ఆంధ్ర శ్రీవిష్ణుపురాణము/ఆంధ్ర శ్రీవిష్ణుపురాణము-పీఠిక
శ్రీరస్తు
శ్రీవిష్ణుపురాణము
(సటిప్పణము)
పీఠిక
| 1 |
| ఉ. | సల్లలితాస్యపంచకము శాఖలు చారుజటారుణద్యుతుల్ | 2 |
| చ. | సరసిజనాభునాభిజలజాతము పుట్టినయిల్లు సత్కవీ | 3 |
| మ. | జననీస్తన్యము గ్రోలుప్రాయమున నుత్సాహంబుతో దేవతా | 4 |
| చ. | అరుదుగ నాదిలక్ష్మిసరియైన మహీసుతతోడఁ బంకజో | 5 |
| చ. | మెఱసి శశాంకపోత మనుమెచ్చుల క్రొవ్విరికొప్పుచెంగటన్ | 6 |
| శా. | వేదంబుల్ పరమార్థచోదితములై విఖ్యాతసాంగంబులై | 7 |
| శా. | ఆరూఢస్థితి నెల్లలోకములఁ బ్రఖ్యాతంబుగా భారత | 8 |
| ఉ. | మున్నిటి కాళిదాసకవిముఖ్యులకుం బ్రణమిల్లి వారిలో | |
| | నన్నయభట్టు భాస్కరుని నాచనసోముని రంగనాథునిన్ | 9 |
| ఉ. | ఏను పరాశరుండు రచియించినవిష్ణుపురాణ మాంధ్రభా | 10 |
| మ. | హరిసంకీర్తన యైననాకవితయం దాక్షేపముల్ గల్గినన్ | 11 |
| ఉ. | పన్నగశాయిసత్కథ లపారము లన్నియుఁ జెశ్పనోపుదే | 12 |
| ఉ. | తామరసాక్షుపుణ్యచరితంబు లనంతము లందులోపలన్ | 13 |
| ఉ. | ఆదర మొప్పఁగా సుకవు లారసి చాటుతరప్రబంధసం | 14 |
| వ. | అని యిష్టదేవతాప్రార్థనంబును, పురాతనకవిస్తోత్రంబును, మదీయచిత్తసమా | |
| | ధానంబునుం జేసి శ్రీవిష్ణుపురాణనిర్మాణప్రవీణహృదయుండనై యుండునప్పుడు | 15 |
| సీ. | గౌరీసమేతుఁడై గరిమతో నేవీట నేపారు నీలకంఠేశ్వరుండు | |
| ఆ. | గుంజరములు వేయి గొలువంగ నేవీటఁ, గొడగుచక్రవర్తి పుడమియేలె | 16 |
| సీ. | వేదాంతవిదులైన విద్వాంసు లొకవంక నుభయభాషాకవు లొక్కవంక | |
| తే. | రాజరాజులు పంచిన రాయబారు, లొక్కవంక విలాసిను లొక్కవంక | |
| | బలసి కొలువంగ నతులవైభవముతోడ, రమణఁ గొలువుండె బసవయరాఘవుండు.[17] | 17 |
| సీ. | కరమూలరుచులబింకపుఁబంకజాక్షులు రమణతో వింజామరములు వీవ | |
| తే. | లలితబిబ్బోకహేలావిలాసములను, రాజబింబాస్య లుభయపార్శ్వములఁ గొలువ | 18 |
| క. | పౌరాణికు లఖిలకళా, పారీణులు బహుపురాణపద్ధతు లతిగం | 19 |
| క. | అనవేమమండలేశ్వరుఁ, డును నళ్లయ వీరభద్రుఁడును మొదలుగఁ గ | 20 |
| తే. | కృతిముఖంబునఁ దానును గీర్తివడయఁ, బూని పెద్దలయనుమతంబునఁ దెనుంగు | 21 |
| ఉ. | ఈనిఖిలంబు మెచ్చ నమరేశ్వరదేవుఁడు చూడఁ గృష్ణవే | 22 |
| సీ. | భవ్యచరిత్రు నాపస్తంబమునిసూత్రు, శుద్ధపారస్వతస్తోత్రపాత్రు | |
| తే. | నిజకులాచారమార్గికనిపుణుఁ బరమ, సాత్వికోదయహృదయు వైష్ణవపురాణ | |
| | వేది సారస్యవిద్యాప్రవీణు సుకవి, మాననీయుని సూరనామాత్యవరుని.[22] | 23 |
| క. | నన్నుఁ బిలిపించి పెద్దయు, మన్నించి గురూపచారమార్గంబులు సం | 24 |
| క. | నీ విప్పు డాంధ్రభాషం, గావించుచు నున్న చంపుకావ్య మ్మగునీ | 25 |
| క. | క్షితిలోనఁ బసిఁడి పరిమళ, యుతమై రత్నమును గూడి యున్నట్లు సుమీ | 26 |
| వ. | అని బహుమానపూర్వకంబుగా గంధాక్షతంబు లొసంగి కనకమణిభూషణాం | 27 |
| ఆ. | జలజనాభునాభిజలజాతమున బ్రహ్మ, జనన మొందె నతనిచరణపంక | 28 |
| ఆ. | అట్టిపంటకులంబునందు నేడవచక్ర, వర్తి యన్న వేమవసుమతీశుఁ | 29 |
| క. | తనబ్రతుకు భూమిసురులకుఁ, దనబిరుదులు పంటవంశధరణీశులకున్ | 30 |
| క. | ఆపంటవంశమునఁ గుల, దీపకుఁ డగులింగశౌరి తేజోధికుఁడై | 31 |
| క. | ఘనుఁ డాలింగారెడ్డికి, తనయుఁడు కీర్తిప్రతాపధాముఁడు తేజో | 32 |
| క. | పేరుగల లింగయప్రభు, పేరన నుదయించె సుతుఁడు పెంపున్ సొంపున్ | |
| | బౌరుషము యశము గలత, న్మూరెడ్డి సమస్తజనులు ప్రస్తుతి సేయన్.[32] | 33 |
| సీ. | తనగుణశ్రేణి దిగ్ధరణీశకోటీరసముదయంబులకు రత్నములు చేసెఁ | |
| తే. | దనవిభవలక్ష్మి మిత్రబాంధవకవీంద్ర, నీలపంకేరుహంబుల నెలవు చేసె | 34 |
| క. | ఆతమ్మక్షితిపాలుఁడు, పాతివ్రత్యమున సకలభాగ్యశ్రీలన్ | 35 |
| తే. | ఆవధూటికి నుదయించి రమితగుణస, మగ్రవైభవు లత్యంతమహితయశులు | 36 |
| క. | వారలలోపల బసవ, శ్రీరమణుఁడు పేరుపెంపు గలమన్నీఁడై | 37 |
| సీ. | కుటిలతరారాతికుంభినీధవమహాభూభృత్కదంబరంభోళిధరుఁడు | |
| తే. | సమదవిద్వేషి రాజన్యసైన్యజలధి, ఘోరసంరావశోషణకుంభజుండు | 38 |
| సీ. | నిరుపమగుణశీలనిజబంధులోచనోత్పలకలాపమున కుత్సవ మొనర్చి | |
| తే. | వైరిరాజన్యకామినీవదనపంక, జములు ముకుళింపఁజేయుచు జగములందు | 39 |
| సీ. | కపటారివాహినీకాంతారములఁ గాని దరికొల్పఁ డతులతాపవహ్ని | |
| తే. | సకలసుకవీంద్రబంధునిర్జరులఁ గాని, యాననీఁడు వచోమధురామృతంబు | 40 |
| సీ. | కటకాధిపతియైన గజపతిరాజుచేఁ బ్రతిలేనిపల్లకిపదవి నొందె | |
| తే. | జాటుధాటీనిరాఘాటఘోటకావ, ళీఖురోద్ధూతనిబిడధూళీవిలిప్త | 41 |
| క. | ఆతనిసహోదరుఁడు జల, జాతప్రియతేజుఁ డహితశాసనకేళీ | 42 |
| సీ. | గురుభుజస్తంభాసికుంభీనసస్వామి కరినృపప్రాణానిలాన్న మొసఁగి | |
| తే. | గగనజగతీహరిత్కుడుంగప్రకీర్ణ, దానధారాభిరామచేతఃప్రవర్తి | 43 |
| చ. | అరుదుగఁ దమ్మభూవిభునియన్ననిదాడికి నోడి శాత్రవుల్ | 44 |
| ఆ. | అట్టితమ్మరెడ్డి యన్నభూపాలుని, యనుగుఁదమ్ముఁ డైనవినుతయశుఁడు | 45 |
| సీ. | కుంభినీభృత్కుంభికుంభీనసేంద్రుల కూఱట యెవ్వనియురుభుజంబు | |
| తే. | కంజబాంధవశంపాధనంజయులకు, వెఱపుఁ బుట్టించు నెవ్వనివిపులతేజ | 46 |
| సీ. | పరమయోగజ్ఞానపారీణతలయందు ఖాండిక్యజనకులకంటె మేలు | |
| | సకలభోగాస్పదసంపత్కరములందుఁ గౌరవాధీశ్వరుకంటె మేలు | |
| తే. | గురుతరస్ఫారధీరతాగుణములందుఁ, గనకధరణీధరేంద్రునికంటె మేలు | 47 |
| క. | ఘనుఁ డగుతమ్మయలింగన, వినుతజ్ఞానమున నీగి విభవమునందున్ | 48 |
| క. | వీరల కెల్లను గులగురుఁ , డై రాజులపూజలింగమై సుఖవిమనః | 49 |
| సీ. | వినుతనానావేదవేదాంగశాస్త్రపురాణేతిహాసనిర్వాహకుండు | |
| తే. | కావ్యనాటకాలంకారభవ్యమూర్తి, పరమగురుసంప్రదాయప్రభావనిరతుఁ | 50 |
| ఆ. | అట్టిపంగులూరియన్నయాచార్యుని, కరుణ వడసి సిరులఁ గాంచి మించె | 51 |
| వ. | అతని కాంతారత్నంబు. | 52 |
| ఆ. | ఘనత నశ్వదానగజదానదీక్షాగు, రుండు నాఁగ నవని రూఢి కెక్కి | 53 |
| క. | ఆయన మారనపుత్రుఁడు, పాయనిపౌరుషము యశము భాగ్యము విభవ | 54 |
| వ. | అతనికుమారులు. | 55 |
| సీ. | నానాజన ప్రమోదానూనపంచపర్వాన్నదానవినోది యన్నఘనుఁడు | |
| | సకలవిద్వత్కవీశ్వరమనోరథదానచింతామణినిభుండు చింతవిభుఁడు | |
| ఆ. | దాశరథులకరణి ధరణీధరునిబాహు, దండములవిధమునఁ దమ్మిచూలి | 56 |
| క. | ఆనలుగురికి సహోదరి, యై నెగడినయమ్మలాంబ యతులితభాగ్య | 57 |
| సీ. | ప్రకటసౌభాగ్యసంపదల నాదిమలక్ష్మి యఖిలశోభనముల నద్రికన్య | |
| తే. | తోడఁ బ్రతివచ్చు గీర్తులు దొంగలింపఁ, బరఁగురావూరితమ్మయబసవవిభుని | 58 |
| క. | కులశీలంబులఁ బుట్టిన, యిలు చొచ్చిన యిల్లు వన్నె కెక్కఁగఁ జేసెన్ | 59 |
| క. | ఆరమణీరమణు లతి, శ్రీరమ్యునిఁ జెదలువాఁడ శ్రీరఘునాథున్ | 60 |
| వ. | అం దగ్రజుండు. | 61 |
| సీ. | చూడనేర్చిననాఁడె చూడంగ నేర్చెను గవిగాయకులయిండ్లఁ గలిమి గలుగ | |
| తే. | జదువనేర్చిననాఁడె తాఁ జదువనేర్చెఁ, ద్యాగసిద్ధాంతవేద్యంబు లైనకథలు | |
| | రాయవేశ్యాభుజంగుండు రమ్యకీర్తి, రతుఁడు రావూరిబసవయరాఘవుండు.[54] | 62 |
| మ. | అవలీలన్ జయలక్ష్మితోడను విహారుం డైనరావూరిరా | 63 |
| సీ. | తనప్రతాపాగ్ని శాత్రవగర్భనిర్భరాంభోనిధానమున కౌర్వానలంబు | |
| తే. | తనసముజ్జ్వలతేజ ముద్దామవిమత, గర్వతమసంబులకుఁ బ్రభాకరమరీచి | 64 |
| చ. | ఇతఁడు భుజంగవల్లభుఁడు హీనవివేకి యనంతభోగసం | 65 |
| సీ. | అఖిలలోకాధీశుఁ డయ్యుఁ దాపసవృత్తి నడవినుండిననాఁటిహైన్య మొకటి | |
| తే. | మానకుండినఁ గాదని మదిఁ దలంచి, యుర్విఁ గీర్తిప్రతాపంబు లుల్లసిల్ల | 66 |
| క. | ఆతనియాచార్యుఁడు వి, ఖ్యాతయశోధనుఁడు సింగనార్యుఁడు వెలసెన్ | 67 |
| సీ. | వేదాంతవిద్యావివేకి షడ్దర్శనపారంగతుండు పరాపరరహస్య | |
| తే. | పరమవైష్ణవమార్గతత్పరుఁడు కీర్తి, ధనుఁడు తిరుమలతాతయ్యమనుమఁ డైన | 68 |
| క. | ఆరాఘవునిసహోదరుఁ, డై రమణీయప్రతాపహరిదశ్వుఁడు త | 69 |
| ఉ. | మండితకాంతిభూతిమహిమన్ బసవప్రభుతమ్మభూవిభున్ | 70 |
| మ. | అసకృత్తేజము మిన్నుముట్టి రిపుభార్యానేత్రనీలోత్సల | 71 |
| సీ. | భాగ్యసంపదలచే భాసిల్లు టరిదియే రంజిల్లు రూపనారాయణునకు | |
| తే. | నీప్సితము లర్థులకు నిచ్చు టెంత పెద్ద, తలుప హేమాద్రిదానచింతామణికిని | 72 |
| క. | ఆతమ్మరెడ్డితమ్ముఁడు, చేతోజాతోపమానశృంగారకళా | 73 |
| ఉ. | చెంగటిబోటికత్తియలు సిగ్గులు రేచఁగ లేఁతనవ్వుతోఁ | 74 |
| చ. | రసికపుమాటలన్ మనసు రంజిలఁజేయఁగ నేర్చు నీగులన్ | 75 |
షష్ఠ్యంతములు
| క. | ఈతమ్ము లిరువురును దన, చేతులయందమున బనులు సేయఁగఁ ద్రిజగ | 76 |
| క. | శ్రీమత్పంటకులాంబుధి, సోమునకు ననంతభోగసుత్రామునకున్ | 77 |
| క. | తిరుమలతాతయదేశిక, వరశిష్యున కనుపమేయవైదుష్యునకున్ | 78 |
| క. | హరిపాదపద్మసేవా, పరచిత్తున కధికతరకృపామత్తునకున్ | 79 |
| క. | విజయరమాపరిశోభిత, భుజబలపార్థునకు నమితపురుషార్థునకున్ | 80 |
| క. | రావురితమ్మయబసవ, క్ష్మావరసూనునకు బంధుసన్మానునకున్ | 81 |
| వ. | అభ్యదయపరంపరాభివృద్ధిగా నాయొనర్పం బూనినయాదిమహాపురాణం బగు | 82 |
ప్రథమాశ్వాసము
| సీ. | వేదశాస్త్రపురాణవిద్యలు దమతల్లియుదరంబులోనన యుండి నేర్చె | |
| తే. | భక్తియుక్తిప్రసన్నతఁ బంకజాక్షు, పాదపద్మంబులందునే పాదుకొల్పెఁ | 1 |
| వ. | అమ్మహానుభావుం డాచార్యుండుగా మైత్రేయుం డతనివలన వేదవేదాంగం | 2 |
| క. | మునినాథ నీప్రసాదం, బున సాంగములైన వేదములు శాస్త్రములున్ | |
This work was published before January 1, 1929, and is in the public domain worldwide because the author died at least 100 years ago.
- ↑ హేమకుంభములు = బంగారు కుండలు, కాశ్మీరము = కుంకుమపువ్వు - కుంకుమపువ్వు చేర్చిన పరిమళచందనమని యర్థము, అస్తోకము = అల్పము కానిది - మిక్కుటము అనుట, పేరురంబునన్ = విశాలమైన ఱొమ్మునందు, దీప్తిచ్ఛటావ్యాకోచంబు = కాంతినమూహముచేత వికాసమునొందినది, సుశ్లోకుఁడు = మంచికీర్తి గలవాఁడు.
- ↑ అస్యపంచకము = అయిదుముఖములు, ఆరుణద్యుతులు = ఎఱ్ఱనికాంతులు, శిరోగ్రగంగ = తలమీఁదనుండు గంగానది, సంఫుల్లసుమంబు = చక్కఁగా వికసించినపువ్వు, కల్పశాఖ = కల్పవృక్షము
- ↑ జలజాతము = తామర, శారద = సరస్వతి, పద్ధతి = మార్గము - సరణి, కనుపట్టు = కానఁబడు.
- ↑ స్తన్యము = చనుఁబాలు, క్రోలు = త్రాగు, లంబోదరుఁడు = వ్రేలుబొజ్జ గలవాఁడు, వినాయకుఁడు, నిత్యశ్రీయుత = శాశ్వతమైన ఐశ్వర్యముతోఁ గూడుకొన్నవానిగా
- ↑ మహీసుతతోన్ = సీతతోడ, పంకజోదరనిభుఁడు = విష్ణువుతో సమానుఁడు. ప్రమదము = సంతోషము, చెలంగఁగన్ = అతిశయించగా, ఇలవేలుపు = పరంపరగా తమపెద్దలు సేవించెడు దేవత - గృహదేవత.
- ↑ శశాంకపోతము = బాలచంద్రుఁడు, మెచ్చులక్రొవ్విరి = మెచ్చుకోఁదగిన క్రొత్తగా పూచిన పువ్వు, చెంగట = సమీపమునందు దీని ప్రథమైనకవచనము చెంగలి, తుఱిమి = చెరివి, కృపారసము = దయారసము, తొంగలి ఱెప్పలతోడికన్నులన్ = వాలుగలకందెఱతోడి కన్నులయందు, నెఱయఁగన్ = వ్యాపింపఁగా, నెమ్మిమెయిన్ = భక్తితో, భజియింపన్ = సేవింపఁగా, కరిముఖదేవుతల్లి = వినాయకుని తల్లి యగు పార్వతి.
- ↑ పరమార్థచోదితములు = పరతత్వభావమును బోధించునవి, విఖ్యాతసాంగంబులు = ప్రసిద్ధములైన శిక్షాది అంగములతో కూడినది, పంకజగర్భుచేన్ = బ్రహ్మచేత, అంశషట్కంబునన్ = ఆఱుఅంశములతో, పాదై = నెలకొనినదై, విజ్ఞానవిద్యాదీక్షాగురునిన్ = విశేషజ్ఞానయుక్తమైన విద్యకు దీక్షవహించిన యాచార్యుఁడైనవానిని.
- ↑ ఆరూఢస్థితిన్ = మిక్కిలి నిలుకడ చెందినయునికిచేత, మనీషిస్తుత్యచారిత్రులన్ = విద్వాంసులచేత స్తోత్రము చేయఁదగిన చరిత్ర గలవారిని, సారస్పారగభీరచారుకవితాసంపన్నవాచాసుధాధారాసారవిహారులన్ = రసవంతములును అర్థస్ఫురణకలవియు గంభీరములును మనోజ్ఞములు నై కవిత్వసంపత్తిగలవాక్కులనెడు అమృతధారావర్షమునందు విహరించునట్టివారిని.
- ↑ ప్రణమిల్లి సనమస్కరించి, ఎన్నికగాన్ = లెక్కపెట్టినట్లు, ఇందు చెప్పఁబడినవారు ఆంధ్రశవులలో ముఖ్యులు అని తెలియవలెను.
- ↑ అనిలభుగ్విభుండు = గాలిని భుజించునవి యైనపాములకు రాజు, పూరిపాము = పసిరిక పాము.
- ↑ ఆక్షేపములు = ఆక్షేపింపఁదగిన విషయములు, సర్వజ్ఞులు = అన్నియు తెలిసినవారు, కళంకప్రస్థము = కళంకము యొక్క మంచియునికి గలది, సుధాపరిపూర్ణస్థితిన్ = అమృతముయొక్క నిండినయునికిచేత, సంభావ్యము = సంభావింపఁదగినది, గౌరవించఁదగినది.
- ↑ పన్నగశాయి = శేషుఁడు పఱపుగాఁగల విష్ణువు, అపారములు = సరిలేనివి, సన్నము = అల్పము, పితామహుఁడు = బ్రహ్మ
- ↑ తామరసాక్షుఁడు = తామరలవంటి కన్నులుగల విష్ణువు, అనంతములు = అంతము లేనివి, యుక్తి = కూడిక, నిపుణత్వము = నేర్పరితనము, నాచామలవృత్తి = వాక్కులయొక్క నిర్మలమైన వ్యాపారము, సుధాంబుధి = పాలసముద్రము, తృట్కాముఁడు = దప్పిచేత కోరఁబడినవాఁడు - దప్పిగొన్నవాఁ డనుట.
- ↑ చాటుతరప్రబంధసంపాదము = మిక్కిలి స్తోత్రార్హమయిన ప్రబంధమును కలుగఁజేయుట, మేలుమేలు = ఇది ప్రశంసార్థము, కొఱగామి = పనికిమాలినతనమునుగా, తలంచినన్ = తలంచెడుపక్షమున.
- ↑ ముద్రితము = ముద్ర వేయఁబడినది - ఆవరింపఁబడినదనుట, పరాయణుఁడు = ఆసక్తుఁడు, చటులకుటిలవిరోధియూధగహనధనంజయుండు = గడుసైనవారును చెడ్డనడతగలవారునకు పగవారిగుమి యనెడు అడవికి అగ్నిహోత్రుడైనవాఁడు, సంగ్రామధనంజయుఁడు = యుద్ధమునందు అర్జునుఁడు, సంగరము = యుద్ధము, సంగతము = కూడుకొన్నది, ఆరాతి = శత్రువు, పల్లవాదిత్యుఁడు = బాలసూర్యుఁడు, సముద్దండప్రచండవిరోధిమండలేశ్వరప్రాణానిలమండలాగ్రభుజంగుండు = గర్వించిన ప్రతాపవంతులగు శత్రురాజులయొక్క ప్రాణవాయువులను (హరించునట్టి) కత్తియనెడు సర్పముగలవాఁడు, రాయవేశ్యాభుజంగుండు = భోగమునారికి విటుఁడు, చూఱకారుఁడు = కొల్లపెట్టినవాఁడు, ఈరెండును బిరుదుపేళ్లు, ఇట్టివి గ్రామ్యములైనను గ్రహింపఁబడును. గోత్రము = భూమి-వంశము, పంటవంశపయఃపయోశిరాకాశర్వరీశ్వరుఁడు = పంటవంశమనెడు పాలసముద్రమునకు పున్నమనాటిచంద్రుఁడు.
- ↑ గరిమ = గౌరవము, వీటన్ = పట్టణమునందు, వారాశికన్య = లక్ష్మి, గిరిభేది = ఇంద్రుడు, మారట = మాఱు, కుంజరము = ఏనుఁగు.
- ↑ వేదాంతవిదులు = వేదాంతము నెఱిఁగినవారు, ఒకవంక = ఒకతట్టు, ఉభయభాషాకవులు = సంస్కృతాంధ్రకవులు, ఉదుటు = గర్వము, మన్నెకొమారులు = రాజపుత్రులు - లేక, సామంతరాజపుత్రులు, తజ్ఞులు = భరతశాస్త్రము నెఱిఁగినవారు, రమణన్ = ఒప్పిదముగా.
- ↑ కరమూలరుచులు = చంకలయందలికాంతులు, నిగ్గులు దేరు = వన్నెమీఱు, నివాళించి = ఆరతులెత్తి, కాళాంజి = కమ్మపడిగము, అవధారు = అవధరింపుము, చిత్తేశ = మనోనాయకా, బిబ్బోకము = స్త్రీలయొక్క విలాసవిశేషము, రాజబింబాస్య = చంద్రబింబమువంటి ముఖముకలది, కన్నులపండువు = నేత్రోత్సవము.
- ↑ అఖిలకలాపారీణలు = ఎల్లవిద్యలు తుదముట్ట నెఱిఁగినవారు.
- ↑ కృతిముఖంబునన్ = గ్రంథమూలమున, ఉపన్యసింపన్ = చెప్ప, అరసి = విచారించి.
- ↑ వెన్నడిచి = వీఁపు తట్టి, భూజాని = రాజు.
- ↑ నయవిశారదుఁడు = నీతివిద్యయందు నేర్పరి, పరమ సాత్వికోదయహృదయంన్ = శ్రేష్ఠమైన సాత్వికగుణములకు జనస్థానమైన హృదయముగలవానిని - మిక్కిలి సాత్వికగుణము కలవానిననుట, సారస్యములు = సరసభావము.
- ↑ పెద్దయున్ = మిక్కిలి, గురూపచారమార్గంబులు = గొప్పయుపచారములను నడపెడుతోవలను, సంపన్నములు = కలిమి కలవి - గొప్పయుపచారములను నడపి యనుట, ప్రోది సేయన్ =గొప్పపఱుపఁగా.
- ↑ చంపుకావ్యము = పద్యములును వచనములును గల కావ్యము, ఇలలోన్ = భూమియందు, నెగడన్ = వ్యాపింపఁగా.
- ↑ పసిఁడి = బంగారు, కృతికర్త = ప్రబంధరచన చేయువాఁడు, కృతిపతి = ప్రబంధమును రచింపించినవాఁడు.
- ↑ కనకమణిభూషణాంబరంబులు = బంగారుమయములును రత్నమయములునగు సొమ్ములను వస్త్రములను, మదీయప్రణీతము = నాచేఁ జేయఁబడినది.
- ↑ జలజనాభుఁడు = విష్ణువు, చరణవంశజమున = పాదకమలమునందు.
- ↑ సత్ప్రతాపము = మేలైవప్రతాపము.
- ↑ నయము = నీతి.
- ↑ ఏపారి = అతిశయించి, ప్రాపు = రక్షకము.
- ↑ కీర్తిప్రతాపధాముఁడు = కీర్తికిని ప్రతామునకును ఇల్లయినవాఁడు, తేజోధనుఁడు = పరాక్రమమే ధనముగాఁ గలవాఁడు.
- ↑ పెంపు = అభివృద్ధి, సౌంపు = బాగు, యశము = కీర్తి, ప్రస్తుతి సేయ = పొగడఁగా.
- ↑ దిగ్ధరణీళకోటీరసముదయంబులకు =ఎల్లదిక్కులయందు నుండెడు రాజులయొక్క కిరీటములయొక్క సమూహములకు, సముద్యద్దర్పవిద్వేషిజగతీశులకున్ = పూనికయు గర్వమును గలశత్రురాజులకు, తారకాధనతారకాతారవసుధాధరములకున్ = చంద్రునకును నక్షత్రములకును వెండికొండకును, మందారగుహ్యకరాజశిబిదధీచులకున్ = కల్పవృక్షకుబేరచంద్రశిబిచక్రవర్తిదధీచిమునులకు, వీరు మిక్కిలి దాతలని చెప్పుదురు, నీలపంకేరుహము = నల్లకలువ, ఇట్టిచోట్ల పంకేరుహశబ్దమునకు కమల మని యర్థము చెప్పుట సరి కాదు, నెలవు = స్థానము, బసవశంకరజగరక్షపాలబిరుదధనుఁడు = ఇది బిరుదును తెలుపునది కాన జగరక్షపాల యనునది దుష్టముగా గ్రహింపదగదు.
- ↑ పాతివ్రత్యము = పతివ్రతాత్వము, విఖ్యాతగుణాలంబ = ప్రసిద్ధగుణములకు అవలంబమైనది.
- ↑ ఉత్తుంగయశులు = అధికకీర్తి గలవారు.
- ↑ మన్నీఁడు = రాజు (మన్నెము = పర్వాదాయము ననుభవించదగినభూమి) అది కలవాఁడు అని వ్యుత్పత్యర్థము.
- ↑ కుటిల.....ధరుఁడు = మిక్కిలిక్రూరులగు శత్రురాజులనెడు గొప్పకొండలగుమికి ఇంద్రుఁడైనవాఁడు, దారుణా... ప్రభంజనుండు = భయంకరులగు శత్రువులనెడు మేఘములను ఎగురఁగొట్టుటయందు భయంకరమై యతిశయించిన వానగాలి, పటు... వైశ్వానరుండు = మిక్కిలి సామర్థ్యముగల శత్రువులపక్షము నవలంబించినవారనెడు భయంకరమయిన అడవికి మిక్కిలి విజృంభించిన వేండ్రముగల అగ్నిహోత్రుఁడు, కఠినా.. ప్రభాకరుండు = కఠినులైన శత్రువులసమూహమనెడు దట్టమైనచీఁకటిని హరించెడు మిక్కిలి వేడిమిగల యెండను కలుగఁజేయునట్టి సూర్యుఁడు, సమద...కుంభజుండు = మదించిన శత్రురాజులసేన యనెడు సముద్రముయొక్క భయంకరమైనధ్వనిని ఆణఁచుటయందు అగస్త్యుఁడైనవాఁడు, భీమబలశాలి = భీమునితో సమానమయిన బలముగలవాఁడు, నిస్సీమభూమిదానపరశురాముఁడు = ఎల్లలేనిభూమిని దానము చేయుటయందు పరశురాముఁడయినవాఁడు.
- ↑ ఉత్పలకలాపమునకు = నల్లగలువలసమూహమునకు, నిస్తంద్ర = చలింపని, అమృతాంభోనిధానము = పాలసముద్రము. సంతరించి = బాగుపఱచి - కలిగించి యనుట, కళాకీర్ణుఁడు = కళలను వెదచల్లినవాఁడు.
- ↑ వాహిని = సేన, దరికొల్పఁడు = కాల్పఁడు, నిశాంతము = ఇల్లు, ఉపఘ్నము= ప్రాకుడు, రంగస్థలి = నాట్య మాడెడుచోటు.
- ↑ రాజిల్లి = ఒప్పి, మలకనజీర్లకున్ = తురకయోధులకు, ఉమ్మలిక = పరితాపము, చాటు...మండలుండు = స్తుతిచేయఁదగిన యుద్ధయాత్రయందు తడఁబాటు లేని గుఱ్ఱపుబారులయొక్క గొరిసెలచేత ఎగురజిమ్ముఁబడిన దట్టమయినదుమ్ముచే పూయఁబడుటచేత అలంకృతములైన దిక్కులనెడు స్త్రీలయొక్క గుండ్రనైన స్తనప్రదేశములు గలవాఁడు.
- ↑ జలజాతప్రియతేజుఁడు = సూర్యునితేజస్సువంటి తేజస్సు కలవాఁడు, అహితశాసనకేళీకౌతూహలుఁడు = పగవారిని శిక్షించుట యనెడు క్రీడయందు కుతూహలము కలవాఁడు.
- ↑ గురు ... స్వామికి = గొప్పభుజమనెడు స్తంభమునందలి కత్తియనెడు సర్పరాజునకు, వల్లరులకున్ = లజ్జతీఁగలకు, ఆలవాలము = పాది, జ్వాలికకున్ = జ్వాలకు, తామరసగర్భాండమందిరము = బ్రహ్మాండమనెడి యిల్లు, అపాంగచంద్రికల్ = కడగంటిచూపులనెడు వెన్నెలలను, గగన...ప్రవర్తి = ఆకాశమునందును లోకమునందలి యెల్లదిక్కులనెడు పొదరిండ్లయందును చల్లఁబడినదానోదకధారలచేత మనోజ్ఞముగా చేయఁబడిన మనోవ్యాపారము గలవాఁడు, అబ్జవైరి = చంద్రుఁడు.
- ↑ దాడికిన్ = ధాటికి – యుద్ధయాత్రకు, తెక్కలిటెంకులు = దొంగచోట్లు - రహస్యప్రదేశము లనుట, కానలు = అడవులు, ఈఱమికోనలు = చెట్లచే తఱుచైనకొండలు, సురుఁగని = దాఁగని, క్రేవలం = పార్శ్వములు.
- ↑ శంఖినీ... కుంభీనసేంద్రులకున్ = భూమిని భరించునట్టి దిగ్జములకును ఆదిశేషునకును, ఊఱట = అలఁపు దీర్చుకొనఁదగిన సహాయము, పాథోధి = సముద్రము, వీడుదోడు = అంపుతోడు, కందర్పచంద్రసంక్రందనసుతులకు = మన్మథచంద్రజయంతులకు, తలవంపు = అవమానకరము, బాహులేయుఁడు = కుమారస్వామి, ఆదితేయజుఁడు = అర్జునుఁడు, కంజబాంధవశంసాధనంజయలకున్ = సూర్యునకు మెఱపునకు అగ్నికిని, లేఖనిభుఁడు = దేవసముఁడు.
- ↑ కమలాప్తసూనుఁడు = కర్ణుఁడు, కమ్మపూవిలుకాఁడు = మన్మథుఁడు, కౌరవాధీశ్వరుఁడు = దుర్యోధనుఁడు, కనకధరణీధరేంద్రుఁడు- పర్వతరాజుగు మేరువు, లేఖవిభ్యుడు = ఇంద్రుఁడు.
- ↑ వినుతజ్ఞానమునన్ = పొగడఁబడిన తెలివియందును, ఈగిన్ = దాతృత్వమునందును, పయోధికన్యాజనకుని = సముద్రుని.
- ↑ సుకవిమనఃపూరితఘనవితరణవిద్యారసికుఁడు = సత్కవులయొక్క మనస్సులను నిండించునట్టి (తృప్తినొందించునట్టి) దాతృత్వవిద్యయందు నేర్పరి.
- ↑ వేదాంగములు = శిక్షావ్యాకరణాదులు, పురాణములు = బ్రాహ్మము మొదలగునవి, ఇతిహాసములు = పూర్వకాలపువృత్తాంతములు, సౌరము = సూర్యునికి పర్వతమును స్థాపించాడుమతము, పరాపశ్యంతి మధ్యమా = (ఇవి యీపేళ్లచే ప్రసిద్ధములైన) శాస్త్రవైఖరులు, పంచదశాక్షరుఁడు = పంచదశాక్షరీవిద్యను నేర్చినవాఁడు, భవ్యమూర్తి = శుభస్వరూపుఁడు.
- ↑ నానాజనప్రమోదానూనపంచపర్వాన్నదానవినోది = సకలజనులకు సంతోషకరమయి మిక్కుటమైన పంచపర్వములయందలి అన్నదానముచేత వినోదించువాఁడు, (పంచపర్వములు: పున్నమ, అమావాస్య, కృష్ణాష్టమి, కృష్ణచతుర్దశి, సంక్రాంతి.) కంటకా... వల్లభుఁడు = క్షుద్రశత్రువులనెడు పర్వతములయొక్క రెక్కలను విఱుగఁగొట్టుటయందు దేవేంద్రుఁడు, సకల....చింతామణినిభుండు = ఎల్లవిద్వాంసులయొక్కయు కవీశ్వరులయొక్కయు కోరికలను యిచ్చుటయందు చింతామణిని పోలినవాఁడు (చింతామణి = కోరినదాని నియ్యఁజాలినరత్నము), చటుల...సదృశుండు = క్రూరులైన శత్రువులసమూహమును చంపఁజాలిన భుజపరాక్రమమునందు భీమునితో సమానుఁడు, ధరణీధరుఁడు = విష్ణువు, తమ్మిచూలి = బ్రహ్మ, ధర్మమూర్తులన్ = ధర్మస్వరూపులను.
- ↑ అతులితభాగ్యశ్రీమహిమలన్ = సరిపోల్పరాని మంచియదృష్టము కలిమివలని గొప్పతనములచేత.
- ↑ సౌభాగ్యము = సుభగత-సౌందర్యము, పెంపు = సమృద్ధి, ప్రతివచ్చు = సమానమగు, తొంగలింపన్ = అతిశయింపఁగా.
- ↑ వన్నె కెక్కన్ = ప్రసిద్ధి వహింప, కులసతి = ఇల్లాలు.
- ↑ రమణీరమణులు = ఆలుమగలు, అతిశ్రీరమ్యున్ = అధికైశ్వర్యముచేత మనోజ్ఞుడైన వానిని, భజించిరి = ఉపాసించిరి.
- ↑ సూనృతము = సత్యము, నడవంగన్ = ప్రవర్తింప, వేద్యములు = తెలియఁదగినవి.
- ↑ ఖద్యోతనీరాజనోత్సవము = సూర్యుఁడనెడు కర్పూరహారతి వేడుకలు, తదీయదీపకలికాసంభూతధూమాసితంబు = దానిదైన దీపపుకొడివలన పుట్టిన పొగచేత నల్లదనమును.
- ↑ శాత్రవగర్భనిర్భరాంభోనిధానమునకున్ = శత్రువులగర్భములనెడునిబ్బరముగల సముద్రమునకు, ఔర్వానలము = బడబాగ్ని, ఉద్దండారివదనాబ్జమండలంబునన్ = గర్వించినశత్రువులమొగములనెడు కమలములగుబురులకు, అబ్జమండలము = చంద్రబింబము, ఉద్ధతవిరోధికడంగరీయంబులకున్ = అణఁగనిపగవారనెడు వృషభములకు, శిరోధీయయష్టి = తలమీఁదికఱ్ఱ, మత్తవిరోధిసామంతపాఠీనతతులకు = మదించినవిరోధులైన సామంతరాజులనెడు చేఁపలసమూహములకు, బడిశరజ్జు = గాలాపుత్రాడు, సముజ్జ్వలతేజము = లెస్సగా వెలుఁగునట్టిప్రతాపము, ఉద్దామవిమతగర్వతమసంబులకున్ = అణఁపరాని శత్రువులగర్వమనెడు చీఁకట్లకు, ప్రభాకరమరీచి = సూర్యకిరణము, అక్షీణవిజయరతుఁడు = తక్కువ కాని గెలుపునందు ఆస గలవాఁడు.
- ↑ భుజంగవల్లభుఁడు = సర్పరాజు - విటులకు ప్రియుఁడు, హీనవివేకి = వివేకముచేత తక్కువైనవాఁడు - సర్పము తిర్యగ్జంతువు కనుక వివేకహీనత స్వాభావికము, అనంతభోగసంశ్రితుఁడు = మితిలేనిపడగలచేత పొందఁబడినవాఁడు - పెక్కుపడగలు గలవాఁడు, మేరలేనిభోగములచే ఆశ్రయింపఁబడినవాఁడు - బహువిధభోగముల నపేక్షించువాఁడు, అవక్రవిక్రమవ్యతికరుఁడు = క్రమమైన పరాక్రమముచేత మీఱరానివాఁడు.
- ↑ తాపసవృత్తిన్ = తపస్వియొక్క వ్యాపారముతో, మాటునన్ =మఱుఁగున.
- ↑ పరాపరరహస్యవేది = పరతత్త్వరహన్యము నెఱిఁగినవాఁడు.
- ↑ హరిదశ్వుఁడు = సూర్యుఁడు, నికురుంబము = సమూహము.
- ↑ మండిత = అలంకరింపఁబడిన, భూతి = ఐశ్వర్యము, కళలయొప్పిదము = పదియాఱుకళలచే నైన ఒప్పిదము, విద్యలచేత నైన ఒప్పిదము.
- ↑ అనకృత్తేజము = ఎడతెగని ప్రతాపము, విరోధిగర్వతమసంబు = పగవారిగర్వమనెడు చీఁకటి, ఇంకించి = అణఁచి, ద్వాదశాత్మప్రభ = సూర్యకాంతి.
- ↑ అరిది = దుర్లభము, విదారించుట = భేదించుట, కడిది = అశక్యము, హేమాద్రిదానచింతామణికిన్ = బంగారుకొండను దానము చేయుటయందు చింతామణివంటివానికి - కొండవలె మితిమీఱిన ధనమును యాచకుల కిచ్పుటయందు వెనుదీయనివాఁడని యర్థము.
- ↑ చేతోజాత...చాతుర్యుఁడు = మన్మథునితో సరిపోల్పఁదగిన శృంగారవిద్యయందు నేర్పరియైనవాఁడు.
- ↑ పసిడితనము = లోభిత్వము, కంతుని = మన్మథుని.
- ↑ చేతులయందమునన్ = చేతులవిధమున, త్రిజగత్పూతాత్ముఁడు = మూఁడులోకములను పావనములనుగా చేయుమనస్సుగలవాఁడు.
- ↑ పంటకులాంబుధిసోమునకు = పంటకులమను సముద్రమునకు చంద్రుఁ డైనవానికి, అనంతభోగసుత్రామునకు = మేరలేనిభోగమునకు దేవేంద్రుఁడైనవానికి, హేమాద్రి = బంగారుకొండ, ప్రతాపసంభృతనభోమణికిన్ = ప్రతాపమును భరించుటయందు సూర్యుండైనవానికి - మిక్కిలి ప్రతాపము కలవాని కనుట.
- ↑ తిరుమలతాతయదేశికవరశిష్యునకున్ = తిరుమలతాతాచార్యులనెడు గురుశ్రేష్ఠునికి శిష్యుఁడైనవానికి, అనుపమేయవైదుష్యునకున్ = విద్యాప్రవీణత కలవానికి, వరభూపాలతమస్సంహరణాదిత్యునకున్ = శత్రురాజుల చెడుచీఁకటిని హరించుటయందు సూర్యుఁడైనవానికి, పల్లవాదిత్యునకు = పల్లవాదిత్యుఁడు అను బిరుదుపేరుగలవానికి.
- ↑ హరిపాదపద్మసేవాపరచిత్తునకున్ = శ్రీవిష్ణువుయొక్క పాదకమలములను సేవించుటయందు ఆసక్తమైన మనస్సుగలవానికి, అధికతరకృపామత్తునకున్ = మిక్కిలి అధికమయిన దయచేత పరవశుఁడయినవానికి, వివయసమన్వితగురువాచాలునకున్ = అడఁకువతోఁగూడుకొన్న గౌరవముగల మాటలాడువానికి.
- ↑ విజయరమాశోభితభుజబలపార్థునకు = జయలక్ష్మిచేత ప్రకాశించునట్టి భుజబలమునందు అర్జునుఁడయినవానికి, సుజనహృదయాంబురుహపంకజమిత్రునకున్ = సజ్జనులమనస్సులనెడు కమలములకు సూర్యుఁడయిన వానికి.
- ↑ అభ్యుదయపరంపరాభివృద్ధిగాన్ = శుభపరంపరలు మిక్కిలి పెరుగునట్లుగా.
- ↑ శైశవము = శిశుత్వము, ప్రళయము = నాశము, అంబుజాననపుత్రుఁడు = బ్రహ్మకొడుకు, భక్తియుక్తిన్ = భక్తితో, పంకజాక్షుఁడు = విష్ణువు, పాదుకొల్పెన్ = స్థిరముగా నిలిపెను, చారుతరమూర్తి = మిక్కిలిమనోజ్ఞమైన యాకృతికలవాఁడు, చక్రవర్తి = శ్రేష్ఠుడు.
- ↑ కృతకృత్యుఁడు =కృతార్థుఁడు, శుశ్రూష = సేవ, ప్రభాతకాలోచితకృత్యములు = తెల్లవాఱుసమయమున చేయఁదగిన పనులు, నిర్వర్తించి = నడపి, ఆసీనుఁడు = కూర్చున్నవాఁడు.