అయోధ్యాకాండము - సర్గము 91
శ్రీమద్వాల్మీకియరామాయణే అయోధ్యాకాండే ఎకనవతితమః సర్గః ||2-91
| వాల్మీకి రామాయణము | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||
కృ్ఇత బుద్ధిం నివాసాయ తథైవ స మునిహ్ తదా |
భరతం కైకయీ పుత్రం ఆతిథ్యెన న్యమంత్రయత్ || 2-91-1
అబ్రవీద్ భరతహ్ తు ఎనం నను ఇదం భవతా కృ్ఇతం |
పాద్యం అర్ఘ్యం తథా ఆతిథ్యం వనె యద్ ఊపపద్యతె || 2-91-2
అథ ఉవాచ భరద్వాజొ భరతం ప్రహసన్న్ ఇవ |
జానె త్వాం ప్రీతి సమ్యుక్తం తుష్యెహ్ త్వం యెన కెనచిత్ || 2-91-3
సెనాయాహ్ తు తవ ఎతస్యాహ్ కర్తుం ఇగ్చ్ఛామి భొజనం |
మమ ప్రితిర్ యథా రూపా త్వం అర్హొ మనుజ ఋ్ఇషభ || 2-91-4
కిం అర్థం చ అపి నిక్షిప్య దూరె బలం ఇహ ఆగతహ్ |
కస్మాన్ న ఇహ ఉపయాతొ అసి సబలహ్ పురుష ఋ్ఇషభ || 2-91-5
భరతహ్ ప్రత్యువాచ ఇదం ప్రాంజలిహ్ తం తపొ ధనం |
ససైన్యొ న ఉపయాతొ అస్మి భగవన్ భగవద్ భయాత్ || 2-91-6
రాజ్ఝ్ణా చ భగవన్నిత్యం రాజపుత్రెణ వా సదా |
యత్నతహ్ పరిహర్తవ్యా విశయెశు తపస్వినహ్ || 2-91-7
వాజి ముఖ్యా మనుష్యాహ్ చ మత్తాహ్ చ వర వారణాహ్ |
ప్రగ్చ్ఛాద్య మహతీం భూమిం భగవన్న్ అనుయాంతి మాం || 2-91-8
తె వృ్ఇక్షాన్ ఉదకం భూమిం ఆష్రమెషు ఉటజామ్హ్ తథా |
న హింస్యుర్ ఇతి తెన అహం ఎక ఎవ ఆగతహ్ తతహ్ || 2-91-9
ఆనీయతాం ఇతహ్ సెనా ఇత్య్ ఆజ్ఞప్తహ్ పరమ ఋ్ఇషిణా |
తథా తు చక్రె భరతహ్ సెనాయాహ్ సముపాగమం || 2-91-10
అగ్ని షాలాం ప్రవిష్య అథ పీత్వా అపహ్ పరిమృ్ఇజ్య చ |
ఆతిథ్యస్య క్రియా హెతొర్ విష్వ కర్మాణం ఆహ్వయత్ || 2-91-11
ఆహ్వయె విష్వ కర్మాణం అహం త్వష్టారం ఎవ చ |
ఆతిథ్యం కర్తుం ఇగ్చ్ఛామి తత్ర మె సంవిధీయతాం || 2-91-12
అహ్వయె లొకపాలాం స్త్రీన్ దెవాన్ షక్రముఖాంస్తథా |
ఆతిథ్యం కర్తుమిచ్చామి తత్ర మె సంవిధీయతాం || 2-91-13
ప్రాక్ స్రొతసహ్ చ యా నద్యహ్ ప్రత్యక్ స్రొతస ఎవ చ |
పృ్ఇథివ్యాం అంతరిక్షె చ సమాయాంతు అద్య సర్వషహ్ || 2-91-14
అన్యాహ్ స్రవంతు మైరెయం సురాం అన్యాహ్ సునిష్ఠితాం |
అపరాహ్ చ ఉదకం షీతం ఇక్షు కాణ్డ రస ఉపమం || 2-91-15
ఆహ్వయె దెవ గంధర్వాన్ విష్వా వసు హహా హుహూన్ |
తథైవ అప్సరసొ దెవీర్ గంధర్వీహ్ చ అపి సర్వషహ్ || 2-91-16
ఘృ్ఇతాచీం అథ విష్వాచీం మిష్ర కెషీం అలంబుసాం |
నాగదంతాం చ హెమాం చ హిమామద్రికృ్ఇతస్థలాం || 2-91-17
షక్రం యాహ్ చ ఉపతిష్ఠంతి బ్రహ్మాణం యాహ్ చ భామినీహ్ |
సర్వాహ్ తుంబురుణా సార్ధం ఆహ్వయె సపరిగ్చ్ఛదాహ్ || 2-91-18
వనం కురుషు యద్ దివ్యం వాసొ భూషణ పత్రవత్ |
దివ్య నారీ ఫలం షష్వత్ తత్ కౌబెరం ఇహ ఎవ తు || 2-91-19
ఇహ మె భగవాన్ సొమొ విధత్తాం అన్నం ఉత్తమం |
భక్ష్యం భొజ్యం చ చొష్యం చ లెహ్యం చ వివిధం బహు || 2-91-20
విచిత్రాణి చ మాల్యాని పాదప ప్రచ్యుతాని చ |
సురా ఆదీని చ పెయాని మాంసాని వివిధాని చ || 2-91-21
ఎవం సమాధినా యుక్తహ్ తెజసా అప్రతిమెన చ |
షిక్షా స్వర సమాయుక్తం తపసా చ అబ్రవీన్ మునిహ్ || 2-91-22
మనసా ధ్యాయతహ్ తస్య ప్రాన్ ముఖస్య కృ్ఇత అంజలెహ్ |
ఆజగ్ముహ్ తాని సర్వాణి దైవతాని పృ్ఇథక్ పృ్ఇథక్ || 2-91-23
మలయం దుర్దురం చైవ తతహ్ స్వెద నుదొ అనిలహ్ |
ఉపస్పృ్ఇష్య వవౌ యుక్త్యా సుప్రియ ఆత్మా సుఖహ్ షివహ్ || 2-91-24
తతొ అభ్యవర్తంత ఘనా దివ్యాహ్ కుసుమ వృ్ఇష్టయహ్ |
దెవ దుందుభి ఘొషహ్ చ దిక్షు సర్వాసు షుష్రువె || 2-91-25
ప్రవవుహ్ చ ఉత్తమా వాతా ననృ్ఇతుహ్ చ అప్సరొ గణాహ్ |
ప్రజగుర్ దెవ గంధర్వా వీణా ప్రముముచుహ్ స్వరాన్ || 2-91-26
స షబ్దొ ద్యాం చ భూమిం చ ప్రాణినాం ష్రవణాని చ |
వివెష ఉచ్చారితహ్ ష్లక్ష్ణహ్ సమొ లయ గుణ అన్వితహ్ || 2-91-27
తస్మిన్న్ ఉపరతె షబ్దె దివ్యె ష్రొత్ర సుఖె నృ్ఇణాం |
దదర్ష భారతం సైన్యం విధానం విష్వ కర్మణహ్ || 2-91-28
బభూవ హి సమా భూమిహ్ సమంతాత్ పంచ యొజనం |
షాద్వలైర్ బహుభిహ్ చన్నా నీల వైదూర్య సమ్నిభైహ్ || 2-91-29
తస్మిన్ బిల్వాహ్ కపిత్థాహ్ చ పనసా బీజ పూరకాహ్ |
ఆమలక్యొ బభూవుహ్ చ చూతాహ్ చ ఫల భూషణాహ్ || 2-91-30
ఉత్తరెభ్యహ్ కురుభ్యహ్ చ వనం దివ్య ఉపభొగవత్ |
ఆజగామ నదీ దివ్యా తీరజైర్ బహుభిర్ వృ్ఇతా || 2-91-31
చతుహ్ షాలాని షుభ్రాణి షాలాహ్ చ గజ వాజినాం |
హర్మ్య ప్రాసాద సంఘాతాహ్ తొరణాని షుభాని చ || 2-91-32
సిత మెఘ నిభం చ అపి రాజ వెష్మ సుతొరణం |
షుక్ల మాల్య కృ్ఇత ఆకారం దివ్య గంధ సముక్షితం || 2-91-33
చతుర్ అస్రం అసంబాధం షయన ఆసన యానవత్ |
దివ్యైహ్ సర్వ రసైర్ యుక్తం దివ్య భొజన వస్త్రవత్ || 2-91-34
ఉపకల్పిత సర్వ అన్నం ధౌత నిర్మల భాజనం |
క్లృ్ఇప్త సర్వ ఆసనం ష్రీమత్ స్వాస్తీర్ణ షయన ఉత్తమం || 2-91-35
ప్రవివెష మహా బాహుర్ అనుజ్ఞాతొ మహర్షిణా |
వెష్మ తద్ రత్న సంపూర్ణం భరతహ్ కైకయీ సుతహ్ || 2-91-36
అనుజగ్ముహ్ చ తం సర్వె మంత్రిణహ్ సపురొహితాహ్ |
బభూవుహ్ చ ముదా యుక్తా తం దృ్ఇష్ట్వా వెష్మ సంవిధిం || 2-91-37
తత్ర రాజ ఆసనం దివ్యం వ్యజనం చత్రం ఎవ చ |
భరతొ మంత్రిభిహ్ సార్ధం అభ్యవర్తత రాజవత్ || 2-91-38
ఆసనం పూజయాం ఆస రామాయ అభిప్రణమ్య చ |
వాల వ్యజనం ఆదాయ న్యషీదత్ సచివ ఆసనె || 2-91-39
ఆనుపూర్వ్యాన్ నిషెదుహ్ చ సర్వె మంత్ర పురొహితాహ్ |
తతహ్ సెనా పతిహ్ పష్చాత్ ప్రషాస్తా చ నిషెదతుహ్ || 2-91-40
తతహ్ తత్ర ముహూర్తెన నద్యహ్ పాయస కర్దమాహ్ |
ఉపాతిష్ఠంత భరతం భరద్వాజస్య షాసనత్ || 2-91-41
తాసాం ఉభయతహ్ కూలం పాణ్డు మృ్ఇత్తిక లెపనాహ్ |
రమ్యాహ్ చ ఆవసథా దివ్యా బ్రహ్మణహ్ తు ప్రసాదజాహ్ || 2-91-42
తెన ఎవ చ ముహూర్తెన దివ్య ఆభరణ భూషితాహ్ |
ఆగుర్ విమ్షతి సాహస్రాహ్ బ్రాహ్మణా ప్రహితాహ్ స్త్రియహ్ || 2-91-43
సువర్ణ మణి ముక్తెన ప్రవాలెన చ షొభితాహ్ |
ఆగుర్ విమ్షతి సాహస్రాహ్ కుబెర ప్రహితాహ్ స్త్రియహ్ || 2-91-44
యాభిర్ గృ్ఇహీతహ్ పురుషహ్ స ఉన్మాద ఇవ లక్ష్యతె |
ఆగుర్ విమ్షతి సాహస్రా నందనాద్ అప్సరొ గణాహ్ || 2-91-45
నారదహ్ తుంబురుర్ గొపహ్ పర్వతహ్ సూర్య వర్చసహ్ |
ఎతె గంధర్వ రాజానొ భరతస్య అగ్రతొ జగుహ్ || 2-91-46
అలంబుసా మిష్ర కెషీ పుణ్డరీకా అథ వామనా |
ఉపానృ్ఇత్యమ్హ్ తు భరతం భరద్వాజస్య షాసనాత్ || 2-91-47
యాని మాల్యాని దెవెషు యాని చైత్రరథె వనె |
ప్రయాగె తాన్య్ అదృ్ఇష్యంత భరద్వాజస్య షాసనాత్ || 2-91-48
బిల్వా మార్దంగికా ఆసన్ షమ్యా గ్రాహా బిభీతకాహ్ |
అష్వత్థా నర్తకాహ్ చ ఆసన్ భరద్వాజస్య తెజసా || 2-91-49
తతహ్ సరల తాలాహ్ చ తిలకా నక్త మాలకాహ్ |
ప్రహృ్ఇష్టాహ్ తత్ర సంపెతుహ్ కుబ్జా భూతా అథ వామనాహ్ || 2-91-50
షిమ్షపా ఆమలకీ జంబూర్ యాహ్ చ అన్యాహ్ కాననె లతాహ్ |
మాలతీ మల్లికా జాతిర్యాష్చాన్యాహ్ కాననె లతాహ్ || 2-91-51
ప్రమదా విగ్రహం కృ్ఇత్వా భరద్వాజ ఆష్రమె అవసన్ |
సురాం సురాపాహ్ పిబత పాయసం చ బుభుక్షితాహ్ || 2-91-52
మాంసని చ సుమెధ్యాని భక్ష్యంతాం యావద్ ఇగ్చ్ఛథ || 2-91-53
ఉత్సాద్య స్నాపయంతి స్మ నదీ తీరెషు వల్గుషు |
అప్య్ ఎకం ఎకం పురుషం ప్రమదాహ్ సత్ప చ అష్ట చ || 2-91-54
సంవహంత్యహ్ సమాపెతుర్ నార్యొ రుచిర లొచనాహ్ |
పరిమృ్ఇజ్య తథా న్యాయం పాయయంతి వర అంగనాహ్ || 2-91-55
హయాన్ గజాన్ ఖరాన్ ఉష్ట్రామ్హ్ తథైవ సురభెహ్ సుతాన్ |
అభొజయన్ వాహనపాస్తెశాం భొజ్యం యథావిధి || 2-91-56
ఇక్షూమ్హ్ చ మధు జాలామ్హ్ చ భొజయంతి స్మ వాహనాన్ |
ఇక్ష్వాకు వర యొధానాం చొదయంతొ మహా బలాహ్ || 2-91-57
న అష్వ బంధొ అష్వం ఆజానాన్ న గజం కుంజర గ్రహహ్ |
మత్త ప్రమత్త ముదితా చమూహ్ సా తత్ర సంబభౌ || 2-91-58
తర్పితా సర్వ కామైహ్ తె రక్త చందన రూషితాహ్ |
అప్సరొ గణ సమ్యుక్తాహ్ సైన్యా వాచం ఉదైరయన్ || 2-91-59
న ఎవ అయొధ్యాం గమిష్యామొ న గమిష్యామ దణ్డకాన్ |
కుషలం భరతస్య అస్తు రామస్య అస్తు తథా సుఖం || 2-91-60
ఇతి పాదాత యొధాహ్ చ హస్త్య్ అష్వ ఆరొహ బంధకాహ్ |
అనాథాహ్ తం విధిం లబ్ధ్వా వాచం ఎతాం ఉదైరయన్ || 2-91-61
సంప్రహృ్ఇష్టా వినెదుహ్ తె నరాహ్ తత్ర సహస్రషహ్ |
భరతస్య అనుయాతారహ్ స్వర్గె అయం ఇతి చ అబ్రువన్ || 2-91-62
నృ్ఇత్యంతి స్మ హసంతిస్మ గాయంతి స్మ చ సైనికాహ్ |
సమంతాత్ పరిధావంతి మాల్యొ పెతాహ్ సహస్రషహ్ || 2-91-63
తతొ భుక్తవతాం తెషాం తద్ అన్నం అమృ్ఇత ఉపమం |
దివ్యాన్ ఉద్వీక్ష్య భక్ష్యామ్హ్ తాన్ అభవద్ భక్షణె మతిహ్ || 2-91-64
ప్రెష్యాహ్ చెట్యహ్ చ వధ్వహ్ చ బలస్థాహ్ చ అపి సర్వషహ్ |
బభూవుహ్ తె భృ్ఇషం తృ్ఇప్తాహ్ సర్వె చ ఆహత వాససహ్ || 2-91-65
కుంజరాహ్ చ ఖర ఉష్ట్రహ్ చ గొ అష్వాహ్ చ మృ్ఇగ పక్షిణహ్ |
బభూవుహ్ సుభృ్ఇతాహ్ తత్ర న అన్యొ హ్య్ అన్యం అకల్పయత్ || 2-91-66
న అషుక్ల వాసాహ్ తత్ర ఆసీత్ క్షుధితొ మలినొ అపి వా |
రజసా ధ్వస్త కెషొ వా నరహ్ కష్చిద్ అదృ్ఇష్యత || 2-91-67
ఆజైహ్ చ అపి చ వారాహైర్ నిష్టాన వర సంచయైహ్ |
ఫల నిర్యూహ సంసిద్ధైహ్ సూపైర్ గంధ రస అన్వితైహ్ || 2-91-68
పుష్ప ధ్వజవతీహ్ పూర్ణాహ్ షుక్లస్య అన్నస్య చ అభితహ్ |
దదృ్ఇషుర్ విస్మితాహ్ తత్ర నరా లౌహీహ్ సహస్రషహ్ || 2-91-69
బభూవుర్ వన పార్ష్వెషు కూపాహ్ పాయస కర్దమాహ్ |
తాహ్ చ కామదుఘా గావొ ద్రుమాహ్ చ ఆసన్ మధుష్చ్యుతహ్ || 2-91-70
వాప్యొ మైరెయ పూర్ణాహ్ చ మృ్ఇష్ట మాంస చయైర్ వృ్ఇతాహ్ |
ప్రతప్త పిఠరైహ్ చ అపి మార్గ మాయూర కౌక్కుటైహ్ || 2-91-71
పాత్రీణాం చ సహస్రాణి షాత కుంభమయాని చ |
స్థాల్యహ్ కుంభ్యహ్ కరంభ్యహ్ చ దధి పూర్ణాహ్ సుసంస్కృ్ఇతాహ్ || 2-91-72
యౌవనస్థస్య గౌరస్య కపిత్థస్య సుగంధినహ్ |
హ్రదాహ్ పూర్ణా రసాలస్య దధ్నహ్ ష్వెతస్య చ అపరె |
బభూవుహ్ పాయసస్య అంతె షర్కరాయాహ్ చ సంచయాహ్ || 2-91-73
కల్కామ్హ్ చూర్ణ కషాయామ్హ్ చ స్నానాని వివిధాని చ |
దదృ్ఇషుర్ భాజనస్థాని తీర్థెషు సరితాం నరాహ్ || 2-91-74
కల్కాన్ చూర్ణకశాయాంష్చ స్నానాని వివిధాని చ |
దదృ్ఇషుర్భాజనస్థాని తీర్థెశు సరితాం నరాహ్ || 2-91-75
షుక్లాన్ అమ్షుమతహ్ చ అపి దంత ధావన సంచయాన్ |
షుక్లామ్హ్ చందన కల్కామ్హ్ చ సముద్గెషు అవతిష్ఠతహ్ || 2-91-76
దర్పణాన్ పరిమృ్ఇష్టామ్హ్ చ వాససాం చ అపి సంచయాన్ |
పాదుక ఉపానహాం చైవ యుగ్మాన్ యత్ర సహస్రషహ్ ||2-91-77
ఆంజనీహ్ కంకతాన్ కూర్చామ్హ్ చత్రాణి చ ధనూమ్షి చ |
మర్మ త్రాణాని చిత్రాణి షయనాన్య్ ఆసనాని చ || 2-91-78
ప్రతిపాన హ్రదాన్ పూర్ణాన్ ఖర ఉష్ట్ర గజ వాజినాం |
అవగాహ్య సుతీర్థామ్హ్ చ హ్రదాన్ స ఉత్పల పుష్కరాన్ || 2-91-79
నీల వైదూర్య వర్ణామ్హ్ చ మృ్ఇదూన్ యవస సంచయాన్ |
నిర్వాప అర్థం పషూనాం తె దదృ్ఇషుహ్ తత్ర సర్వషహ్ || 2-91-80
వ్యస్మయంత మనుశ్యస్తె స్వప్నకల్ఫం తదద్భుతం |
దృ్ఇశ్ట్వా.అతిథ్యం కృ్ఇతం తాదృ్ఇగ్భరతస్య మహార్శిణా 2-91-81
ఇత్య్ ఎవం రమమాణానాం దెవానాం ఇవ నందనె |
భరద్వాజ ఆష్రమె రమ్యె సా రాత్రిర్ వ్యత్యవర్తత || 2-91-82
ప్రతిజగ్ముహ్ చ తా నద్యొ గంధర్వాహ్ చ యథా ఆగతం |
భరద్వాజం అనుజ్ఞాప్య తాహ్ చ సర్వా వర అంగనాహ్ || 2-91-83
తథైవ మత్తా మదిర ఉత్కటా నరాహ్ |
తథైవ దివ్య అగురు చందన ఉక్షితాహ్ |
తథైవ దివ్యా వివిధాహ్ స్రగ్ ఉత్తమాహ్ |
పృ్ఇథక్ ప్రకీర్ణా మనుజైహ్ ప్రమర్దితాహ్ || 2-91-84
ఇతి వాల్మీకి రామాయణే ఆది కావ్యే అయోధ్యాకాండే ఎకనవతితమః సర్గః ||2-91