప్రక్షాళ నాచమనా నంతరంబ యతనిం గాన్పించుకొని." ఆము. 4. 199.
"ఆ ఊరికి ఎటూ పోతున్నావు. కొంచెం ఆ రెడ్డిగారిని కనిపించుకొని రా." వా.

కాన్పు కెక్కు

పేరు కెక్కు.
"మరుమర్లుదీ గెలో మంజు సౌదామనీ ఖండంబులో యన గాన్పు కెక్కి." శ్రీరాధా. 4. 151.

కాన్పు చేయు

ప్రసవసమయమున సాయపడు.
"కాన్పు చేయడానికి మా అమ్మను రమ్మని ఉత్తరం రాశి ఉన్నాము." వా.
"ఆ మంత్రసాని ఎన్నివందల కాన్పులు చేసిందో ఏమో? ఇప్పుడు చేయ లేక పోతుందా?" వా.

కాన్పు నడుపు

కాన్పు చేయు.
"చెల్వుగ బిడ్డ కాన్పు నడిపెన్ వామాక్షి బాలింత యై." కా. మా. 410.

కాపిడు

కాపుదల పెట్టు; కావలి పెట్టు.
"పవ లెల్ల లోపల జొరకుండ గాపిడి." పండితా. ప్రథ. పురా. పుట. 380.

కాపుండు

కాపుర ముండు.
"ఇప్పురంబున గాపుండ కితర మైన, పురమునం దేల నిల్చె నిర్జరవిభుండు." హర. 7. 177.
"అల పన్నిద్దఱు నూరులందును సముద్యల్లీల గా పున్న వె, గ్గలపుం దాపము బాప నా..." ఆము. 1. 10.

కాపురము నారడి పుచ్చు

కాపురము చెడగొట్టు.
"అక్కట! భర్త గాపురము నాఱడి పుచ్చి నృపాలమౌళితో..." హంస. 1. 124.

కాపురములు కూల్చు

కొంప లార్పు.
"జార! యెన్ని, కాపురంబులు గూల్చితో కద యటంచు, బలుక నా వంటి వా డిందు గలిగె ననుచు." శుక. 3. 201.
"వా డీసరికి ఎన్ని కాపురాలు కూల్చాడో? వీళ్లింటికి ఎసరు పెట్టాడు." వా.

కాపురము సేయు

నివసించు.
"ఆ పురమునందు జేయుం గాపురము." నిరంకు. 1. 556.

కాపుర మెత్తిపోవు

కాపురము పా డగు. ఇది నేడూ రాయలసీమలో వ్యవహారంలో ఉన్న పలుకుబడి. కాపు_____కాబ 446 కామ_____కామి

'ఆ సంసారి ఎత్తిపోయినాడు' - ఇదే అర్థంలోనే ఎత్తుబడు అన్నక్రియ కూడా ఉన్నది. జబ్బులో కావచ్చు లేక మరొక విధంగా కావచ్చు. లేవలేని పరిస్థితిలో ఉన్నాడు - అన్న అర్థంలో ఇది ఉపయుక్త మవుతుంది: 'పశువు ఎత్తుబడింది.'
"శరీర మొక్క మ,ట్టైన సమానదు:ఖ మెసయం దన కాపుర మెత్తిపోవదే." శుక. 2. 133.
"వారి సంసారం పూర్వం బాగా ఉండేదే కాని ఇప్పుడు ఎత్తిపోయింది." వా.

కాపురుషులు

చెడ్డవారు.
"కా పురుషుల వలన నిట్టి కాఱియ పుట్టెన్." భార. విరా. 4. 140.

కాపులు పోవు

వలస పోవు.
"సర్వత్ర నిలింపకామినుల వాడకు గాపులు వోయి..." ఆము. 1. 37.

కాపెట్టుకొను

కాచుకొను.
"రతిసేన మందిర,మును గాపెట్టుకొని యుండుమోహము కలిగెన్." హంస. 5. 133.

కాబట్టదు

ఇష్టం లేదు.
"వాడికి సంసారం అంటే కాబట్టదు. మరెవరు చూచుకొంటా రనుకన్నాడో!" వా.

కామ క్రోధ లోభ మోహ మద మాత్సర్యాలు

అరిషడ్వర్గాలు.

కామధేనువు

కోరిక లిచ్చే దేవతల ఆవు. తద్వారా మనోరథాలు నెఱవేర్చేవాడు, అది.
"అతను ఆశ్రితుల పాలిటి కామధేనువు." వా.

కామవరపు జీడి

తగులుకొంటే వదలనిది. జీడిరంగు తగిలితే అది యింక వదలదు. కామవరం అనే ఊరిజీడి మరింత ప్రసిద్ధి కావచ్చును.
"వాడు కనిపించాడా? ఇక వెళ్లినట్లే. కామవరపుజీడిలా పట్టుకుంటాడు." వా.
రూ. కామారపు జీడి.

కామాటపుపని

ఇంటిపని.
"భానుపుత్రాదులన్, వినుమీ చంపక పట్టి తెచ్చి దినమున్ నీ యింటి కామాటపుం,బనికిం జొచ్చెద మన్న దాక నిదె చెంపల్ వైతు మత్యుద్ధతిన్." రామా. 8. 185.
కామాట మంటే ఇంటిలోని సామగ్రి, పరికరాలు అని వావిళ్ళ. ని.

కామినీభూతము

భూతాలలో ఒకటి. అతి కాముకి. కాము____కాయ 447 కాయ____కాయ

ఇలాంటి అతికాముక స్త్రీలను కామినీభూతము లంటారు. భూత విశేషాలు - కామిని, శాకిని, ఢాకిని, ప్రేంఖిణి ఇత్యాదులు.
"కంటికి బ్రియ మగువానిన్, గెంటని తమకమున గామినీభూత మనన్, వెంటబడి..." శుక. 2. 106.

కాముకుని లజ్జ

అసంభవము.
'కామాతురాణాం న భయం న లజ్జా' అనుటపై యేర్పడినది. రాధి. 4. 79.

కాయకము

1. కష్టం, శ్రమ అను అర్థాలపై వచ్చి లాక్షణికంగా వృత్తి జీవనం అని మారినది.
"మఱి యెందు గాయకం బెఱు గమి జేసి." బస. 4. 118.
2. సేవ; శరీరశ్రమ. ఇందుమూలంగానే పని అని కూడా అర్థ మేర్పడినది.
"చేయు కాయకమును శివభక్తితతికి, బాయకట్టుల సమర్పణ సేయుటయును." పండితా. ప్రథ. పురా. పుట. 477.
"పాయక తనచేయు కాయకంబట్ల, చేయుచు..." అదే. 479 పుట.

కాయకల్పము

ముదుసళ్ళకు జవ్వనం ప్రసాదించే ఆయుర్వేదప్రక్రియ.
"ఆ ముసలాయన కాయకల్పచికిత్స చేసుకొని ముప్పైయేళ్లవా డయ్యాడు." వా.
చూ. కాయసిద్ధి.

కాయకష్టము చేయు.

శ్రమించు. నా. మా. 97.
"ఏదో కాయకష్టం చేసుకొని ఆ పిల్లలను వాడు పోషించుకుంటున్నాడు." వా.

కాయక్లేశము

శరీరశ్రమ.
"కాయక్లేశ మేమీ లేకుండా పనులు కావాలంటే ఎలా?" వా.

కాయగసరులు

కాయలూ కసురులూ. జం.
"జడలు ధరియించి యడవుల, నిడుమల బడి కాయగసురులే మెస వెడు పెన్..." రామాభ్యు. 6. 152.

కాయ గాచు

1. సంతానము కలుగు.
"ఇత డొక కాయ గాచి సుతుని ల్లనిపించె మునీంద్ర." కకుత్స. 2. 64.
"నాలుగేన్, కాయలు గాయ వచ్చెలువ గర్భమునం దెటువంటి పాపమో." వేం. పంచ. 1, 588.
"ఏదో మా పిల్లకడుపున ఒక కాయ కాస్తే చూచి వెళ్ళిపోతాను." వా.
2. పని సేయుట మొదలయిన వాని ద్వారా చేతులు మొదలయిన వాటిపై చర్మం గట్టిపడి కాయవలె ఏర్పడు.
"కట్టెలు కొట్టి కొట్టి చేతులు కాయలు కాచిపోయాయి." వా. కాయ____కాయ 448 కాయా____కారా

కాయగూరలు

కాయలు కూరలు. జం.
మొత్తంగా కాయలకూ కూరలకూ కూడా ఉపయోగిస్తారు. కుమా. 11. 43.
"ఏవైనా కాయగూరలు పట్టుక రారా." వా.

కాయము కొట్టు

బాలింతలకు వేడిని కలిగించుట కని, శీత వాతాది దోషములు పోవుట కని కొన్ని దినుసులను దంచి పొడి చేయు. మదన. శత. 6.

కాయముతో కైలాసమునకు పోవు.

బొందితో కైలాసమున కేగు. సశరీరముక్తి చెందు.
పండితా. ప్రథ. పురా. పుట. 406.

కాయశుద్ధి చేయు

శాస్తి చేయు, తన్ని వదలిపెట్టు.
"ఇలానే ప్రవర్తించా వంటే ఆ ఊళ్లో కాయసుద్ధి చేసి పంపిస్తారు. జాగ్రత్త." వా.
చూ. దేహశుద్ధి చేయు.

కాయసిద్ధి

నిత్యయౌవనము. దీనిని సాధించుటకు చెప్పిన ఔషధాది ప్రక్రియలను 'కాయకల్పం' అంటారు.
"వీరిబగిసికి మఱి గారవించి హరుడు, కాయసిద్ధి యొసంగునే కల్ల గాక." శుక. 3. 94.
చూ. కాయకల్పము.

కాయా పండా ?

పని అయిందా కాలేదా అనుపట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి.
"వివరా లన్నీ తరవాత చెబుదువు గానీ ముందు కాయా పండా చెప్పు." వా.

కారణజన్ముడు

ఏదో ఒక పనికి పుట్టినవాడు.
"కారణజన్ము లై తనువికారము వచ్చిన బెంపు తప్పునే." భార. విరా. 4. 22.

కారము నూరు

కోపించు.
"దానిపై, గారము నూరు గాని తగు గారవమున్ బచరించి యేలునే?" పాణి. 5. 15.
చూ. కారాలు మిరియాలు నూరు.

కారము లేని విడెము

నిస్సార మైనది. వేంకటేశ. 64.

కారాకు మేపి చంపు

నానాబాధలూ పెట్టి చంపు.
"కృప, చాలు న్గారాకు మేపి చంపకు ప్రజలన్." ఆము. 3. 32.

కారాకులు డుల్లి నట్లు

గబగబా. కారా____కారా 449 కారు____కారు

సులువుగా పడిపోవుపట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి.
"వైరమున నులిచి త్రెంపక, కారాకులు డుల్లినట్లు కర్మము లెల్లం, దార పెడ బాయ వలయుట." భార. భీష్మ. 1. 104.

కారాకూర మగు

అల్లరిపడు. క్షోభ పడు.
"సారెకు గేకలు వేయుచు, గారా కూర మయి మనసు కళవళపడగన్..." సారం.
"కారాకూరంబు లై రాక్షసులహృదయముల్ గాడ్పడన్."ఉ. రా. 1. 176.

కారాకూరము చేయు.

క్షోభపెట్టు. బాధపెట్టు.
"....మీ పల్లెకుం బొండు కా,రా కూరంబులు చేసినం గదలి నే రా నిచ్చటన్." కా. మా. 3. 82.
"మా,రదశన్ వేగెడుకాంత నింత పెను గారాకూరముల్ చేసె." పరమ. 3. 275.

కారాని

కూడని.
"కారానితలంపు బుట్టించె." హర. 3. 95.
"కారాని చోటికి పోతే రారానిమాటలు వస్తాయి." సా.

కారాలు మిరియాలు నూరు

కోపించు; ద్వేషించు.
"డబ్బంతా ఖర్చు చేశా వని తెలిసి మీ నాన్న కారాలు మిరియాలు నూరుతున్నాడు." వా.

కారుకమ్మగా వండు

కరకర మనునట్లు - కమ్మగా వండు.
"పెక్కు చందముల జిన్నక పెద్దక కారుకమ్మగా వండుదురు." కా. మా. 3. 66.

కారుకూతలు కూయు

తిట్టు. కొత్త. 84.

కారుకొను

వ్యాపించు. క్రమ్ము; అతిశయించు.
"...మెఱుగుటారు...గాటమై పూట పూటకు గారుకొనియె." రసిక. 6. 99.

కారు గ్రమ్ము

నలు పెక్కు.
"నిగిడి యీగులకెంపు నెలకట్టు కలచోట, గల్పకాపరి కారు గ్రమ్ముచోట." పాండు. 3. 158.

కారుచిచ్చు

దావాగ్ని.

కారుచిచ్చునకు గాడ్పులు తోడగు చందమున

మఱింత ప్రోత్సాహ మబ్బినట్లు.
నిప్పునకు గాలి తో డయి నపుడు మరింత ప్రబలును.
"ఉదారసారరణకోవిదబాహులు లోక పాలకుల్, గలసిరి కారుచిచ్చునకు గాడ్పులు దో డగు చంద మెందగన్." ఉ. హరి. 1. 22. కారు____కార్చి 450 కార్య____కార్య

కారుణ్యము సేయు

దయచేయు; ఇచ్చు.
"అమ్మదాలస గారుణ్యము సేయు మీతనికి." మార్క. 3. 8.

కారుబారు చేయు

పెత్తనము చేయు.
"తా నెత్తి పెంచగా దగు నిళాసతి మీద వడి నేల బలు కారుబారు చేసి." రాధి. 1. 49.
నేటికీ రాయలసీమలో 'వాని కారు బారు జోరుగా సాగుతూ ఉంది' అని అంటారు.

కారె మెత్తు

నీళ్ళు తాటిదోనెతో తోడు.
"బడలినవార లిందనుక బాదులు త్రవ్వియు గారె మెత్తియున్." విప్ర. 3. 84.

కార్కొను

దట్ట మగు.
"పుడమి నెల్లెడల నిండి మెండుకొని జగదండఖండంబున గార్కొని." విప్ర. 2. 14. కవిక. 2. 67.

కార్చిచ్చులోపలి మిడ్త లట్లు

చిచ్చులో ఉరికిన మిడత నిమిషంలో మాడి పోతుంది. కానీ అగ్గిలోకి ఉరుకుతూనే ఉంటుంది. అలా ప్రమాదంలో తమంత దుముకు వారియెడ అనుమాట.
"వలదె కార్చిచ్చులోపలి మిడ్త లట్లు, పొలసి పోవనె కాక నిలువగగలరె?" బస. 7. ఆ. పుట. 187.

కార్యకర్మములు నడుపు

పనులు నెఱవేర్చు.
"ఫలములయెడ బ్రహ్మార్పణ, కలన పరుం డగుచు గార్యకర్మము నడపన్, వలయున్." భార. శాంతి. 1. 69.

కార్యకాడు

పని నెఱవేర్చుకొనగలవాడు. ఆము. 4. 263.

కార్యఖడ్గములు

సామదండో పాయములు. జం.
"కార్య ఖడ్గము లనుచరుల్ గాన బలుక, వలయు." ఆము. 4. 259.

కార్యభారము

బాధ్యత.
కార్యనిర్వహణలోని బరువు. బరువుతోడి ఉపమానస్ఫూర్తివల్లనే కార్యభారము వహించు అని కూడా వ్యవహారం యేర్పడింది. కడకు కార్యబార మప్పగించుట అనే దానిలో ఆబరువును మోయుట కూడా కలిసిపోయినది.
"చొక్కి బహువత్సరము లచ్చో వసించి, పిదప ప్రభుకార్యభారము మది దలంచి." శుక. 1. 196.

కార్య మరయు

పని చూచు.
"ఒకవేళ రేపు నృపాలకజాలసాల దు,ర్గమదుర్గహరణైక కార్య మరయు." శుక. 1. 355. కార్య____కాఱి 451 కాఱి____కాఱొ

కార్యము చేయు

నిషేకము చేయు.
"మా అమ్మాయికి కార్యం చేయాలి ఈ నెలలో?" వా.

కార్యము తప్పు

కార్యము చెడు.
"ఇక నిట్టటు, దడసిన గార్యము దప్పు ననుచు." కళా. 6. 71.
"అప్పుడు మంత్రులు కార్యము దప్పె గదా యనుచు." నిరంకు. 4. 68.

కార్యము తెగు

పని ముగియు.
"తెగు గార్య మనువార్త." విజయ. 1. 41.

కార్యము పాకము తప్పు

పని చెడిపోవు.
"మతి దలపోసి యీపలుకు మానుడు పాకము దప్పె గార్యముల్..." భార. భీష్మ. 1. 13.
చూ. పని పాకము తప్పు.

కార్యవాది

అనవసరంగా వాదాలతో పని చెఱచుకొనక పని అయ్యేటట్టు చూచుకొనేవాడు.
"లేనిపోనివానికి వెళ్లేవాడుకా దతను. కార్యవాది." వా.

కాఱియపెట్టు

బాధపెట్టు.
"దుర్భాషా, ఘనశరములు మనము నాటి కాఱియ బెట్టన్." భాగ. స్క. 4. 221.

కాఱియవడు

కష్టపడు; బాధపడు.
"జూదమాడి ధర్మనూనుండు రాజ్యంబ, ననుజులను బ్రియాంగనను బణంబు, గాగ నొడ్డి యాడి కాఱియవడ డె."భార. విరా. 5. 245.

కాఱియ వెట్టు

కష్టపెట్టు.
"మా ఱెందు లేక నిరతము, గాఱియ వెట్టంగ బెగడి." రుక్మాం. 3. 4.

కాఱుకూతలు

దుర్భాషలు.
"కన్ను లెఱ్ఱచేసి యన్నుల గని కాఱు, కూత లఱచె దేల కోకిలంబ!" రసిక. 4. 170.

కాఱు లఱచు

1. దుర్భాష లాడు.
"కతలు సెప్పెదు విను మంచు గాఱు లఱచు, నేర్పు గలుగుట." రుక్మాం. 5. 86.
2. కాఱుకూతలు కూయు.
"కంటే బ్రాహ్మణు డెన్ని కాఱు లఱచెన్ గర్వించి వీ రెల్ల నా,కంటెన్ బాత్రులె." మను. 5. 14.

కాఱులాడు

వ్యర్థప్రలాపాలు పల్కు.
"ఇవము నూడుకొలపుటేలికల్ ము న్నెందు, గాఱు లాడి రనినకత యెఱుంగ." అచ్చ. అయో. 30.

కాఱులు చెప్పు

కారుకూతలు కూయు.
"ఏమి కాఱులు చెప్పె దీమఱ్ఱి నాకు?" ద్విప. జగ. 158.

కాఱొడ్డెకాడు

దుర్భాషి. శేష. 3. 269. కాల____కాల 452 కాల____కాల

కాలం ఇట్లే ఉండదు

ఇట్లాగే ఎప్పుడూ ఉండదు.
"నే నేదో యిప్పుడు తక్కువస్థితిలో ఉన్నాను. అంతమాత్రంతో నువ్వు తిరస్కరించ నక్కఱ లేదు. కాలం ఇట్లాగే ఉండదు." వా.

కాలం కర్మం కూడి వచ్చు

కాలము కలిసి వచ్చు అనుట వంటిది. అయితే ఏదో చెడు రావలసి వచ్చు అన్న సూచన ఉన్నది.
"కాలం కర్మం కూడివచ్చే వాడు ఆ ఊరికి వెళ్లాడు. దివాలా తీశాడు." వా.

కాలకూటజ్వాలను కబళించు

అసాధ్య కార్యము చేయు.
"కాలకూటజ్వాల గబళింప నగు గాని, యతివలతోడ మాటాడ నగునె? శుక. 1. 364.

కాలక్షేప మగు

హాయిగా కాలము గడచు.
"ఏవో నాలుగు నవల లుంటే కాలక్షేప మవుతుంది." వా.

కాలక్షేపము చేయు

పని చేయక గడపు.
"అనవసరంగా ఇదో అదో అని కాలక్షేపం చేస్తున్నా డతను. ఊరికే నమ్ముకొని ఉంటే ఏం లాభం?" వా.

కాలగర్భములో కలిసిపోయిన

ఎన్నడో నశించిన. పాతకాలపు నాటి మాట అనుట. మాటా. 39.

కాలగోచరు డగు

చనిపోవు.
"...అయ్యఱువది వేవురు నతిదర్పితు లై యేకకాలంబున గాలగోచరు లగుదు రనియు..." భార. అర. 3. 51.

కాల చేత తన్ను

చితక తన్ను.
"ఇదే, మడరె బరపురుష వాసన, చెడుగా నొడువు మని కాల జేతం దన్నెన్." శుక. 2. 195.
"వానిని కాలా చేతా తన్ని వదిలి పెట్టినారు." వా.
చూ. కాలా చేతా తన్ను.

కాల చేత పొడుచు

చితుక తన్ను.
"ముత్తైదువ నటంచు బత్తిబొట్టు వహింప, జిన్నెలా యని కాల జేత బొడుచు." శుక. 2. 115.
చూ. కాల చేత తన్ను.

కాలదోషము పట్టు

ప్రామిసరీ నోట్లు మొదలగు వానికి మూడేండ్లలోగా చెల్లు వేయక పోతే అవి చెల్లవు. అప్పుడే కాలదోషము పట్టిన దంటారు. అలాగే కొన్ని కొన్నిటికి ఏదో కాలనిర్ణయం ఉంటుంది. అది దాటితే కాలదోషం పడుతుంది.
"నోటుకు కాలదోష మని." గుంటూ. ఉత్త. పు. 2. కాల_____కాల 453 కాల_____కాలా

కాల ద్రొక్కు

ధ్వంసము చేయు.
"*"పాపముల గమి గాలం, ద్రొక్కెదవు నీవ." పారి. 1. 50.

కాలధర్మ చెందు.

మరణించు.
రూ. కాలధర్మము పొందు.

కాలనేమిజపము

దొంగజపము.
కాలనేమి ఒక రాక్షసుడు. లక్ష్మణుని మూర్ఛ తీర్చుటకు హనుమంతుడు సంజీవకరణి తెచ్చుటకు పోవుచుండగా దారిలో మునివేషమున నుండి మోసము చేయదలచినవాడు. అందుపై యేర్పడిన పలుకుబడి.

కాల మగు

వేళ యగు.
"కాలం బగుటయు నృపులకు, నాలము సమకూరె." భార. భీష్మ. 1. 6.

కాల మయి పోవు

చనిపోవు.
"వాళ్ల నాన్న కాల మయి పోయి అప్పుడే సంవత్సరం అయిపోయింది." వా.

కాలము చేయు

మరణించు.
"మాయ గోవు పడుచుం, గనుగ్రుడ్లం దిరుగ వేసి కాలము చేసెన్." వరాహ. 10. 40.
"ఆయన కాలం చేసి అప్పుడే నాలుగయిదేం డ్లయింది." వా,.

కాలము చేరు

అంత్య కాలము సమీపించు.
"ఇందఱకు నేర్పడ గాలము చేరె నావుడున్." భాస్క. సుంద. 357.

కాలము చేరు వగు

కాలము దాపురించు; మరణ మాసన్న మగు.
"తథ్యంబుగా వజ్రనా, భునకుం గాలము చేరు వౌట యిది నీ బుద్ధిన్ వివేకింపుమా?" ప్రభా. 1. 127.
రూ. కాలము దగ్గఱకు వచ్చు.

కాలాంతకుడు

అసాధ్యుడు.
"వాడు కాలాంతకుడు. వాడితో తగాదా పడితే మనం ఏం గెలుస్తాం?" వా.

కాలాగు

కొంతకాలం అగు; నిలుచు.
"తిమురు మధ్యాహ్న మయ్యెను దేవ! యిచట, నేడు కాలాగి మా మంద పాడిచూచి, గోరసము బాయసంబులు నారగించి, నిగ్రహం బైన మమ్ము మన్నింపవలయు." శకుం. 1. 123.

కాలాడునపుడు

అనగా ఇంకా శరీరములో ఏకొద్దో బల మున్నప్పుడు.
"కాలాడినపుడ, నడవవలెగాక కైలాస నగము జూడ." కా. మా. 3. 177.
"కాలుచేతులు ఆడుతున్నప్పుడే అంతంతమాత్రం. ఇక అవీ పడిపోయా యంటే ఇక నా దిక్కు చూచేవా ళ్లెవరు తల్లీ!" వా.