అభినయదర్పణము/ద్వితీయాశ్వాసము

by లింగమకుంట మాతృభూతయ్య

అభినయదర్పణము

ద్వితీయాశ్వాసము

అసంయుతలక్షణము

క.⁠

శ్రీ రమణీమణివల్లభ వారిజదళనేత్ర! సుజనవాంఛితఫలదా! నారదమునివందితపద! తారుణ్యమయాంతరంగ! కస్తురిరంగా!

⁠ 1

వ.⁠

అవధరింపుము.

⁠

క.⁠

పరఁగ నసంయుతహస్తము వెరవుగఁ దెల్పెదను నష్టవింశతి యిపుడున్ మఱి లక్షణలక్ష్యంబులు గరుణింపుము!వరశుభాంగ! కస్తురిరంగా!

⁠ 2

వ.⁠

ఇఁకఁ, బతాకంబును, ద్రిపతాకంబును, నర్థపతాకంబును, గర్తరీముఖంబును, మయూరార్థచంద్రంబులును, నరాళంబును, శుకతుండంబును, ముష్టియు, శిఖరంబును, గపిత్థకటకాముఖంబులును, సూచీచంద్రకళాహస్తంబులును, గోశహస్తంబును, సర్పశీర్షమృగశీర్షంబులును, సింహముఖంబును, లాంగూల సోలపద్మంబులును, జతురహస్తంబును, భ్రమరహస్తంబును, హంసాస్య హంసపక్షంబులును, సందంశంబును, ముకుళంబును, దామ్రచూడ త్రిశూలంబులును నను నీయష్టవింశతియు నసంయుతాఖ్యహస్తంబు లనం బరఁగుచుండు, నంత,

⁠ 3

పతాకహస్తలక్షణము

గీ.⁠

గరిమ నంగుష్టంబును వంచి కడమ వ్రేళ్ళు లన్నియును గూర్చి చాఁచిన, వన్నెమీఱఁ జెలఁగినఁ, బతాకమని చాల వెలయుచుండు రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 4

పతాకహస్తవినియోగము

వ.⁠

మఱియు నాట్యారంభమందు, మేఘమందు, వలదనుటయందు, నిశియందు, వాయుస్పర్శంబులయందు, ఖడ్గములయందు, నమరబృందములఁ జూపుటయందుఁ, దరంగంబులయందు, ఖడ్గములయందుఁ, దాపములయందు, ధారణియందు, నాశీర్వాదములయందుఁ, దాననుటయందు, నక్కడక్కడననుటయందు, శపథంబునందు, శయనంబునందుఁ, [1]దాళపత్రములయందుఁ, [2]బ్రతాపమునందు, ఫలద్రవ్యాదిస్పర్శంబులయందు, నశ్వమందు, ఖండించుటయందు, నంబుధియందు, దొడ్డవార లనుటయందు, దొరలయందు, దినమాసవర్షసూచనలయందుఁ, గవాటంబులు మూసి తెఱచుటయందుఁ, బొమ్మనుటయందు, శ్లాఘించుటయందు, నంగాదిస్పర్శంబులయందు, సమమనుటయందు, సప్తవిభక్తులతెఱఁగుం జూపుటయందుఁ, బ్రసాదంబు గైకొనుటయందుఁ, గరతాడనంబులయందుఁ, బీఠంబులయందు, మానినీమణులకుచస్థలిం బట్టుటయందుఁ, బతాకహస్తంబు వర్తించుచుండు, నంత

⁠ 5

త్రిపతాకహస్తలక్షణము

క.⁠

మఱియును సపతాకంబుగ వరుస ననామికపువ్రేలు వంచిన నదియున్ ఇరువుగఁ ద్రిపతాకం బని గరిమను జెలువొందుచుండుఁ గస్తురిరంగా!

⁠ 6

త్రిపతాకహస్తవినియోగము

సీ.⁠

వెలయుచుండుఁ గిరీటవృక్షంబులకు మఱి               పాకశాసనునకు బాణమునకు మొగిలిపుష్పానకు మొనయు చెక్కిళ్ళకు               మెలఁగు వహ్ని జ్వాల మెఱపులకును దనరు వజ్రాయుధంబునకు దీపమునకు               నేపు మీఱఁగ ద్రిప్పిచూపుటకును

⁠

⁠

బరమేశ్వరునకును బద్మనాభునకును               సొరిదిఁ బ్రకాశంబుఁ జూపుటకును

⁠

గీ.⁠

వేడ్క రతికేళి మఱి కూడి వీడుటకును నిన్నితావుల వర్తించి చెన్ను మీఱు నిలను ద్రిపతాకహస్తంబు నిందిరేశ! రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 7

అర్థపతాకహస్తలక్షణము

గీ.⁠

ఎనయఁ ద్రిపతాకహస్తమందునఁ గనిష్ఠ వ్రేలు గూరిచి వంచిన వివరముగను ధరణిలోఁజూడ నర్థపతాకమయ్యె రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 8

అర్థపతాకహస్తవినియోగము

గీ.⁠

చిగురుకును [3]ఛురికకు ధ్వజశృంగములకు రమణినుదిటికి రెంటికి ఱంపమునకు వచ్చు నర్థపతాకంబు వైపుమీఱ రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 9

కర్తరీముఖలక్షణము

గీ.⁠

అరయ నర్థపతాకంబునందు మిగులఁ దర్జనిక వ్రేలు వెలిగాను చాఁచి యున్నఁ గర్తరీముఖహస్తమై ఘనత కెక్కు రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 10

కర్తరీముఖహస్తవినియోగము

చ.⁠

మరణము భేదమున్ మెఱపు మాటికినిం గడకంటి దృష్టియున్ వెరవుగఁ దల్ల క్రిందులను వేదనచేఁ దమిచేతఁ బొర్లునున్ నిరతము దీగెలల్లుకొను నేర్పును వచ్చిన నిన్నితావులన్ వరుసగఁ గర్తరీముఖము వైపుగఁ గస్తురిరంగనాయకా!

⁠ 11

మయూరహస్తలక్షణము

గీ.⁠

మెఱయ నంగుష్ఠమున ననామికను గూర్చి కడమ వ్రేళ్ళనుఁ జాచిన ఘన మయూర హస్తమను పేర విస్తరిల్లు నవని లోన రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 12

మయూరహస్తవినియోగము

చ.⁠

నెమలిని దీఁగె లల్లుటను నిక్కముగా శకునంబుఁజూడనున్ రమణులు కాటుకుంచుటను రమ్యముగా మఱి బొట్టుపెట్టుటం గ్రమముగ వాంతిచేయుటను గ్రమ్మఱఁ జూడఁగ నిన్ని తావులం దమర మయూరమై వెలయు నన్నిటఁ గస్తురి రంగనాయకా!

⁠ 13

అర్థచంద్రహస్తలక్షణము

క.⁠

ఇరువుగ సపతాకంబును సరసను నంగుష్ఠ మెనయఁ జూఁచిన నదియున్ మఱి యర్థచంద్రహస్తము గరిమను జెలువొందుచుండుఁ గస్తురిరంగా!

⁠ 14

అర్థచంద్రహస్తవినియోగము

సీ.⁠

సారెకుఁ గృష్ణపక్షాష్టమిశశిఁ జూపఁ               జెక్కిటఁ జెయ్యుంచి చింతపడను నడుము పట్టుటకును మెడఁబట్టి నూకను               ధ్యానంబు సేయను దాన యనను భల్లాయుధమునను బ్రార్థించుటను మఱి               చెలువొంద రామ రాఁ జేయుటకును భుజము దట్టుక జెట్లు పోట్లాడఁ జూడను               సొంపుగా నమరులఁ జూపుటకును

⁠

గీ.⁠

జేరి యభిషేకమును వేడ్కఁజేయుటకును నరయఁగా నిన్నితావుల నర్థచంద్ర హస్తమది వచ్చునిదె చూడు మంబుజాక్ష! రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 15

అరాళహస్తలక్షణము

గీ.⁠

అనువుగాఁ జూడను పతాకహస్తమునను దర్జనిక వంచిపట్టిన ధర నరాళ హస్తమయి చాలవేడ్కగా నతిశయిల్లు రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 16

అరాళహస్తవినియోగము

క.⁠

ఇరవుగ నాచమనీయము బరువడి సుడిగాలి నమృతపానంబుననున్ మఱి విషపానము సేయను గరిమ నరాళంబు వచ్చుఁ గస్తురిరంగా!

⁠ 17

శుకతుండహస్తలక్షణము

గీ.⁠

అరసి చూచిన మురహరీ! మఱి యరాళ నామకరమందు వంప ననామికంబు నదియె శుకతుండహస్త మై యవని వెలయు రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 18

శుకతుండహస్తవినియోగము

గీ.⁠

పరఁగు కుంతాయుధమునకు బాణమునకు మఱియు మర్మము భేదించుమార్గమునకు మెచ్చ శుకతుండహస్తమె వచ్చుఁగాదె రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 19

ముష్టిహస్తలక్షణము

గీ.⁠

పరఁగ వ్రేళ్ళన్ని మఱి గూర్చిపట్టియున్న ముష్టిహస్తంబదే యండ్రు మోహనాంగ! భానుసంకాశ!నుతజనభయవినాశ! రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 20

ముష్టిహస్తవినియోగము

చ.⁠

స్థిరముగ జుట్టు పట్టుకొని జెట్లదె యుద్ధముచేయ నందునున్ నిరతము దారహారములు నేర్పుగనున్ గళమందు వేయనున్ గరిమను దట్టిచే నడుముగట్టను దన్నెదిరించు వారలం బరఁగను గొట్ట ముష్టి యిదె వచ్చును గస్తురిరంగనాయకా!

⁠ 21

శిఖరహస్తలక్షణము

గీ.⁠

ముష్టిహస్తాన నంగుష్ఠ మూర్ధ్వముగను జెలువు మీఱఁగ నెత్తిన శిఖరమౌను సరసగుణహార! శ్రీరంగపురవిహార! రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 22

శిఖరహస్తవినియోగము

సీ.⁠

వెడ విల్తునికి మఱి విలువట్టుటకును నా               లింగమునకును లింగమునకుఁ జెలువొంద గోపురశృంగంబుఁ జూపను               నిది నిశ్చయంబన నేమి యనను బేర్మి దంతముఁజూపఁ బితృతర్పణమునకుఁ               గంబమునకు నధరంబునకును ఘంట వాయింపను గా దని పల్కను               నెదిరిని నొడి వట్టి యీడ్చుటకును

⁠

గీ.⁠

బరఁగ శ్రేష్ఠంబు ననుటకు భయమునకును శిఖరహస్తంబు వచ్చును జెన్నుమీఱ సరసగుణహార! శ్రీరంగపురవిహార! రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 23

కపిత్థహస్తలక్షణము

చ.⁠

తగవుగ ముష్టిహస్తమునఁ దర్జనివ్రేలిని నెత్తి వంచియు న్నెగడు కనిష్ఠకన్ వెలిగ నేర్పునఁ గొంచెము వంచిపట్టినం బొగడఁ గపిత్థ హస్తమయి ధారgణిలోఁ జెలంగు నో నగధర! వాసుదేవ! యదునందన! కస్తురిరంగనాయకా!

⁠ 24

కపిత్థహస్తవినియోగము

చ.⁠

ఇరవుగ లక్ష్మివాణులకు నింపుగఁ దాళము వట్టునందుకుం బరఁగను బాగ సుట్టుటకుఁ బాలను బిండను గొంగువట్టనుం దిరముగఁబూలు సుట్టఁగను దీపము ధూపముఁ జూపఁజిల్కకున్ మెఱయఁ గపిత్థహస్తమగు మేల్మిని గస్తురిరంగనాయకా!

⁠ 25

కటకాముఖహస్తలక్షణము

ఉ.⁠

చేరిన ముష్టిహస్తమునఁ జెన్నుగ మధ్యపు వ్రేలిక్రిందుగాఁ గూరిమి బొట్టవ్రేలి నదె గ్రుచ్చుక తక్కినవ్రేళ్ళు చేరినన్ వారిజనాభ! యింక విను వైపుగనుం గటకాముఖంబు నా సారెకుఁ దేజరిల్లు నిలఁ జక్కని కస్తురిరంగ నాయకా!

⁠ 26

కటకాముఖహస్తవినియోగము

చ.⁠

నిరతము వజ్రముష్టికిని నేర్పున బాణము నేయ నంగడాల్ గరిమను బట్టి యెత్తుటకు గట్టిగ నాజముధాటిపోటుకుం దిరముగ వచ్చు నిందులను దేవర! యీకటకాముఖంబు దాఁ గరివరదాప్రమేయ! భవఖండన! కస్తురిరంగనాయకా!

⁠ 27

సూచిహస్తలక్షణము

గీ.⁠

సరగఁ దర్జనివ్రేలిని జాఁచిపట్టి కడమవ్రేళ్ళను మడఁచిన గట్టిగాను సూచిహస్తం బనంగను సొంపు మీఱు రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 28

సూచిహస్తవినియోగము

సీ.⁠

పరఁగనొక్కటి పరబ్రహ్మంబుననుటకుఁ               జామరంబునకును జగతి యనను నినునికి నూటికి నిదియది యనుటకు               జడకు ఛత్రంబు కాశ్చర్యమునకు

⁠

⁠

కానికానీ యని మేను సూపుటకును               నిలలోన భేరి వ్రాయించుటకును కొనలు సూపుటకును గూర్మి సలాముకుఁ               జిక్కిపోవుటకును ముక్కునకును

⁠

గీ.⁠

గట్టివా డనుమెచ్చుకు గరిమ మీఱ సొరిది నూగారుబారులఁ జూపుటకును సూచిహస్తంబు వచ్చును సొంపు మీఱ రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 29

చంద్రకళాహస్తలక్షణము: వినియోగము

గీ.⁠

మొనసి తర్జనికాంగుష్ఠములను జాఁప నవనిఁ జంద్రకళాహస్తమగును మిగుల విదియచంద్రుని కిది చెల్లు విమలచరిత! రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 30

కోశహస్తలక్షణము

గీ.⁠

వెలయ విరళంబుగా నైదువ్రేళ్ళు సాఁచి కొనలుఁగొంచెము వంచినఁ గోశ మగును సరసగుణహార! శ్రీరంగపురవిహార! రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 31

కోశహస్తవినియోగము

చ.⁠

అనిశము పుట్టకుం బరఁగు నంతటఁ జెట్లకు స్వల్పభోజనం బునకును బూలబంతులకుఁ బొందుగ ముగ్ధలు చెండ్లు చూపనున్ బనుపడఁ బూలబుట్టకును బాగుగ వడ్డన చేయుగిన్నెకు న్నెనయును గోశహస్త మిల నింపుగఁ గస్తురిరంగనాయకా!

⁠ 32

సర్పశీర్షహస్తలక్షణము

గీ.⁠

అరయఁదొలుద తటి సపతాకహస్తమునకుఁ గొంచెముగ వ్రేళ్ళనన్నిటి వంచియండ నిలను మఱి సర్పశీర్ష మై చెలువు మీఱు రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 33

సర్పశీర్షహస్తవినియోగము

సీ.⁠

[4]చందనంబునకును సర్పంబునకు మఱి               మెల్లగా ననుటకు మే లనంగఁ బ్రోక్షింప మిక్కిలి పోషింప దేవాది               తర్పణాలకు నీళ్ళు త్రాగుటకును హస్తికుంభస్థలం బందుఁదట్టుటకును               దగ జెట్లు భుజములు దట్టుటకును శాంతుఁడు ననుటకుఁ జల్లన యనుటకు               సాబాసు మంచిది చాలు ననను

⁠

గీ.⁠

సర్పశీర్షంబు హస్తంబు సరవిగాను నిన్నితావుల వర్తించు నింది రేశ! సరసగుణహార! శ్రీరంగపురవిహార! రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 34

మృగశీర్షహస్తలక్షణము

గీ.⁠

అరయఁగా సప్తశీర్షంపు హస్తమందుఁ గూర్మిఁగొన వ్రేలు మఱియు నంగుష్ఠ మమర దాఁప మృగశీర్షహస్త మై తనరుచుండు రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 35

మృగశీర్షహస్తవినియోగము

సీ.⁠

పడతులు చెక్కిళ్ళఁ బసుపు పూయుటకును               రాజీవ నేత్ర మర్యాద యనను వచ్చెడు ననుటకు నాదంబు సేయను               సోఁకోర్చుకొన గోడఁజూపుటకును నెదురెదురనుటకు నిల్లు సూపుటకును               నొనరఁగా బిలువను నుండు మనను మఱి మ్రుగ్గు వెట్టను దిరుగాడుటకు నింకఁ               బేర్మిఁ ద్రిపుండ్రంబు వెట్టుటకును

⁠

గీ.⁠

బరఁగఁ బదములు ప్రియమునఁ బట్టుటకును వెలయఁ [5]బరిచీలు వట్టను వేడ్కఁగాను నెనసి మృగశీర్ష హస్త మై తనరుచుండు రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠

సింహముఖహస్తలక్షణము

గీ.⁠

మఱి యనామిక యంగుష్ఠమధ్యమములుఁ గూర్చి మిగిలిన వ్రేళ్ళను గువలయేశ! చాఁచినను సింహముఖ మయి జగతి వెలయు రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠

సింహముఖహస్తవినియోగము

గీ.⁠

ఆజ్యహోమంబునకుఁ బిల్లియస్థులకును జింక కుందేలు వ్యాఘ్రంబు సింహములకు నెలమి మఱి సింహముఖ మయి వెలయుచుండు రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠

లాంగూలహస్తలక్షణము

క.⁠

మఱి పద్మకోశమందున వరుస ననామికపువ్రేలు వంచిన మఱియున్ నిరతము లాంగూలంబన గరిమను జెలువొందుచుండుఁ గస్తురిరంగా!

⁠

లాంగూలహస్తవినియోగము

సీ.⁠

చేమంతిపూలకుఁ జెలఁగిన యలనిమ్మ               పండ్లకు మఱి చిన్న చెండ్ల కమరు చిన్నిఘంటలకును గన్నేరుపూలకుఁ               బొనరఁ బోకలకును బుంటలకును

⁠

⁠

జొన్నకాయలకును బొడ్డుమల్లెలకును               గుండలంబులఁ జూప మెండుగాను జిన్నిగిన్నెలకును సున్నపుఁగాయకు               సొరిది సుగంధంబు సూపుటకును

⁠

గీ.⁠

మెఱయు మఱి యిన్నితావుల గరిమ మీఱి యిలను లాంగూలహస్తంబు నిందిరేశ! సరసగుణహార! శ్రీరంగపురవిహార! రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 40

^[6]పద్మకోశహస్తలక్షణము

.⁠

వెలయ మఱి యైదు వ్రేళ్ళును విరళములుగఁ బట్టి మేలుగ వంచిన దిట్టముగను బద్మకోశంబు సుమ్మది పద్మనాభ! రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 41

పద్మకోశహస్తవినియోగము

సీ.⁠

చక్రవాకములకుఁ జాతకంబులకును               గొమరొప్ప గుంటకుఁ గొప్పునకును వెలఁగపండ్లకు నింక వెలఁదిపాలిండ్లకుఁ               బండ్లకు గజనిమ్మపండ్ల కమరు పూర్ణచంద్రునికిని బురికిని మేడకు               సొగసుకు నెమ్మోముఁ జూపుటకును దామరపూలకుఁ దనరుపట్నమునకు               దేవళంబులకును దేరులకును

⁠

గీ.⁠

జెలఁగఁ [7]గలగలశబ్దంబుఁ దెలుపుటకును మంచిసౌందర్యమునకు శ్లాఘించుటకును బద్మకోశంబు వచ్చును బాగుమీఱ రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 42

చతురహస్తలక్షణము

ఉ.⁠

సారెఁ గనిష్ఠకాంగుళిని జాఁచియుఁ దక్కిన మూడువ్రేళ్ళనుం గూరిమి మీఱఁ గూర్చి యదె కొంకక మధ్యపువ్రేలిక్రిందుగాఁ జేరినబొట్టవ్రేలి నిఁకఁ జెన్నుగ వంచియుఁబట్టి చూపఁగా నారమణీయమౌ చతురహస్తము గస్తురిరంగనాయకా!

⁠ 43

చతురహస్తవినియోగము

సీ.⁠

అనువుగాఁ గస్తురి యనుటకుఁ జెలువొందు               షడ్రసాలకుఁ జెమ్మకు సరవి నమరు మఱియు సువర్ణ తామ్రాదిలోహములకు               వరలు నానావిధవర్ణములకు కొంచెమంచనుటకుఁ గొమరొప్పఁ గంటికిఁ               దొలఁగి రసానకుఁ దునుకలకును దగవుగా నింతమాత్రంబు మెల్లన యనఁ               బరువడి ఘృతతైలపాత్రములకు

⁠

గీ.⁠

కాంతనడలకు మఱి హంసగమనములకుఁ జతురహస్తంబు వచ్చును సరవి మీఱ సరసగుణహార! శ్రీరంగపురవిహార! రాక్షసవిహార! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 44

భ్రమరహస్తలక్షణము

గీ.⁠

పొనర నంగుష్ఠమధ్యమములను గూర్చి గరిమఁ దర్జని వంచుక కడమవ్రేళ్ళు చాఁచినంతనె భ్రమరహస్తంబు నగును రాక్షసవిహార! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 45

భ్రమరహస్తవినియోగము

గీ.⁠

పరఁగ నిలలోనఁ జెన్నొందు భ్రమరమునకు నరయఁ గోకిలకును జెల్లు నమరవంద్య! భ్రమరహస్తంబు మిక్కిలి భావ మలర రాక్షసవిహార! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 46

^[8]హంసహస్తలక్షణము

గీ.⁠

కొమరు మీఱఁ దర్జనిక యంగుష్ఠ మమరఁ జేర్చి మిగిలిన వ్రేళ్ళను జెన్ను మీఱఁ జాఁప నది హంసహస్త మై చాలియుండు రాక్షసవిహార! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 47

హంసహస్తవినియోగము

చ.⁠

చెలువుగఁ బూలు గోయఁగను జిత్రము వ్రాయఁగఁ బొట్టువెట్టఁగా నిల నుపదేశముందెలుప నింపుగ హంసకుఁ [9]బుల్కరింపఁగాఁ బలుమఱు వాసుదేవు పదపద్మము ధ్యానముచేయ నందునుం దలకొను హంసహస్తమిది తథ్యము గస్తురిరంగనాయకా!

⁠ 48

హంసపక్షహస్తలక్షణము

గీ.⁠

చెలువు మీఱఁగ మఱి సర్పశీర్షమందు సరగఁ జిటికెన వ్రేలిని జాఁచియున్న హంసపక్షం బటంచని యవని వెలయు రాక్షసవిహార! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 49

హంసపక్షహస్తవినియోగము

చ.⁠

చెలువుగ నేటికట్టకును జెన్నుగ వారధి గోడఁజూపనుం బలుమఱు సేతువందు మఱి బాగుగ [10]నా ఱని లెక్కపెట్టనున్ సలలితరీతి నాకునకు శాంతిని జేయుటయందు మిక్కిలిం జెలఁగును హంసపక్ష మిలఁజెన్నుగఁ గస్తురిరంగనాయకా!

⁠ 50

సందంశహస్తలక్షణము

గీ.⁠

ఎలమిఁ దర్జనిమధ్యమములను జేర్చి గరిమ నంగుష్ఠమునఁ గూర్చి కడమవ్రేళ్ళు సాఁచినది సందంశం బని జగతి వెలయు రాక్షసవిహార! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 51

సందంశహస్తవినియోగము

సీ.⁠

చేరి ముత్యములకు వారిబిందువులకుఁ               గొమరొప్ప రుద్రాక్షగుళికలకును గరిమ మల్లెలకును గర్పూరమునకును               మఱి పగడములకు మాత్రలకును సొమ్ము వెట్టుటకును సొరది వాసనచూడ               హవనంబులకు దేవతార్చనలకు వైఢూర్యమునకును బరఁగఁ గెంపులకును               ముద్రవేయుటకును ముదము మీఱ

⁠

గీ.⁠

నొనరఁ జెలియలు మడుపుల నొసఁగుటకును నరయ సందంశహస్తంబు ననువుగాను నిన్ని తావుల వర్తించి చెన్ను మీఱు రాక్షసవిహార! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 52

ముకుళహస్తలక్షణము

గీ.⁠

ఒనరఁగా నైదుఁవ్రేళ్ళను నొకటిగాను గూర్చినంతనె ముకుళ మై గొమరుమీఱు సరసగుణహార! శ్రీరంగపురవిహార! రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 53

ముకుళహస్తవినియోగము

సీ.⁠

పరఁగ దానములకుఁ బ్రాణంబు లనుటకు               వేమాఱు సొలపున విరహమునకుఁ బరువడి మదనుని పంచబాణములకు               మఱి భోజనమునకు మౌనమునకుఁ

⁠

⁠

దామర మొగ్గకుఁదగవుగా [11]నై దన               శాకపాకములను జెలఁగి యిడను గదళిపుష్పమునకుఁ గలువల మొగ్గకు               మెచ్చి ధనము చాల నిచ్చుటకును

⁠

గీ.⁠

బ్రేమ మీఱఁగ ముద్దులు వెట్టుటకును దగవుగా నిన్ని తావులఁ దనరుచుండు ముకుళహస్తంబు నిలలోన, మోహనాంగి రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 54

తామ్రచూడహస్తలక్షణము

గీ.⁠

అనువు మీఱఁగ ముకుళహస్తంబునందుఁ దర్జనిక వ్రేలు వంచినఁ దగవుగాను దామ్రచూడం బటంచనఁ దనరుచుండు రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 55

తామ్రచూడహస్తవినియోగము

గీ.⁠

ఒనర వాయసమునకును నొంటె కమరుఁ గుక్కుటము మూషికంబును గొంగ యనను జెల్లు నిదె తామ్రచూడంబు చెలువు మీఱ రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!

⁠ 56

త్రిశూలహస్తలక్షణము

క.⁠

పరువడిఁ జిటికెన వ్రేలును గుఱుచగ నంగుష్ఠ మెలమిఁ గూర్చుక మిగులన్ మఱి మూడువ్రేళ్ళు సాఁచిన గరిమఁ ద్రిశూలంబు నయ్యె గస్తురిరంగా!

⁠ 57

త్రిశూలహస్తవినియోగము

క.⁠

ఎలమిని ముల్లోకములకుఁ బలుమఱు మూటికిని బిల్వపత్రంబునకున్ వెలయఁ ద్రిశూలంబునకును గలిగెఁ ద్రిశూలంబు ధరను గస్తురిరంగా!

⁠ 58

మాలిని.⁠

సరసిజదళనేత్రా! సజ్జనస్తోత్రపాత్రా! హరిహయనుతపాదా! యచ్యుతా! లోకనాథా! కలికలుషవిదారా! కామినీచిత్తచోరా! పరహృదయవిదారా! పాహి శ్రీరంగశౌరీ!

⁠ 59

గద్యము
ఇది శ్రీవాసుదేవకరుణాకటాక్షవీక్షణాకలితశృంగారరసప్రధానసంగీతసాహిత్యభరతశాస్త్రవిద్యాపారంగత శ్రీమద్యాజ్ఞ
వల్క్యాచార్యపదారవిందమరందబిందుసందోహపానతుందిలమిళిందీభూతనిజాంతరంగ
శ్రీమృత్యుంజయార్యపుత్ర కాశ్యపగోత్రపవిత్ర సుజనవిధేయ లింగముగుంట
మాతృభూతనామధేయ ప్రణీతం బయిన యభినయదర్పణం బను
మహాప్రబంధమునందు నసంయుతాఖ్యాష్టా వింశతి
హస్తంబులను బరుగుచున్నయది
ద్వితీయాశ్వాసము60

1. తాళపత్రముల గుఱించి చెప్పుటయందు “తాళపత్రే చపేటేచ ద్రవ్యాదిస్పర్శనే తథా” అభి 212
2. ప్రతాపమును గూర్చి పలుకునప్పుడు “ప్రతాపేచ ప్రసాదేచ చంద్రికాయాం ఘనాతపే” అభి 210
3. “క్రకచే ఛురికాయాంచ ధ్వజే గోపుర శృంగయోః” అభి 236
4. ‘చందనే భుజగే మందే ప్రోక్షణే పోషణాదిషు| దేవర్ష్యుదకదానేషుహ్యాస్ఫాలే గజకుంభయోః|| గజాస్ఫాలేతు మల్లానాం యుజ్యతే సర్పశీర్షకః’ అభి 828
5. ఈఁటె “పరశుపట్టిసముల బాకుల వాడి, బరిచీల నురుగదాప్రముఖాయుధముల” (సారం 2 భా)
6. దీనినే “సోలపద్మహస్తము”నుగాను వ్యవహరింతురు. “కనిష్ఠాద్యావర్తితాశ్చే ద్విరళా స్సోలపద్మకః” (అభి 355)
7. “.......... తటాకే శకటే చక్రవాకే కలకలారవే| శ్లాఘనే సోలపద్మశ్చకీర్తితో భరతాగమే||” (అభి 357)
8. ఈహంసహస్తమునకే ‘హంసాస్యహస్త’మనియుఁ బేరు. “మధ్యమాద్యాస్త్రయో౽ఙ్గుళ్యః ప్రసృతా విరళాయది|| తర్జన్యఙ్గుష్ఠసంయోగే హంసాస్యకర ఈరితః” (అభి 379,380)
9. “రచనేయాపకాదీనాం పులకే మౌక్తికేమణౌ| వేణునాదే సంయుతశ్చే ద్వాసనాయాం నిజత్మని” (అభి 387)
10. “షట్సంజ్ఞాయాం సేతుబంధే నఖరేఖాఙ్కనే తథా| విధానే హంసపక్షో౽యం కీర్తితో భరతాగమే” (అభి 390)
11. “ఆత్మని ప్రాణనిర్తేశే పఞ్చసఙ్ఖ్యానిరూపణే” (అభి)