చతుర్థాశ్వాసము
1
గీ.
అవధరింపుము నీపేర నంకితముగ, సకలలక్షణగ్రంథవిస్తారసార
2
క.
వరసాహితి చెప్పినవే, మఱు సంధివిభక్తులును సమాసపువింతల్
3
వ.
సాహిత్యంబు రచియించునెడఁ బ్రాబంధికు లగుమహాకవీంద్రులు తమతమలాక్షణి
4
గీ.
నుఱులురులు బొల్లు లగును దెనుంగుసంధి
5
తా.
పదాఱు+వన్నె=పదార్వన్నె; నలు+మోములు=నల్మోములు; వారు+పరమమునులు=వార్పరమమునులు; కను+కొనలు=కన్గొనలు; పలు+మాఱు=పల్మాఱు. అని యిట్లు నుకార రుకార లుకారము లంతమందుఁగ తెనుఁగుశబ్దములు సమాససంధిచేత ద్విత్వములు గూడ నగును.
క.
తెల్లంబుగను నకారపుఁ, బొల్లులకు న్నచ్చుసంధి పొసఁగుఁ గవులకున్
6
తా.
నకారపొల్లువెనుక నచ్చులయినయకారాదు లుండిన సంధి పొసఁగును.
లక్ష్యము భారతము, ఆదిపర్వమున —
మ.
అనిలం బాపురిపౌరచిత్తముల కత్యానంద మొందంగనం
7
మఱియు భారతము, ఆరణ్యపర్వమున —
చ.
వరదుఁడు పార్థుశౌర్యవిభవంబున కాతనిధైర్యశక్తికి
8
భారతము, ఆదిపర్వమున —
మత్త.
మానితం బగునాతపోమహిమం ద్రిలోకపరాభవం
9
పారిజాతాపహరణమున —
క.
వచ్చిన మునిపతి కెదురుగ, వచ్చి నమస్కృతు లొనర్చి వనితయుఁ దాను
10
వ.
అని యున్నది గనుకఁ దెలియఁదగినది.
11
గీ.
హల్లుతోఁగూడ సంధిగా నచ్చుపొసఁగు, నెలమి నానందరంగరాయేంద్రుతోడ
12
తా.
ఏల+ఒక్కొ=ఏలొక్కొ; అలుక+ఒనర్చి=అలుకొనర్చి. అని హల్లు లైన కకారాద్యక్షరములతో నచ్చు లైనస్వరము లిముడ సంధి గూర్పవచ్చును.
లక్ష్యము భారతము, ద్రోణపర్వమున —
మ.
వెర వేసంపదఁ గోరి గాండివగుణావిర్భూతబాణాళి కి
13
భారతము, విరాటపర్వమున —
క.
జన్నములు సేయునెడఁ బ, క్వాన్నంబులు గుడుచుచుండు మధిపతి నిన్నున్[ 2]
14
వ.
అని యున్నది గనుకఁ దెలియునది.
15
గీ.
క్రియలతుది రేఫ పొల్లగుఁ గృతులయందు, మదిఁ దలంతు ర్విపక్షభూమండలేంద్ర
16
తా.
ఏతురు, ఒప్పుదురు, తునుముదురు, చూతురు, ఖండింతురు అనునీమొదలగు ఋకారాంతశబ్దముల రేఫ పొల్లుగాఁ గూడ నుండవచ్చును.
లక్ష్యము భారతము, శాంతిపర్వమున —
మ.
పరిహాసంబునఁ దేలి భృత్యులయెడన్ బ్రహ్లాదముం జెందు భూ
17
భారతమున —
క.
అప్పరుసునఁ బెనఁగినరిపు, లిప్పుడు భారతరణోర్వి కెర యై పలువుర్
18
వ.
అని యున్నది గనుక జాడ తెలియునది.
19
గీ.
క్రియ విభక్త్యవ్యయములు సంస్కృతములు గను
20
తా.
క్రియలుగ నుండునవియు, విభక్తిరూపములుగ నుండునవియు, నన్వయములుగ నుండునవియు నగుసంస్కృతశబ్దములు తెనుఁగున నొక్కొక్కదిక్కున ననుకరణమునందుఁ బ్రయోగింపవచ్చును.
లక్ష్యము భారతము, విరాటపర్వమున —
ఉ.
శ్రీయన గౌరినాఁ బరగు చెల్వలయుల్లము పల్లవింప భ
21
నైషధమున —
మ.
కమలేందీవరషండమండితలసత్కాసారసేవారతిన్
22
ఆముక్తమాల్యదయందు —
శా.
అద్ధావాగ్విబుధం బహోవచనకవ్యాహారమాహావచ
23
రుక్మాంగదచరిత్రమున —
సీ.
అంబుజభవసురేంద్రార్చితచరణాయ మరణదూరాయ నమశ్శివాయ
తే.
మధువిరోధిశరాయ నమశ్ళివాయ, మౌనిసంసేవితాయ నమశ్శివాయ
24
మఱియును రుక్మాంగదచరిత్రమున —
సీ.
దంభోళిధరసతీ తాంబూలపేటీషు దహనబింబాధరీస్తనభరేషు...
25
గీ.
ఇల నుకారాంతశబ్దము ల్తెనుఁగులైన, నుత్వము విసర్గలోపమౌ నొనరు పురుష
27
తా.
మేరు, ఊరు, రాహు, రఘు, లఘు, ధేను, మను, తను, గురు ఈ మొదలగు నుకారాంతశబ్దములు తెనుఁగు లైనచో మేరువు, ఊరువు, రాహువు, బాహువు, రఘువు, లఘువు, తనువు, ధేనువు, మనుపు, వసువు, గురువు అనియు, 'వు' కారము అంతమున లేకనే సంస్కృతశబ్దమువలెను చెప్పవచ్చును.
లక్ష్యము రఘుశబ్దమునకు భారతము, ఆదిపర్వమున —
మ.
రజనీనాథకులైకభూపణుఁడవై రాజర్షివై ధారుణీ
28
బాహుశబ్దమునకు భారతము, విరాటపర్వమున —
గీ.
నేల నాలుగుచెఱఁగుల నృపులకొలువు,లందు నేను వర్తించితి నవనినాథ
29
రాహుశబ్దమునకు భారతము, శల్యపర్వమున —
క.
ఉర్వీచక్రము వడఁకెను, బర్వము లేకుండ రాహు భానునిఁ బట్టెన్
30
ఊరుశబ్దమునకు భారతము, కర్ణపర్వమున —
శా.
లీలన్ గేల నమర్చి మత్తగజకేళీసుందరోల్లాస మా
31
మేరుశబ్దమునకు పాండురంగమాహాత్మ్యమున —
శా.
మీఁదన్ దారధరాధరంబుగల యామేరు న్నగంజాలి త
32
వ.
అని యీరీతి నున్నది గనుకఁ దెలియునది.
33
గీ.
పరగు నభిలాషశబ్దము భ్రమపదంబు, నొనరు స్త్రీలింగరీతి నొక్కొక్కచోట
34
తా.
భ్రమశబ్దము, అభిలాషశబ్దము అకారాంతములు గనుక నవి తెనుఁగులైనపుడు భ్రమము, అభిలాసము అని యండవలెను. అట్లుగాక భ్రమ, యభిలాష అని స్త్రీలింగశబ్దములవలెఁ జెప్పవచ్చును.
భారతము, ఆనుశాసనికపర్వమున —
క.
భ్రమచే నద్దేవునిఁ జి, త్తమునం దిడి శరణు శరణు దయఁ గావుము న
35
వ.
అని యున్నది గానఁ దెలియునది.
36
గీ.
హంస లన హంసము లనంగ నమరుఁ గృతులు, నిరుదెఱంగుల రంగనరేంద్రుకీర్తి
37
తా.
హంసయనియు, హంసమనియుఁ జెప్పవచ్చును.
లక్ష్యము భారతము, కర్ణపర్వమున —
సీ.
అనుటయుఁ గాక మిట్లను హంసములతోడ గతులు నూటొక్కటి గలవుగాన.
38
భారతము, ఆరణ్యపర్వమున —
క.
దమయంతికి నలునకు సం, గమకారణదూత యైనకలహంస మనో
39
భారతము, కర్ణపర్వమున —
క.
బలశాలి యైనహంసముఁ, బిలిచితి పురుడించి పాఱ బేలతనమునన్
40
వ.
అని యున్నది గనుకఁ దెలియునది.
గీ.
కృతుల స్త్రీలింగమువలెఁ జరిప చరిత్ర, బరగు నానందరంగభూపాలుచరిత
41
తా.
చరిత, చరితము, చరిత్ర, చరిత్రము అని రెండువిధములుగను చెప్పవచ్చును.
భారతము, ఆదిపర్వమున —
గీ.
ధరణిప్రజఁ గరంబు దయతోడ సర్వధ, రాభిరక్షఁ బెంచి యమలచరిత
42
భారతము, ఉద్యోగపర్వమున —
గీ.
హితముఁ గర్తవ్య మెఱిఁగించి తీవు నాకు, ధర్మపుత్రుచరిత విదితంబు నీకు
43
చరిత్రకు భారతము, ఆదిపర్వమున —
చ.
హిమకరుఁ దొట్టి పూరుభరతేశకురుప్రభుపాండుభూపతుల్
44
వ.
అని యున్నది గనుకఁ జరిత చరిత్ర అను రెంటికిని లక్ష్యములు వ్రాసినాఁడను, చరి
45
గీ.
భువిఁ దకారాంతశబ్దముల్ పురుషపరము, లైన నూఁదుచుఁ దేలుచు నలరుఁ గృతుల
46
తా.
కైటభజిత్తు, యుధాజిత్తు, పరీక్షిత్తు, ఇంద్రజిత్తు, సత్రాజత్తు యివి మొదలగుపురుషవాచ్యశబ్దములు తెనుఁగున నొక్కొక్కదిక్కునఁ దేలికగాఁ గైటభజితు, ఇంద్రజితు, సత్రాజితు, యుధాజితు అనియుఁ జెప్పవచ్చును.
భారతము, ఆదిపర్వమున —
చ.
అనవరతాన్నదానయజనాభిరతున్ భరతాన్వవాయవ
47
వ.
అని యున్నది గనుక జాడ తెలియునది.
48
గీ.
కలిగి యనుచోట నై యని పలుకవచ్చు, నండ్రు శ్రీమద్వజారతానందరంగ
49
తా.
‘కలిగి’ యనుశబ్దము నిలుపఁదగినచోట 'ఐ' యనుశబ్దము నుంచినయెడల నాయర్థమునే యిచ్చును.
లక్ష్యము భారతము, విరాటపర్వమున —
క.
అరుణాశ్వంబులఁ బూన్చిన, యరదంబున వీఁడె నిడుద లగుచేతులు బం
50
భారతము, ద్రోణపర్వమున —
సీ.
తెల్లనిగొడుగు నై తేజరిల్లుచు నున్న యల్లవాఁడే పాండెవాగ్రజుండు...
51
భారతము, శాంతిపర్వమున —
సీ.
అర్థి విశ్వావసుఁ డాదిగా గలుగుగంధర్వులు హృద్యవాదన మొనర్ప
52
గీ.
పంచమివిభక్తిని నికారవర్ణ మొకటి, లోపముగఁ జెప్పవచ్చు ముల్లోకములను
53
తా.
కృష్ణుకంటె, కృష్ణునికంటె; రాముకంటె, రామునికంటె; అని పంచమీవిభక్తి రెండువిధములఁ జెప్పవచ్చును.
అక్ష్యము భారతము, విరాటపర్వమున —
సీ.
రాత్రిమైఁ దాఁకి క్రూరతఁ బోరి మగఁటిమి వాసినయంగారపర్ణుకంటె
ఖాండవోచ్యానంబుఁ గాన నేరక సిగ్గు, పడి చన్ననిర్జరప్రభునికంటెఁ గ్రీడాకిరాతుఁడై క్రోడంబునకుఁ గాను, బెనఁగి చిక్కినత్రిలోచనునికంటె.
54
వ.
అని యున్నది గనుకఁ తెలియునది.
55
గీ.
ప్రథమలు విశేషణములుగాఁ బలుకవచ్చు
56
తా.
షష్ఠీవిభక్తికి విశేషణములైనశబ్దములు ప్రథమావిభక్తులుగఁ గూడఁ జెప్పవచ్చును.
లక్ష్యము భారతము, భీష్మపర్వమున —
క.
అపరాహ్ణసమయమున ని, ట్లుపమాతీతాతిఘోరయుద్ధం బయ్యెన్
57
వ.
అని యున్నది గాన జాడ తెలియునది.
58
గీ.
వెలయ మూర్ఖధూర్తవృద్ధనచపదాళి, కొనరు డుత్వమైన నుక్వమైన
59
తా.
ధూర్తు, ధూర్తుఁడు; మూర్ఖు, మూర్ఖుఁడు; నీచు, నీచుఁడు; వృద్ధు, వృద్ధుఁడు; అని యీ నాలుగుశబ్దములు రెండువిధములుగఁ బ్రయోగింపవచ్చును.
లక్ష్యము భారతము, ఉద్యోగపర్వమున —
ఉ.
చొచ్చినచోన చొచ్చి తెగఁజూచెద నంచుఁ గడంగుఁ గాని నన్
60
భారతము, ఆరణ్యపర్వమున —
క.
అలయికయుఁ దలవడఁకు వె, క్కలు జనియించుటయు నురలు గలుగుటయును వృ
61
వ.
అని యున్నది గనుక జాడ తెలియనది.
62
గీ.
పరఁగ దిర్యక్కు లిల శ్రేష్ఠపదము లైనఁ, బురుషవాచకములుగాను బూన్పవచ్చు
63
తా.
తిర్యక్పదము లైనశబ్దములు శ్రేష్ఠవాచకము లైనపుడు పన్నగేంద్రము, పన్నగేంద్రుఁడు; మృగరాజము, మృగరాజు; పరిగశ్రేష్ఠము, పరిగశ్రేష్ఠుఁడు;
అశ్వోత్తమము, అశ్వోత్తముఁడు; గజేంద్రము, గజేంద్రుఁడు; అనియు నిదియఁ గాక ఉరగము, ఉరగుఁడు; సముద్రము, సముద్రుఁడు; ఘనము, ఘనుఁడు; అనియుఁ జెప్పవచ్చును.
లక్ష్యము భారతము, సౌప్తికపర్వమున —
ఉ.
అగ్గురునందనుండు హరిణావళిఁ గాంచి కుభృత్తటంబు వే
64
భారతము, ఆదిపర్వమున —
మ.
వివిధోత్తుంగతరంగఘట్టనచలద్వేలావనైలావళీ
65
భారతము, ఆరణ్యపర్వమున —
క.
గిరిశృంగతుంగవిగ్రహుఁ, డురుతరసత్త్వుఁడు విహంగమోత్తముఁ డపు డొ
66
భారతము, ఆదిపర్వమున —
చ.
అరిదితపోవిభూతి నమరారులఁ బాధలు వొందకుండఁ దా
67
భారతము, ఆరణ్యపర్వమున —
క.
మృగయార్థ మరిగి హిమవ, న్నగభూములయందుఁ బవననందనుఁ డొకప
68
వ.
అని యీతీరున విస్తారముగా నున్నది గనుకఁ దెలిసికొనఁదగినది.
69
గీ.
పడెఁ బఱచెఁ బట్టెఁ బాటను నుడువు మెకట, సంస్కృతంబునఁ జెల్లును శత్రువులను
70
తా.
పడె, పఱచె, పట్టె, పాటు ఈ నాల్గుశబ్దములు సంస్కృతపదములన్నిటియందుఁ జేరియుండవచ్చును. సుఖపడె, సుఖపఱచె, సుఖపెట్టె; దుఃఖపడె, దుఃఖపాటు, దుఃఖపెట్టె, దుఃఖపఱచె; సంకటపడె, సంకటపఱచె, సంకటపెట్టె; భంగపడె, భంగపెట్టె, భయపఱచె; అని యిటువంటిశబ్దములమీఁద నొకసమాసమువలె నుండవచ్చును.
లక్ష్యము —
ఉ.
దానవుచేతఁ గష్టపడి దైన్యమువొందుట కోర్వలేక నీ
71
భారతము, ఉద్యోగపర్వమున —
గీ.
తండ్రి లేని ప్రజలు తల్లిని బాసి పె, ద్దయునుగాల మవ్విధమునఁ బడఁతి
72
పాండురంగమాహాత్మ్యమున —
సీ.
దరిఁద్రొక్కి యున్నయాతలిదండ్రులను జాలఁబడుచవై సంతోషపఱుచవైతి.....
73
భారతము, ఆదిపర్వమున —
చ.
తిరుగుచుఁ బుట్టలం బొదలఁ ద్రిమ్మరుపాముల రోసిరోసి ని
74
వ.
ఈరీతి నున్నది కనుక జాడ తెలుసుకొనఁదగినది.
75
గీ.
ఆంధ్రభాషను నాలుగైదక్షరముల, పైని సంస్కృతపదముఁ బూన్పఁగను జెల్లు
76
తా.
తెనుఁగున నైదాఱక్షరములకు విశేషణమును నవతల సంస్కృతశబ్దము విశేష్యముగను చెప్పవచ్చును.
భారతము, కర్ణపర్వమున —
సీ. గీ.
అవలికౌరవాధీశులఁ గవసికడిమిఁ
77
గీ.
ఇంద్రునకు రుద్రుఁ డత్తఱి నిట్టులనియె, ననఘ యిరువదివేయుదివ్యాబ్దములు మ
78
ఆముక్తమాల్యదయందు —
మ.
పునుగుందావినవోదనంబు మిరియంపుంబొళ్లతోఁ జట్టిచు
79
మనుచరిత్ర —
సీ.
కటికిచీఁకటి తిండి కరముల గిలిగింత నెవ్వాఁడు తొగకన్నె నవ్వఁ జెనకు....
80
వ.
అని యున్నది గనుక జాడ తెలియునది.
81
గీ.
అగును స్త్రీలింగశబ్దంబు హ్రస్వముగ స, మాసమధ్యంబునను రంగ మనుజవిభుని
82
తా.
గంగాజలము, గంగజలము; తమసాతీరము, తమసతీరము; రాకాచంద్రుఁడు, రాకచంద్రుఁడు, నదీసుతుఁడు, నదిసుతుఁడు అని యీరీతి స్త్రీలింగశబ్దములు అకారాంత, ఇకారాంతశబ్దములవలె నుండవచ్చును.
లక్ష్యము, భారతమున, ఆది పర్వమున —
చ.
జలరుహనాభ రమ్యగిరిసానువనంబుల వేఁట లాడుచున్[ 3]
83
రాఘవపాండవీయమున —
క.
నెలకొనియె వేఁటతమి న, బ్బలియుఁడు శిశిరనగరుచిరపరిసరమహిమం
84
శృంగారనైషధమున —
ఉ.
రాకసుధాంశుమండలమురాకకు మాఱుమొగంబు పెట్టుచో
85
వ.
అని యున్నది గనుక జాడ తెలిసికొనునది.
86
వృత్తరత్నాకరప్రకరణము
క.
క్షితి వృత్తనియమములసం, గతి విద్వజ్జనము లెన్న గణబద్ధములై
87
గీ.
ధరను బ్రస్తార మనఁగ నధ్వం బనంగ, నష్టమన సంఖ్యయనఁగ నుద్దిష్ట మనఁగ
88
తా.
ప్రస్తారప్రత్యయము, అధ్వప్రత్యయము, నష్టప్రత్యయము, సంఖ్యాప్రత్యయము, ఉద్దిష్టప్రత్యయము, లగక్రియాప్రత్యయము, అని యాఱువిధముల ప్రత్యయము లొప్పును. అందుఁ
బ్రస్తారప్రత్యయము
గీ.
వరుస సర్వగురువు లుంచి గురువుక్రింద, లఘువు నవతలఁ బైబండిలాగు వ్రాసి
89
తా.
ఎన్నవఛందము ప్రసరింపవలె నన్న నన్ని గురువులు వరుసఁగ వ్రాసి యందు తొలిగురువు క్తింద లఘువును నావలఁ బైబంతి యెట్లున్నదో యామేరకు వ్రాసి దాపట గురువు వాసినఁ బ్రస్తారమగును. ఇట్లు సర్వలఘువు లగువఱకు వ్రాయునది.
అధ్వప్రత్యయము
గీ.
అమర నుక్తాది యిన్నిఛందములవఱకు
90
తా.
మొదటిఛందస్సు మొదలుకొని యిన్ని ఛందస్సులవఱకు నెన్ని వృత్తము అనిచో నడిఛందస్సుకుమాత్ర మెన్నివృత్తము లున్నవో యవి రెట్టించి
నష్టప్రత్యయము
గీ.
పలుకఁబడు లెక్కభాగ మేర్పడినలఘువు, వ్రాసి బేసైన నొక్కటి వ్రాసిఁ గూర్చి
91
తా.
ఎన్నవవృత్త మేరీతి నుండు నని యడిగిన నాలెక్క భాగించి సరిగా నున్నలఘువు వ్రాసికొని బేసిగానుండిన నొకటి కూర్చి భాగించి యందుకు గురువు వ్రాసికొనునది. ఇట్లు కడదనుక భాగించుకొని గురువు లఘువు వ్రాయుచు వచ్చినట్లయిన నది నష్టప్రత్యయ మగును.
సంఖ్యాప్రత్యయము
గీ.
వెలయ నీఛందమున కెన్నివృత్తము లని, యడుగ నేకోత్తరంబుగా నదివఱకును
92
తా.
ఈఛందమున నెన్నివృత్తములు పుట్టు నని యడిగిన నెన్నవఛందము చెప్పుచున్నాఁడో యదివఱకు నేకోత్తరవృద్ధిగా రెట్టించి కడనువచ్చిన లెక్కను రెట్టించి యిన్నయని చెప్పునది.
ఉద్దిష్టప్రత్యయము
గీ.
వృత్తమున గురులఘువులు పేర్చి దాని క్రింద నేకోత్తరర్థి లెక్కించి యాల
93
తా.
ఈఛందములో నిది యెన్నవవృత్త మనియడిగిన నావృత్తమున్నమేరకు గురులఘువులు వరుసఁగా వ్రాసికొని దాని క్రింద నేకోత్తరవృద్ధిగా లెక్కలెన్ని యందు లఘువులు క్రింద నుండు లెక్క మాత్రము కూడి యందు మఱియొకటిగూడఁ గూర్చుకొని యిన్నవవృత్త మని చెప్పునది.
లగక్రియా ప్రత్యయము
సులక్షణసారంబున —
సీ.
చక్రి లగక్రియాచక్రంబునకు మేరు వర్ధమేరు వనంగ నమరు నందు
తే.
మీఁదియోలికుఱుచ లాదట నినుమడుల్, గూర్చి వ్రాసికొదునకును మునుపటి
94
సీ.
వరుస నీచక్రాదిఁ బరగడ్డబంతిని సర్వగుర్వులవృత్తసమితి కలరు
తే.
నిటుల బంతుల కన్నింటి కిట్టిసంజ్ఞ, జరుగుఁ గడబంలివృత్తముల్ సర్వలఘువు
95
తా.
మేరువు, అర్థమేరువు అని రెండు కలవు. అందు మేరుచక్ర మిరువదియాఱుఛందములకు నిరువదియాఱిండ్లునిడివిని, బహుగా నిండ్లు నడ్డబంతులుండ వ్రాసి నిడివిబంతి మొదటియింట నొకటి పెట్టి యా క్రిందియిండ్ల 2, 4, 8, 16, 32 యీ
ఇది షట్ప్రత్యయముల లక్షణము
లక్షణవృత్తంబులు
వ.
ఇక నిర్వదియాఱుఛందములకు వివరము. ఉక్త, అత్యుక్త, మధ్య, ప్రతిష్ఠ,
రవిలసితంబును, జారుమతియును, భుజంగవిజృంభితయు, మంగళమహాశ్రీయు నను
96
శ్రీయనువృత్తము (భీమనచ్ఛందమున) —
వ.
రెండవయత్యుక్తాచ్ఛందమున రెండక్షరములు పాదములఁ గలనాలుగుసమవృత్తం
శ్రీ పెంపు అనువృత్తము (భీమనచ్ఛందమున) —
"శ్రీపెం
98
వ.
మూఁడవమధ్యాచ్ఛందంబున మూఁడక్షరములు పాదములఁ గలసమవృత్తము లెని
వినయ మనువృత్తము (భీమనచ్ఛందమున) —
వ.
నాల్గవ ప్రతిష్ఠాచ్ఛందంబువ నాల్గక్షరములు పాదములఁ గలసమవృత్తములు పదు
బింబ యనువృత్తము (భీమనచ్ఛందమున) —
"పంబి భకా
100
సుకాంతియనువృత్తము (భీమనచ్ఛందమున) —
“జకారమున్జ. గ.
101
వ.
ఐదవసుప్రతిష్ఠాచ్చందంబున నైదక్షరములు పాదములఁ గలసమవృత్తంబులు 32
వలమురి యనువృత్తము —
“నలగ పదంన. లగ.
102
సుందరీవృత్తము (భీమనచ్ఛందమున) —
“చెంది భకారంభ. గగ.
103
వ.
ఆఱవ గాయత్రీచ్ఛందంబునం దాఱక్షరములు పాదములఁ గలసమవృత్తంబులు
విజయశుభ మనువృత్తము (సులక్షణసారమున) —
“నయగుణవృత్తిన్న. య.
104
కిసలయ మనువృత్తము —
“సస లింపొసఁగన్స. స.
105
వ.
ఏడవయుష్ణిశ్ఛందంబున నేడక్షరములు పాదములఁ గలసమవృత్తంబులు 128
ప్రసవపర మనువృత్తము (సులక్షణసారమున) —
"ఎసఁగఁ బదమందున్న. సగ.
106
వ.
ఎనిమిదవయనుష్టుప్ఛందంబున నెనిమిదక్షరంబులు పదంబులం గలసమవృత్తంబులు
విద్యున్మాలావృత్తము —
“దేవా మాగాప్తిన్ విద్యున్మామ. మ. గగ.
107
చిత్రపదం బనువృత్తము —
"రాగిలుఁ జిత్రపదం బైభ. భ. గగ.
108
ప్రమాణి యనువృత్తము —
"ప్రమాణికిం జర ల్తుదన్జ.ర. వగణము.
109
వ.
తొమ్మిదవ బృహతీచ్ఛందంబునఁ దొమ్మిదక్షరంబులు పాదంబులఁ గల సమవృత్తం
నుత్సుక మనువృత్తము —
“అంగుగ నుత్సుక మై చనున్భ. భ. ర.
110
కిశోర మనువృత్తము —
“సునభరాప్తి కిశోర మింన. భ. ర.
111
వ.
పదవపంక్తిచ్ఛందంబున పదియక్షరంబులు పాదంబులం గల 1024 సమవృత్తం
కోమల మనువృత్తము —
“భామగురు ప్రతిభన్ బెంపొందున్భ. భ. మ. గ.
112
వాగ్మి యనువృత్తము —
“వారక యొప్పున్ వాగ్మికి భంబున్భ. మ. స. గ.
113
శుద్ధవరాటి యనువృత్తము —
“రంగచ్ఛుద్ధవరాటికిన్ మసల్మ. స. జ. గ.
114
వ.
పదునొకండవత్రిష్టుప్ఛందంబునఁ బదునొకొండక్షరంబులు పాదంబులం గలిగిన
నింద్రవజ్రావృత్తము —
"ఆనందరంగేంద్ర మహానుభావాత. త. జ. గగ.
115
నుపజాతి (నుపేంద్రవజ్రా)వృత్తము —
“జత ల్జగల్గం బుపజాతి కొప్పున్జ. త. జ. గగ.
116
తోట(దోద)క మనువృత్తము —
“జ్ఞావన భత్రయగాప్తిని రంగోభ. భ. భ. గగ.
117
నుపేంద్రవజ్ర యనువృత్తము —
"ఉపేంద్రవజ్రం బొనరు సిరంగాజ. త. జ. గగ.
118
స్వాగత మనువృత్తము —
“స్వాగతంబు రనభ ల్లగ యుక్తిన్ర. న. భ. గగ.
119
వాతోర్మి యనువృత్తము —
“దాసత్రాతా మభతంబుల్" లగ మైమ. భ. త. లగ.
120
వ.
పండ్రెండవజగతీచ్చందంబునఁ బండ్రెండక్షరంబులు పాదంబులం గలసమవృత్తం
కలరవ మనువృత్తము —
“కలరవవృత్తము గాంచు నజాయల్న. జ. జ. య.
121
తోటక మనువృత్తము —
“ససలున్ ససలున్ వరుసం గదియన్స. స. స. స.
122
స్రగ్విణీ యను వృత్తము —
"సారె భూభృద్యతిన్ స్రగ్విణీవృత్త మార. ర. ర. ర.
123
భుజంగప్రయాత మనువృత్తము —
"యయల్ భుజంగప్రయాతాన కిమ్మౌయ. య. య. య.
124
నింద్రవంశ మనువృత్తము —
“తా నింద్రవంశం బగుఁ దాజరాప్తిచేత. త. జ. ర.
125
వంశస్థ మనువృత్తము —
“సనీతి వంశస్థ మగున్ జతల్జరల్జ. త. జ. ర.
126
ద్రుతవిలంబిత వృత్తము —
"ద్రుతవిలంబిత రూఢిని రంగభూన. భ. భ. ర.
127
తోధకవృత్తము —
"ద్విపయతిఁ దోధకవృత్తము రంగాన. జ. జ. య.
128
జలధరమాలావృత్తము —
“మారమ్యాస్యా జలధరమాలావృత్తంమ. భ. స. మ.
129
వ.
పదుమూఁడవదగు నతిజగతిచ్ఛందంబునందుఁ బదుమూఁడక్షరంబులు పాదంబులం
బంభరగాన మనువృత్తము —
"ప్రజితవిమత బంధరగాన మగున్న. న. భ. భ. గ.
130
లతావృత్తము —
“సతవడి రంగేశ్వర నయననగోన. య. న. న. గ.
131
మంజుభాషిణి యనువృత్తము —
"చను మంజుభాషిణి సజల్సజప్రగాస. జ. స. జ. గ.
132
వ.
పదునాల్గవశక్వరీచ్ఛందంబునందు పదునాలుగక్షరంబులు పాదంబులం గలసమ
సురుచిర మనువృత్తము —
"యతి నిధి దుగనన లమరిన రంగన. న. న. న. గగ.
133
వసంతతిలకావృత్తము —
"ధీతత్పరా వసుయతిన్ తభజాగగప్రత. భ. జ. జ. గగము.
134
వనమయూర మనువృత్తము —
“ఆవనమయూరమున కా భజసనల్గాభ. జ. స. న. గగ.
135
ప్రహరణకలిత మనువృత్తము —
"బలుననభనవల్ ప్రహరణవిలసన. న. భ. న. వ.
136
వ.
పదునైదవ యతిశక్వరీచ్ఛందంబునఁ బదునైదక్షరంబులు పాదంబులం గల
గజరాజ మనువృత్తము —
“సజభా సలష్ట విశ్రమ రీతిఁ దనరినన్స. జ. భ. భ. స.
137
మాలినీవృత్తము —
“నపవిరమణ యుక్తిన్ నామయాసంగతం బైన, న, మ, య. య.
138
మణిగణనికర మనువృత్తము —
“ననలను ననసల నవయతిఁ దగి రంన. న. న. న.స.
139
సుగంధి యనువృత్తము —
"ఖండవిశ్రమంబునన్ సుగంధి యొప్పి మిన్నగార. జ. ర. జ. ర.
140
లలితగతి యనువృత్తము —
“నలిని బదునొకటి యతి నానజసలున్న. న. న. జ. స.
141
వ.
పదునాఱవయష్టిచ్ఛందంబునఁ బదునాఱక్షరంబులు పాదంబులంగల 65536
చంద్రభాను వనువృత్తము —
“నరజరల్ జగల్ గదించినం దిశావిరామ మైన. ర. జ. ర. జ. గ.
142
పంచచామర మనువృత్తము —
"క్రమంబునం, జరల్జరల్జగంబు గల్గి పంక్తివిజ. ర. జ. ర. జగ
143
ప్రియకాంత యనువృత్తము —
"నయనయసల్గం బలవడినంతన్ బ్రియకాంతాన. య. న. య. స. గ.
144
వ.
పదునేడవ యత్యష్టిచ్ఛందంబునందుఁ బదునేడక్షరంబులు పాదంబులఁ గల సమ
పృథ్వీవృత్తము —
“జసల్జసయవంబుతోను జలజాప్తవిశ్రామతన్జ. స.జ. స. య. వ.
145
శిఖరిణి యనువృత్తము —
"యశోభూషాయొప్పున్ యమనసభవప్రాప్తినిద్రయోయ. మ. న. స. భ. వ.
146
మందాక్రాంత యనువృత్తము —
“సంతుష్టాత్మా మభనతతగా సమ్మతిం ధాత్రి మందామ. భ. న. త. త. గ. గ.
147
త్వరితపదగతి యనువృత్తము —
“అయిదునగణములు గగ మమితగుణ రంగేంన. న. న. న. న. గగ.
148
వ.
పదునెనిమిదవ దగుధృతి యనుఛందంబునఁ బదునెనిమిదియక్షరంబులు పాదం
దేవరాజ మనువృత్తము —
"క్షితి నరల్ నజల్ భసలును జెన్నుగా నభవయతిన. ర. న. జ. భ. స.
149
మత్తకోకిల యనువృత్తము —
"సత్తయౌ రసజాభరల్ భవసంఖ్య విశ్రమ మొప్పినన్ర. స. జ. జ. భ. ర.
150
కుసుమితలతావేల్లిత యనువృత్తము —
"శ్రీరంగోర్వీశా మతనయయయల్ చెంది విశ్రాంతియున్తా వేమ. త. న. య. య. య.
151
వ.
పందొమ్మిదవ యతిధృతిచ్ఛందంబునందుఁ బందొమ్మిదక్షరంబులు పాదంబులం గల
శార్దూలవిక్రీడిత యనువృత్తము —
“సారంబౌ మసజల్సతాగురువులున్ శార్దూలవిక్రీడితంమ. స. జ. స. త. త. గ.
152
భూతిలక మనువృత్తము —
"సారెకు భారసజాగముల్ మది సారసాప్తవిరామమున్భ. భ. ర. స. జ. జ. గ.
153
తరళ యనువృత్తము —
“తరళ కౌ నభరల్సజాగయుతంబుగా నినవిశ్రమన.భ.ర.స. జ. జ. గ.
154
వ.
ఇరువదవ దగుకృతిచ్ఛందంబునం దిరువదక్షరంబులు పాదంబులం గలసమవృత్తం
కలిత యనువృత్తము —
“నసభసననవంబుల నలినాప్తవిరమణము రసన. న.భ. స. న. న. వ.
155
మత్తేభవిక్రీడితావృత్తము —
“నలువొందన్ సభరల్ నమ ల్యవలతోనం గూడి మత్తేభ మింస. భ. ర. న. మ. య. వ.
156
నుత్పలమాలికావృత్తము —
"పన్ని పదౌయతిన్ భరనభారవసంజ్ఞగణాళిఁ గూడి యభ. ర. న. భ. భ. ర.వ.
157
భుజగ మనువృత్తము —
“మును నభల్ నభరసవముల్ పదుమూఁట విశ్రమ మొప్పినన్న. భ. న. భ. ర. స. వ
158
నంబురుహ మనువృ త్తము —
"నాలుగుభంబులపై రసవంబులు నల్వు గాఁ బదుమూఁట నింభ. భ. భ. భ. ర. స.వ.
159
వ.
ఇరువదియొకటవ దగుప్రకృతిచ్ఛందంబునం దిరువదియొకండక్షరంబులు పాదం
సురభూజరాజ మనువృత్తము —
“రవియతిన్ సురభూజరాజము ప్రబలు నభరననారలన్న. భ. ర. న. న. న. ర.
160
చంపకమాలిక అనువృత్తము —
"సలలితరీతితో నజభజాజరసంజ్ఞగణాళిఁ జంపకంన. జ. భ. జ. జ. జ. ర.
161
స్రగ్ధర యనువృత్తము —
"సారె నాగాధిరాట్పంచదశవిరమతన్ స్రగ్ధరావృత్త మౌఁ గాంమ. ర. భ. న. య. య. య.
162
వనమంజరి యనువృత్తము —
“నగణముపై జజజాభరలున్ పదునాల్గిట విరమంబునున్న. జ. జ. జ. జ. భ. ర.
163
వ.
ఇరువదిరెండవ దగు నాకృతిచ్ఛందంబునం దిరువదిరెండక్షరంబులు పాదంబులం
మానిని యనువృత్తము —
"ఏడిటవళ్లు మహిన్ బదుమూఁడిట యెక్కము తక్కువ యిర్వదిటన్భ. భ. భ. భ. భ. భ. భ. గురు.
164
కనకలతిక యనువృత్తము —
“దనర నినుల కవలివడి సతనగణములు గురువు రంన. న. న. న న. న. న. గ.
165
మహాస్రగ్ధర యనువృత్తము —
“రహి ఖండగ్లౌకళావిశ్రమములను మహాస్రగ్ధరావృత్త మౌ శ్రీస. త. త. న. స. ర. ర. గ.
166
తురగ మనువృత్తము —
“ఇలను దురగము నెనిమిదిటఁ బదునేనిటన్ యతు లొప్పఁగాన. న. న. న. స. జ. జ. గ.
167
వ.
ఇరువదిమూఁడవవికృతిచ్ఛందంబునం దిరువదిమూఁడక్షరంబులు పాదంబులఁ గల
కుసుమ మనువృత్తము —
“నభనభ ల్తిగనగణము ల్వగణయుతమయి చెలు వలరినన్న. భ. న. భ. న. న. న. స.
168
కవిరాజవిరాజిత మనువృత్తము —
“నగణము షడ్జగణంబులపై నగణంబుఁ ద్రయోదశవిశ్రమమున్న. జ. జ. జ. జ. జ. జ. వ.
169
వ.
ఇరువదినాల్గవ దగుసంకృతిచ్ఛందంబునం దిరువదినాలుగక్షరంబులు పాదంబులం
పంచశర మనువృత్తము —
"మించినరుద్రప్రౌఢిని బందొమ్మిదిటను యతి తగి మెఱసినయంతన్భ. మ. స. భ. న. న. న. య.
170
శృంగార మనువృత్తము —
"మృడవిశ్రామం బవలన్ బందొమ్మిదిటను యతి తగి మెఱసినయంతన్
171
వ.
ఇరువదియైదవ దగు నతికృతిచ్ఛందంబునం దిరువదియైదక్షరంబులు పాదం
వనరుహ మనువృత్తము —
“రుద్రప్రౌఢిని బందొమ్మిదిటన్ రుజు లగుయుతు లొనరుట వనరుహ మైమ. స. భ. భ. న. న. న. న. గ.
172
సురుచి యనువృత్తము —
“వసుమనువుల నిర్వదియొకటన్ జెల్వై విరమణములు వఱలం బాగోన. న. భ. స. త. న. న. య. గ.
173
విజయ మనువృత్తము —
“భానులఁ బదియుం దొమ్మిదిటన్ జొప్పడి విరతులు నేర్పడ విజయ మగున్భ. స. భ. త. న. స. న. న. గ.
174
భాస్కరవిలసిత మనువృత్తము —
“మానితసుగుణ త్రయోదశవిశ్రామంబును భవజయభవనసగాప్తిన్భ. న, జ. య. భ. న. న. స. గ.
175
చారుమతి యనువృత్తము —
“చారుమతి యొప్పును భజల్ సనభజల్ సనగభ. జ. స. న. భ. జ. స. న. గ.
176
వ.
ఇరువదియాఱవ దగు నుత్కృతిచ్ఛందంబునం దిరువదియాఱక్షరంబులు పాదం
మంగళమహాశ్రీ యనువృత్తము —
“సత్తుగనురత్నముల సప్తదశమంబుననుభ. జ. స. న. భ. జ. స. న. గ. గ.
177
ఇవ్విధంబున నుక్తాదియిరువదియాఱుచ్ఛందంబుల నుద్భవిల్లినవృత్తంబులందు నూతనపురాతనవృత్తంబులు కొన్ని పూర్వకనిప్రయోగసరణి వివరించినాఁడ, నింక నం దుద్ధరమాలావృత్తంబులు స్వస్థానపరస్థానవృత్తంబులు మొదలుగాఁ గలవృత్తభేదంబులు వివరించెద.
క.
ధర రంగధీమణీ! యీ, యిరువదియాఱక్షరముల కెక్కుడు లై యు
178
లయగ్రాహివృత్తము —
“ఎమ్మె వెలయన్ భజసనమ్ములు మఱిన్ భజసభ. జ. స. న. భ. జ. స. న. భ. య.
179
లయవిభాతి —
“నగణము సనమ్ములును నగణము సనమ్ములునున. స. న. న. స. న. న. స. న, న. స. గ.
180
వ.
మఱియు లయవిహారి, తరువోజ, త్రిభంగి మొదలగునవియు, బహువిధోపరివృత్తం
“నగణయుగముమీఁద రేఫావళుల్ మౌనిసంన.న.ర.ర.ర.ర.ర.ర.ర.
181
క్రమంబున [ 4]
భీమనచ్ఛందంబున —
అమరఁగ ననహంబు లందాదిగా నొండె కాదేని నాదిం దకారంబుగా నొం
182
అని యున్నది గనుకఁ బురాతనకవులు తగణప్రధానముగానే దండకములు రచియించినారు గనుక నాలాగునను జెప్పవచ్చును.
రగడలు —
రగడలు తొమ్మిదివిధములు. హయప్రచారము, తురగవల్గనము, విజయమంగళము,
విజయభద్ర వీనికి జంపెతాళము; హరిణగతి, వృషభగతులకుఁ ద్రిపుట తాళము.
మక, సౌగంధిక, కుసుమమంజరీగర్భితోత్పలమాలికా, కందగీతగర్భితచంపకమా
183
సీ.
పునరుక్తి గ్రామ్యంబు ప్రోవ విసంధి సంశయము హీనోపమ చతురుప్రాస
తే.
ములను వర్ణించి కృతిపతికులముతారఁ
184
వ.
కావునఁ గవీంద్రు లగువార లిన్ని తెఱంగుల విమర్శించి కృతులు రచియించిరేని
185
మత్తకోకిల.
సాధుపోషణ దుష్టభీషణ సత్యభాషణభూషణా
బోధబంధుర ధీయుగంధర భూధురంధరసింధురా
186
మ.
హరిసద్విక్రమచంద్రచేలవిధుభక్తాగ్రేసరా యబ్జసుం
187
క.
ఘననందసంతతిపయో, వననిధిరాకాశశాంకవాసవవిభవా
188
గద్యము.
ఇది శ్రీమదుమామహేశ్వర కరుణాకటాక్షలబ్ధసాహితీవిభవ ధర్మవెచ్చ
ఆనందరంగరాట్ఛందము సంపూర్ణము.
