ఆముక్తమాల్యద/ప్రకరణోచితార్ధములు
కొన్ని శబ్దములకు
ప్రకరణోచితార్థములు
(GLOSSARY)
అ
అంకకాఁడు = చలపాది
అంకెవన్నె = రౌతు కాలుంచి యెక్కుటకు గుఱ్ఱమునకు పార్శ్వమున వ్రేలఁగట్టెడి
యినుపవలయముతోడి వారు
అంచపదము = వ్రాఁతలో నడుమ అక్షరవష్టి సూచక చిహ్నము.
అంజనము : 1. ఆపేరి యేనుఁగు.
2. మాలిన్యము.
3. కందెన.
అంట = గుంపు
అంతిక = ప్రొయ్యి
అందంబు గూడుకొను = వానితో తానును చేరు
అందు = అందుచున్న; అనుచున్న
ఆంధుయంత్రము = ఏతాము
అగప = అబక
అగపడు = అగ్గము (= స్వాధీనముపడు)
అజస్రము = సర్వదా
అడవెట్టు - మొఱయిడు
అడువన్ = మొత్తఁగా
అతంత్రము = వికలము, భగ్నము
అతర్కము = ఊహింపమి, అరయమి
అదటు = గర్వము
అదవకాఁపు = అస్థిరపుఁగాఁపు
అనరు = ఇబ్బంది
అనిష్ఠుఁడు = వైరి
అనుగళత్ = మాటిమాటికి పడుచున్న
అనువు = సుంకము
అభిమారము = పైని (నూనె, నేయి) పోఁత
అరి = ధనరూపమైన పన్ను
అఱితి యొడిపి = గొంతుగండి
అలము = ఆక్రమించు
అవిద్య = 1. అగ్నిహోత్రాది కర్మ
2. అజ్ఞానము
అహంమానము = అహంకారము
అహి = 1. పాము 2. తనవాఁడు
అగ్గలిక = ఉత్సాహము
అగ్గెడ = అక్కడ
అగ్నిశిఖ = కుంకుమపువ్వు
అద్ధా వాక్ = 'సరి' అనుమాట
అల్కు = భయము
అశ్మసారము = ఇనుము
ఆ
ఆఁక = నిరోధము
ఆకర్షకము = సూదంటురాయి
ఆతతాయి = (తన్ను) చంపవచ్చినవాఁడు
ఆపాగా = తబేలా (= గుఱ్ఱముల నుంచుచోటు)
ఆమని = నుఱిపిడి (వసంతఋతువు)
ఆయతికాఁడు = ధనమార్జింపవలసినవాఁడు
ఆరు = తృప్తిపడు
ఆలాపిని = తంబురా
ఆపులు = ఆవిరులు
ఆద్యము = శ్రేష్ఠమైనది
ఆర్చు = ఆడించు = పలికించు
ఆర్తి= ఇబ్బంది
ఇ
ఇంగాలము = బొగ్గు
ఇడియు = చిదుగు, కూలు
ఇడుపు = ద్వారపార్శ్వము
ఇతరేతర = ఒండొరులతో
ఇనుఁడు = 1. సూర్యుఁడు 2. రాజు
ఇరమ్మదము = మేఘములోని జ్యోతి
ఇచ్చకులు = ఇచ్చకముగా నడుచువారు.
ఈ
ఈఱము = పొద
ఈలకఱచు = ప్రాణము బిగబట్టు
ఈలువు =మానము
ఈషి = చూచు (= తలఁచు)వాఁడు
ఉ
ఉదస్తు = పనినుండి తొలఁగింపఁబడినవాఁడు
ఉదార = పెద్ద
ఉదుటు = ఉద్ధతి
ఉపాంశున = రహస్యముగా
ఉబుసుపోక = విరామకాలక్షేపము
ఉరవు = ఉచితము
ఉలుకు = జంకు
ఉలుచ = చిన్న దేవ
ఉలుపాలు = కానుకలు
ఉచ్ఛూనము = కలుజు
ఉత్పాతము =లోకస్వభావమునకు విపరీతమైనది
ఉత్సేకము = గర్వము
ఉద్గారము = త్రేన్పు
ఉమ్మనీరు = ఉబ్బనీరు, ప్రసవజలము
ఉల్లసము = పరిహానము
ఉల్లెడ = మేలుకట్టు
ఊ
ఊఁదు = ఊను
ఊర్జస్వలుఁడు = మిక్కిలి తేజోవంతుఁడు
ఋ
ఋతువేళ = ఋతుస్నానవేళ
ఎ
ఎదకాఁడు = కుంటెనకాఁడు, తార్పుకాఁడు
ఎడవు = దూరము
ఎరవు = సొంతముకాని, లాఁతితనము, తాత్కాలికజీవనము
ఎఱ = మేత
ఎలగోలు = మొదట కురిసినది, వాన
ఎత్తు = దండ
ఎవ్వ = ఏవ, లేమి
ఏ
ఏకాంగి = ఆలుబిడ్డల వదలి, కావివస్త్రములు దాల్చి
భగవత్కైంకర్యము చేయు విరక్తుఁడు
ఏతరి = నీతిమాలినవాఁడు
ఏపిరి = హద్దు
ఏరుసాగు = దున్ను
ఐ
ఒ
ఒండె = ఒక్కటె
ఒదర్చు = ఊడలాగు
ఒదుగుగా = సమృద్ధిగా
ఒరుము - చుఱుకెక్కు
ఒరుదలకాఁడు = కొండెగాఁడు
ఒఱయిడు = ఆలోచన చేయు
ఒట్టు = అంటు
ఒడ్డు = నిడుపు
ఒల్లఁబోవు = మూర్ఛిల్లు
ఓ
ఓటము = పరాజయము
ఓహరిసాహరి = తండోపతండము, నేను ముందు నేను ముందు అని.
ఔ
క
కంకణము = 1. గాజు
2. కంకణాయి పక్షి
కంకము = గద్ద
కంటకిత = 1. గగుర్కొన్న
2. ముండ్లుగల
కందనకాయ = గుండెకాయ
కందు = నొచ్చు
కుండము = 1. సరస్సు
2. కుండ
కక్కసము = బలవంతము
కటకాముఖము = బాణముపట్టుకొన ననువగు పిడికిలి
కట్టావి = 1. పొగ, 2. మిక్కిలి వేడి
కడ = చావు
కడార = పసుపుపచ్చ
కడార కాచకటకము = పచ్చని లక్కగాజు
కనరు = ఒగరు
కనుగలుగు = చక్కఁగ పరికించు
కన్కిసరు = అసూయ
కన్దళుకు నేత్రధాళధళ్యము
కన్ను = 1. మృదంగవాద్యముఖపు బిళ్ల
2. జాడ
కపోణి = మోచేయి
కమన = కామించువాఁడా
కరక = వడగల్లు
కరభము = మనికట్టు మొదలు చిటికెనవ్రేలివఱకు
గల చేతి బయటిభాగము
కరవటము = బరణి
కరి = సాక్షి
కరుళ్లు = గడ్డలు
కర్కటిక = దోస
కఱ(ఱ్ఱ,ఱు)కుట్లు = ఇనుపసలాకయందు గ్రుచ్చి కాల్చెడు
మాంసఖండము, శూల్యము
కల్పు = కరంచు
కవురుమానిసి = కపటముగలవాఁడు
కసీసము = మైలుతుత్తపు నలుపు
కాంబవ = కంబు (= శంఖము) యొక్క
కాడుపడి = దారి తప్పి, దిగ్భ్రమ చెంది
కానన్ = ఎఱుంగునట్లు
కార = చెఱసాల
కారుకుఁడు = శిల్పి
కావులు = కావివస్త్రములు
కిటకిటన = కృశము
కిట్టు = తగులు
కిరి = వరాహము
కీకటులు = మ్లేచ్ఛులు
కీకసము = పచ్చియెముక
కీలుమదము = కీలు (వన్నె-నలుపైన) మదము
కీల్కొనన్ = నాటునట్లు
కుండము = కొలను, కుండ
కుట్టుసురు = కొఱప్రాణము
కుప్పసము = ఱవిక
కుబుసము = చొక్కా
కుఱు = చిన్న
కూపెట్టు = మొఱయిడు
కెలసము = పని, హేతువ
కెళవు = ప్రక్క, పార్శ్వము
కేదారము = శిరస్త్రము (helmet)
కేరడము = పరిహాసము
కైజా = కళ్ళేము
కైశికము = టక్కు
కొట్టికాఁడు = వేగులవాఁడు
కొడిమె = నింద
కొదవెట్టు = లోపము కల్పించు
కొప్పెర = కటాహము
కోటియిడు = వేగు ఉంచు
కోరు = ధాన్యరూపమైన పన్ను
కోలము = వేషము
క్రంత = పెండ్లికొడుకువారు పెండ్లికూఁతునకు
తీసికొనిపోవు ప్రధానద్రవ్యసముదాయము
క్రందుగా = దొమ్మిగా
క్రాయు = ఉమియు, కక్కు
ఖ
ఖంజన = కాటుకపిట్ట
ఖని = గని
ఖనిత్రము = గడ్డపాఱ
ఖలూరిక = గరిడీ
గ
గంట = పైరుదుంప
గంటు = ముడి
గండె = మత్స్యము
గంధర్వము = గుఱ్ఱము
గచ్చు = పూఁత
గడి = ఎల్ల
గనెలు = ఖండములు
గరిగ = చిన్న పాత్ర
గరుసు = పచ్చితోలు
గల్లము = చెక్కిలి
గామిడి = శ్రేష్ఠము
గిరిక = చిట్టెలుక
గిఱవు = కుదువ
గుట్టుకీడు = గూఢశత్రువు
గుఱి = గుఱుతు
గూడ = బుట్ట
గొంతుక్రోల్ = కంఠనాళము
గోపిక = కావలియాడుది
గోము - సౌకుమార్యము
గోలగగ్గెర = కాళ్లు చేతులు పసరమువలె చేర్చి కట్టుట
గౌదకట్టు = చెంపలను మూసి కట్టిన గుడ్డ
ఘ
ఘరట్టము = తిరుగలి పైరాయి
ఘుణ = మ్రానుతొలుచు పురుగు
చ
చండాతకము = చల్లాడము
చంద్రము = సిందూరము
చక్కఁజేయు = ముగించు, చంపు.
చదుము = చదును ప్రదేశము
చనుమఱ = చన్నునలుపు
చలి = 1. సీతు 2. జంకు
చల్లువెద = పిడికిళ్లతో చల్లకము
చవి = 1. స్వాదిమ, 2. ముత్తెము బరువు
చాఁగు = ఏఁగు
చాఁపట్టు = పలుచని యట్టు
చిట్టరము = కపటము
చెండాడు = చెండు, కొఱుకు
చెడదు = విడదు
చెఱకడము = బెల్లము
చెల్కు = బీటినేల
చేమమడి = చేమకాడలపొలము
ప్రకరణోచితార్థములు
చొచ్చు = ఇచ్చగించు
చౌతు = కళ్లాయి
చౌదంతి = నాలుగుకొమ్ముల యేనుఁగు
చౌరుకొట్టు = వాసనకొట్టునట్లు నమలు
ఛ
ఛత్రాకము = పుట్టగొడుగు
జ
జంభలము = నిమ్ము
జక్కులబోనము = మిథ్యాభోజనము
జజ్జుకొను = జజ్జుపడు
జడను = ఆలస్యము, జాడ్యము
జల్లులు = జాలరులు
జాంగలము = మెట్టచేను
జానుదిఘ్న = మోకాలిబంటి
జాలి = ఖేదము, వెత
జిలుగుపని = స్వల్పకార్యము
జీలుఁగు = ఒక చెట్టు పేరు
జూటుఁదనము = మోసము
జెన = గ్రుడ్లసమూహము
జోడన = జంట
జౌకుమడి = బురదకయ్య
జ్ఞప్తి = నిద్రనుండి మెలఁకువ
ట
టంకసాలవాటులు = నాణెములు
టెక్కి = టోపి
డ
డంబు = వేషము
డింగరీఁడు = భక్తుఁడు
డాత్కూటము = చేఁదు చేఁప
డోఁగు = డోఁగు = మోకాళ్లపైన నడుచు
త
తక్కుము = విడుము
తగడు = రేకు
తగులము = ఆడ్డు
తడ = విరోధము
తడుకు = వెలుగు
తతము = వీణె
తరూర్ధ్వచ్ఛాయ = పైకి వ్యాపించు అతనికాంతి
తని = సన్నని
తనుపారు = చల్లనైన
తపారము = టోపి
తరవాయి = ఉపక్రమించి జరుపుచున్నట్టిది
తరకసము = అమ్ములపొది
తఱియు = చొచ్చు
తల = మీఁద
తలరి = ఉంకించి
తాచిన = చెక్కిన
తాపలు = మెట్లు
తిమ్మనము = మజ్జిగ పులుసు
తియ్యము = ప్రియము
తివియించు = యుదోపిడి చేయించు
తుసికిలు = జాఱు
తూగింపు = నెఱవేర్చు
తూపరాణి = తూము
తెరవేఁట = తెరలతో ఆవరించిన చోటి వేఁట
తేట = 1. నీటితేలు
2. ముత్తెపుఁగాంతి
తేరకత్తె = పనిలేనిది, అక్కఱలేనిది
తొగరు = ఎఱుపురంగు
తొడిబడి = తొట్రుపడి
తొలఁకు = అల
తోమాలె = ఆకులు పువ్వులు చేర్చి కట్టిన మాలె
తోయి = మేఘము
త్రస్తరి = క్రింద; పరిహాసము
త్రోపాడు = కైకొను
ద
దంచనము = పెద్ద ఫిరంగి
దండ =భుజము
దండెత్తు = విజయార్థము సేనతో తరలు
దళితము = మఱువుదాల్చినది
దడములు = దట్టములు
దళ = కోఁత
దాత్ర = కొడవలియైనవాఁడా
దారపట్టు = దానముగొను
దీము = ఆకర్షకము
దును = దున్ను
దూపించు = దప్పిచే పీడనొందు
దౌ = దవ్వు
ద్రుహిణజ = నారద
ద్వయము = రెండువాక్యములు (వైష్ణవులయొక్క నారాయణరహస్యము)
ద్వైతము = జీవేశ్వరభేదము
ధ
ధర్మము = లక్షణము
న
నంబి = పూజారి (విష్ణుపూజకుఁడు)
నప్త = మనుమఁడు
నయము = సులువు
నల్లదాసరిగాఁడు = తాబేలు
నాకు = ఆనకు
నాగరము = సొంటి
నాగవాసము = వేశ్యలమేళము
నాటి = పాదుకొని
నిగ్రహస్థాన = పరాజయహేతువు
నిట్రు = శుష్కోపవాసము
నిమితికాడు = బోయవాడు
నిర్వాణము = మోక్షము
నిశారజస్సు = పసుపుపొడి
నీరాజనము = నివాళి
నీర్వట్టు = డప్పి
నెత్తము= 1. జూదము
2. ఉమ్మడిబీడు
నెరవు = అగ్గము
నెఱసెన్ = వ్యాపించెను
నెఱి = 1. విధము 2. ఆచారము
నెఱిక = కుచ్చెళ్లు
నెఱికురులు = కుటిలకుంతలములు
నెఱియలు = చీలికలు
నెఱుఁగు = ఒరుఁగు
ప
పండించు = వంచించు పట్టము = తిరుప్పరివట్టము
పదరులు = గద్దింపులు
This work was published before January 1, 1929, and is in the public domain worldwide because the author died at least 100 years ago.