అభినయదర్పణము
తృతీయాశ్వాసము
సంయుతము
| క. |
శ్రీవల్లభ! నాపాలిటి
దైవము నీవే యటంచు స్థిరముగ మదిలో
నేవేళను భజియించెదఁ
గావుము! నను వరశుభాంగ! కస్తురిరంగా!
| 1
|
| క. |
చెలువుగ సంయుతహస్తం
బలరఁగ మఱి లక్ష్యలక్షణంబుల మిగులం
దెలియఁగ నిదె వివరించెదఁ
గలుషావహ! దనుజభంగ! కస్తురిరంగా!
| 2
|
| వ. |
ఇట్లు మఱియును, నంజలిహస్తంబును, బుష్పపుటహస్తంబును, జతురస్రకంబును, స్వస్తికంబును, గర్తరీస్వస్తికంబును, డోలహస్తంబును, గపోతహస్తంబును,గర్కటహస్తంబును, నవహిత్థంబును, నుత్థానవందితంబులును, గలశహస్తంబును, నుత్సంగశివలింగహస్తంబులును, నాగబంధహస్తంబును, శకటహస్తంబును, శంఖచక్రహస్తంబులును, సంపుటహస్తంబును, బాశకీలకహస్తంబులును, మత్స్యకూర్మవరాహహస్తంబులును, సింహహస్తంబును, గరుడహస్తంబును, ఖట్వాభేరుండహస్తంబులును, నీ సప్తవింశతియు సంయుతాఖ్యహస్తంబులై పరఁగుచుండు, నంత.
| 3
|
అంజలీహస్తలక్షణము: వినియోగము
| క. |
రెండుపతాకంబులు మఱి
దండిగఁ గరతలముఁ జేర్చి దండమువెట్టన్
మెండుగ వందనమున కా
ఖండలనుత! యంజ లిదియె గస్తురిరంగా!
| 4
|
[1]పుష్పపుటహస్తలక్షణము
| క. |
మఱి సర్పశీర్షహస్తము
వెరవుగఁ గరయుగముఁ జేరి వెలిగా మిగులన్
ఉరమున కెదురుగఁ బట్టిన
గరిమను నిది పుష్పపుటము గస్తురిరంగా!
| 5
|
పుష్పపుటహస్తవినియోగము
| క. |
భానుని కర్ఘ్యము లియ్యను
బూనికగా మంత్రపుష్పపుష్పాంజలులన్
మానుగ నీరాంజనమునఁ
గానుకకును బుష్పపుటమె గస్తురిరంగా!
| 6
|
[2]చతురస్రకహస్తవినియోగము
| క. |
తురగము నెక్కినవానికి
మురహరి! పట్టాభిషేకమునకును మిగులన్
మఱి ముఖచామరమునకును
గరిమను జతురస్రకంబె కస్తురిరంగా!
| 7
|
స్వస్తికహస్తలక్షణము: వినియోగము
| క. |
పరఁగఁ బతాకంబుల నిరు
కరములు నదె చేర్చి నోరు గట్టిగ మూయన్
నిరతము స్వస్తికహస్తము
గరిమను వినయంబునకును గస్తురిరంగా!
| 8
|
కర్తరీస్వస్తికహస్తలక్షణము
| చ. |
సరగను గర్తరీముఖము సారెకు రెండుకరంబులందునన్
మఱి మణిబంధమందు నదె మాటికి మన్ననతోడఁ జేర్చి తా
విరళముగాను బట్ట నది వేమఱు గర్తరిస్వస్తికం బనన్
మురహరి! ధాత్రిలో వెలయు, మోహన! కస్తురిరంగనాయకా!
| 9
|
వినియోగము
| గీ. |
పక్షులకుఁ దారలకు మఱి వృక్షములకు
మొనసి పర్వతములకు సమూహములకు
సారె కిటు సెల్లుఁ గర్తరీస్వస్తికంబు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 10
|
డోలాహస్తలక్షణము[3]
| గీ. |
తొడరి సపతాకహస్తంబు నడుమునందు
రెండుకరములఁ బట్టిన మెండుగాను
డోలహస్తం బనంబడు మేలు దనర
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 11
|
వినియోగము
| క. |
అల [4]పేరణికిని గడుసై
మెలఁగిననాట్యంబునకును మేదినిలోనం
జెలఁగును డోలాహస్తము
గలుషాపహ! దనుజభంగ! కస్తురిరంగా!
| 12
|
కపోతహస్తలక్షణము
| గీ. |
చేతు లటు కట్టుకొనను గపోత మౌను
సరగ భక్తిని గేశవు సన్నుతింపఁ
బొంకముగఁ జెల్లు మఱియు గపోత మిపుడు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 13
|
కర్కటహస్తలక్షణము
| గీ. |
వెలయఁగను రెండుకరములవ్రేళ్ళు గ్రుచ్చి
యెదురుకొన సూపి ఱొమ్మున కెగయఁబట్టఁ
గర్కటహస్త మగుచును ఘనత కెక్కు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 14
|
వినియోగము
| గీ. |
మొనసి చూడంగ మఱియు సమూహమునకుఁ
గలుఁగుచీకటికి నిల నింక గృహమునకు
ధరను గర్కటహస్తంబు దనరుచుండు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 15
|
అవహిత్థహస్తలక్షణము
| క. |
మఱి పద్మకోశహస్తము
నిరువుగఁ గరయుగమునందు నెదురుగఁ బట్టం
బరువిడి నవహిత్థం బగుఁ
గరివరదా! దనుజభంగ! కస్తురిరంగా!
| 16
|
వినియోగము
| క. |
ఎలమిని శృంగారమునకు
నెలఁతలకుచములకు మిగులనీటుకు వగవన్
అల యవహిత్థము సెల్లును
గలుషాపహ! దనుజభంగ! కస్తురిరంగా!
| 17
|
ఉత్థానవంచితహస్తలక్షణము: వినియోగము
| గీ. |
పొదలఁ ద్రిపతాకహస్తంబు భుజమునందు
రెండుకరములుఁ బట్టిన మెండుగాను
నదియె యుత్థానవంచిత మగును [5]హరికి
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 18
|
కలశహస్తలక్షణము
| క. |
విను మర్ధచంద్రహస్తము
నిననుత! కరయుగమునందు నెదురెదురుగనుం
గొనవ్రేళ్ళు వంచిపట్టిన
ఘనకలశకరంబు నదియె గస్తురిరంగా!
| 19
|
వినియోగము
| చ. |
చెలువుగఁ బూర్ణకుంభమును శ్రీధర! యింకను నారికేళముం
బలుమఱు గొప్పగుండ్లనును బాగుగ గుమ్మడికాయఁ జూపనున్
ఎలమిని గుక్షికిన్ మిగుల నింపుగ నీకలశంపుహస్తమే
చెలఁగును వాసుదేవ! భవసేవిత! కస్తురిరంగనాయకా!
| 20
|
ఉత్సంగహస్తలక్షణము
| గీ. |
మొనసి మృగశీర్షహస్తముల్ ముందు వెనుకఁ
బరఁగ మణిబంధములఁ జేర్చి పట్టియున్న
నొనర నుత్సంగహస్త మై ఘనత కెక్కు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 21
|
వినియోగము
| గీ. |
ఎనసి పితృవందనమునకు నింపు మీఱఁ
సరగ నాలింగనమునకు సన్నుతాంగ!
చెల్లు నుత్సంగహస్తంబు చెన్ను మీఱ
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 22
|
శివలింగహస్తలక్షణము: వినియోగము
| చ. |
చెలువుగ దక్షిణంబయినచేతను నాశిఖరంబుఁ బట్టియుం
బలుమఱు వామహస్తమున బాగుగ బట్టియు నర్ధచంద్రము
న్నెలమిని రెండుఁ జేర్చినను నింపుగ నాశివలింగహస్తమై
యలరును లింగభావనకు నంతటఁ గస్తురిరంగనాయకా!
| 23
|
నాగబంధహస్తలక్షణము
| ఉ. |
వేమరు సర్పశీర్షమును వేడ్కను రెండుకరంబులందునున్
బ్రేమ నధోముఖంబుగను బెంపుగ నామణిబంధమందునున్
సామిగఁ జేర్చి వక్షమున సారెకుఁ బట్టిన హస్త మెప్పుడున్
నామము నాగబంధ మఘనాశక! కస్తురిరంగనాయకా!
| 24
|
వినియోగము
| గీ. |
వినుము! పొదరిండ్లకు సర్ప మెనయుటకును
ధర నథర్వంపువేదమంత్రంబునకును
నాగబంధంబు సెల్లును నయముగాను
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 25
|
శకటహస్తలక్షణము
| క. |
ఇల భ్రమరాస్త్రము లురమునఁ
బలమఱు గరయుగమునందుఁ బట్టుక వెలిగా
నల యంగుళులును జాఁచినఁ
గలిమలహర! శకట మగును గస్తురిరంగా!
| 26
|
వినియోగము
| గీ. |
రమ్యముగఁ జూడ నిలలోన రాక్షసులకుఁ
బరఁగ సింహంబునకు బహుభయమునకును
జెలఁగి శకటంబు హస్తంబు సెల్లు జగతి
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 27
|
శంఖహస్తలక్షణము: వినియోగము
| గీ. |
ఎనసి యాసర్పశీర్షంబు నెడమచేతఁ
బరఁగఁ గుడిచేత శిఖరంబుఁ బట్టి గూర్ప
శంఖహస్తంబు నగు నది శంఖమునకె
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 28
|
చక్రహస్తలక్షణము: వినియోగము
| చ. |
వరుసగ నర్ధచంద్రములు వైపుగఁ బట్టుక రెండుచేతులం
బరువడి నడ్డదిడ్డముగ బాగుగఁ జేతులు మూసి పట్టుచో
నిరవుగఁ జక్రహస్త మగు నింపుగఁ జక్రము సూపఁ జెల్లునో
మురహర! వాసుదేవ! విను, మోహన! కస్తురిరంగనాయకా!
| 29
|
సంపుటహస్తలక్షణము: వినియోగము
| క. |
ఇరుకరపుసర్పశీర్షము
మురహరి! కరతలము లడ్డముగ మూసినచో
సరవిని సంపుటహస్తము
గరిమను సంపుటమునకును గస్తురిరంగా!
| 30
|
పాశహస్తలక్షణము
| చ. |
పరఁగిన సూచిహస్తములు బాగుగఁ బట్టుక రెండుచేతులన్
వరుసగఁ దర్జనీలు నదె వంచుక వ్రేళ్ళును రెండు సేర్చి తా
గరిమను [6]నూర్ధ్వధోముఖముఁ గా మఱియున్ మెలిగాను బట్టినన్
నిరతము పాశహస్త మగు నిక్కము గస్తురిరంగనాయకా!
| 31
|
వినియోగము
| గీ. |
సరఁగ నన్యోన్యకలహపాశంబులకును
నెలమి ద్వేషంబునకు మఱి గొలుసునకును
ననువుగా బాశహస్త మై యలరుచుండు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 32
|
కీలకహస్తలక్షణము
| చ. |
అల మృగశీర్షహస్తములు నంతట నూర్ధ్వ మధోముఖంబుఁ గా
నెలమిఁ గనిష్ఠికాంగుళిని నించుక వంచియు రెండుఁ గూర్చియున్
మెలిగను బట్టియున్న నది మేదినిలోనను గీలకం బగున్
జలరుహనేత్ర! భక్తజనసన్నుత! కస్తురిరంగనాయకా!
| 33
|
వినియోగము
| క. |
చెలువుగ స్నేహాలను మఱి
పలుమఱు మగఁ డాలిఁ జెట్టవట్టను మిగులన్
నిరతం బనుకూలతకును
గరిమను గీలకము వచ్చుఁ గస్తురిరంగా!
|
|
మత్స్యహస్తలక్షణము:వినియోగము
| గీ. |
మఱి పతాకంపుఁగరముపైఁ గరముఁ జేర్చి
సరగ నంగుష్ఠములు రెండుఁ జాఁచియున్న
మత్స్యహస్తంబు నది మఱి మత్స్యమునకె
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 35
|
కూర్మహస్తలక్షణము
| గీ. |
నెగడు మత్స్యంబునందుఁ గనిష్ఠికలను
రెండువ్రేళ్ళను జాఁచిన మెండుగాను
గూర్మహస్తంబు నగు నది గూర్మమునకె
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 36
|
వరాహహస్తలక్షణము
| చ. |
అరుదుగ [7]దక్షిణంబునను నామృగశీర్షముఁ బట్టి యంతటన్
వరుసఁ బతాకహస్తమును వామకరంబునఁ బట్టి గూర్చినన్
మఱియు వరాహహస్త మగు మాధవ! చెల్లును సూకరంబుకే
మురహరి! వాసుదేవ! యఘమోచన! కస్తురిరంగనాయకా!
| 37
|
సింహహస్తలక్షణము
| చ. |
ఎనసిన పద్మహస్తములు నింపుగ రెండుకరంబులందునుం
దనరఁ గనిష్ఠికంబు లదె తథ్యము వంచుక ముందు వెన్క గా
ఘనమణిబంధమందు మఱి గ్రక్కునఁ జేర్చిన సింహహస్త మౌ
వనరుహనేత్ర! కేసరికి వచ్చును గస్తురిరంగనాయకా!
| 38
|
గరుడహస్తలక్షణము: వినియోగము
| చ. |
తడయక యర్ధచంద్రములు ధాటిగ రెండుకరంబులందునుం
దొడిఁబడి ముందు వెన్క గను దోయరుహానన! చేర్చి యంతటన్
విడువక యంగుళిన్ మెలిక వేసిన నాగరుడంపుహస్తమై
యడరును వైనతేయునికి నచ్యుత! కస్తురిరంగనాయకా!
| 39
|
ఖట్వహస్తలక్షణము
| గీ. |
ఎలమిఁ జతురంపుహస్తంబు లెదురెదురుగఁ
గూర్చి తర్జనియుగము నంగుష్ఠయుగము
చాఁప నది ఖట్వహస్తమై చాలియుండు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 40
|
వినియోగము
| క. |
మంచానికి నుయ్యాలకు
నెంచఁగఁ దగువారిధికిని నీఖట్వకరం
బంచితముగ వచ్చును మఱి
కంచీపురవరదరాజ! కస్తురిరంగా!
| 41
|
భేరుండహస్తలక్షణము
| గీ. |
మఱి కపిత్థయుగంబును గరములందుఁ
బట్టి మణిబంధములుఁ జేర్ప దిట్టముగను
గండభేరుండహస్తమై ఘనత కెక్కు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 42
|
దేవతాహస్తలక్షణము
| చ. |
వెరవుగ ధాత యీశ్వరుఁడు విష్ణువు భారతి లక్ష్మిపార్వతుల్
పరఁగ వినాయకుండు మఱి బాగుగ షణ్ముఖుఁ డంగజుండునుం
బరఁగఁగ దిక్పతుల్ మిగులఁ బంకజనాభ! దశావతారముల్
స్థిరముగ హస్తభావములు దెల్పెదఁ గస్తురిరంగనాయకా!
| 43
|
బ్రహ్మదేవహస్తలక్షణము
| క. |
కుడిచేతను హంసాస్యము
గడువడిఁ జతురంబు నెడమకరమునఁ బట్టం
బుడమిని విధిహస్తం బయి
గడిదేఱును గలుషభంగ! కస్తురిరంగా!
| 44
|
ఈశ్వరహస్తలక్షణము
| చ. |
మొనసిన శంఖహస్తమును ముందఱఁ బట్టుక వామపార్శ్వమున్
ఘనత్రిపతాకహస్తమును గట్టిగ దక్షిణహస్తమందునం
బనివడ వామహస్తమున బాగుగ నామృగశీర్షహస్తము
న్నెనయఁగఁ బట్టి చూపినను నీశ్వరహస్తమె రంగనాయకా!
| 45
|
విష్ణుహస్తలక్షణము
| గీ. |
ఒనరఁ ద్రిపతాకములు గరయుగమునందుఁ
బరఁగ భుజముల కెగువగాఁ బట్టియున్న
మెఱసి శ్రీవిష్ణుహస్తమై మేలుదనరు
రాక్షసవిరామ!కస్తురిరంగధామ!
| 46
|
సరస్వతీహస్తలక్షణము
| క. |
వామకరంబున హంసము
వేమఱు గుడిచేత సూచి వెలయఁగఁ బట్టం
బ్రేమను భారతిహస్తము
గాముని గన్నయ్య! వినుము కస్తురిరంగా!
| 47
|
లక్ష్మీహస్తలక్షణము
| క. |
మానక యుభయకరంబులఁ
బూని కపిత్థంపుఁగరము భుజముల కెగువన్
దా నిటు వట్టిన శ్రీయై
గానంబడు ఖగతురంగ! కస్తురిరంగా!
| 48
|
పార్వతీహస్తలక్షణము
| గీ. |
చెలువుగను నర్ధచంద్రపుఁజేతియందుఁ
బరఁగ వరదాభయంబులు వట్టియున్నఁ
బార్వతీహస్తమై చాల బాగు మీఱు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 49
|
వినాయకహస్తలక్షణము
| గీ. |
మఱి కపిత్థంబులును రెండుఁ గరములందు
నుదరమున కెదురుగఁ బట్ట నొప్పుగాను
నిల వినాయకహస్తమై యేపు మీఱు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 50
|
షణ్ముఖహస్తలక్షణము
| గీ. |
[8]సొరిది వామకరంబు ద్రిశూలమును
జేరి దక్షిణహస్తంబు శిఖరమునను
నరసి పట్టిన షణ్ముఖహస్త మగును
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 51
|
| గీ. |
పొదల నర్ధపతాకంబు భుజము కెగువ
రెండుకరములఁ బట్టిన మెండుగాను
గార్తికేయునిహస్తమై ఘనత కెక్కు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 52
|
మన్మథహస్తలక్షణము
| గీ. |
శిఖరమును వామకరమునుఁ జెన్నుమీఱ
దనరు కటకాముఖంబును దక్షిణంపుఁ
గరమునను బట్ట మదనునికరము గ్రూర
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 53
|
ఇంద్రహస్తలక్షణము
| గీ. |
అరయఁ ద్రిపతాకములు రెండుఁ గరములందు
ముందు వెనుకగఁ బట్టిన నింద్రుఁ డగును
సరసగుణహార! శ్రీరంగపురవిహార!
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 54
|
అగ్నిహస్తలక్షణము
| గీ. |
అలరు త్రిపతాక దక్షిణహస్తమునను
గరిమ లాంగూలమును వామకరమునందు
బట్ట నది యగ్నిహస్తమై పరఁగుచుండు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 55
|
యమహస్తలక్షణము
| గీ. |
వామపార్శ్వానఁ బాశ మావగను బట్టి
దక్షిణకరంబునను సూచి దనరియున్న
వెలు యమహస్తమై చాలవేడ్క దనరు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 56
|
నైరృతిహస్తలక్షణము
| గీ. |
అల పతాకంబు దక్షిణహస్తమునను
నెలమిగాఁ బద్మకోశంబు నెలమి వామ
కరమునను బట్ట నైరృతి ఘనతకెక్కు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 57
|
వరుణహస్తలక్షణము
| గీ. |
ఒనర సపతాకములు గరయుగమునందుఁ
బట్టి శిఖరంబు మఱియును బట్టి చూపఁ
జెలఁగి వారుణహస్తమై వెలయుచుండు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 58
|
వాయుహస్తలక్షణము
| గీ. |
అర్ధచంద్రంబు దక్షిణహస్తమునను
నెనయ నర్ధపతాకంబు నెలమి వామ
హస్తమునఁ బట్టఁగా వాయుహస్త మగును
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 59
|
కుబేరహస్తలక్షణము
| గీ. |
దక్షిణకరంబునన్ ముష్టి దనరుచుండ
వైపుగను బద్మకోశంబు వామహస్త
మునను బట్టిన ధనదుఁడై ఘనత కెక్కు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 60
|
[9]ఈశానహస్తలక్షణము
| చ. |
మొనసిన శంఖహస్తమును ముందఱఁ బట్టుక వామపార్శ్వమున్
ఘనత్రిపతాకహస్తమును గట్టిగ దక్షిణహస్తమందునం
బనివడ వామహస్తమున బాగుగ నామృగశీర్షహస్తము
న్నెనయఁగఁ బట్టి చూపినను నీశ్వరహస్తము రంగనాయకా!
| 61
|
దశావతారహస్తలక్షణములు
మత్స్యావతారహస్తలక్షణము
| గీ. |
ఎలమి మత్స్యకరమువట్టి చెలువు మీఱఁ
బూని త్రిపతాకములు రెండుభుజములందు
జాఱఁబట్టిన మత్స్యావతార మౌను
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 62
|
కూర్మావతారహస్తలక్షణము
| గీ. |
మెఱయఁగాఁ గూర్మహస్తంబు మేల్మిఁ బట్టి
పొదవి త్రిపతాకములు రెండు భుజములందు
జాఱఁబట్టినఁ గూర్మావతార మౌను
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 63
|
వరహావతారహస్తలక్షణము
| చ. |
ఎనయ వరాహహస్తమును నింపుగఁ బట్టుక వేడ్క మీఱఁగా
ఘనముగ నర్ధచంద్రములు గట్టిగ నాకటియందు మిక్కిలిన్
బనుపడ రెండుచేతులను బట్ట నదే [10]వరహావతార మౌ
వనజదళాయతాక్ష! విను వైపుగఁ గస్తురిరంగనాయకా!
| 64
|
నరసింహావతారహస్తలక్షణము
| గీ. |
సింహముఖహస్తమును జూపి చెలువు మీఱఁ
బరఁగఁ ద్రిపతాకములు రెండుఁ బట్టియున్నఁ
బొనర నరహరియవతారమునకుఁ జెల్లు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 65
|
వామనావతారహస్తలక్షణము
| ఉ. |
వామకరంబు ముష్టిఁ గొని వైపుగ ఛత్రముఁ జూపఁ బట్టుచున్
వేమఱు దక్షిణంబునను వేడ్కగఁ గ్రిందికి ముష్టిఁ జూపుటల్
ప్రేమను వామనుం డగుచుఁ బెంపు వహించును ధాత్రిలోన నో
సామజపాల! దైత్యరిపుఖండన! కస్తురిరంగనాయకా!
| 66
|
పరశురామావతారహస్తలక్షణము
| గీ. |
గరిమ నదె వామకరమును గటిని నుంచి
దక్షిణకరంబు నర్ధపతాకమునను
బట్ట భృగురాముఁ డనుఖ్యాతిఁ బరఁగుచుండు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 67
|
శ్రీరామావతారహస్తలక్షణము
| గీ. |
శిఖరమును వామకరమునుఁ జెలువు మీఱ
నలకపిత్థము దక్షిణహస్తమునను
నెనసి పట్టిన శ్రీరాముఁ డనఁగఁ బరఁగు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 68
|
బలరామావతారహస్తలక్షణము
| క. |
కుడిచేతను సపతాకము
నెడమకరంబునను ముష్టి యెనయఁగఁ బట్టం
బుడమిని బలరాముం డయి
గడిదేఱును జగతిలోనఁ గస్తురిరంగా!
| 69
|
కృష్ణావతారహస్త[11](లక్షణము?)
| గీ. |
ఘనత మీఱఁగ మఱి వేణుగానమునను
జూపఁ గృష్ణావతార మై సొబగు మీఱు
సరసగుణహార! శ్రీరంగపురవిహార!
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 70
|
కల్క్యవతారహస్తలక్షణము
| గీ. |
వెలయ సపతాకమును నొత్తగిలను బట్టి
యిరుకరంబులఁ ద్రిపతాక మెనయఁ బట్టఁ
జెలఁగి కల్క్యవతారమై చెలువు మీఱు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 71
|
సూర్యహస్తలక్షణము
| గీ. |
పరఁగ నదె సూచిహస్తంబు బాగు మీఱ
నిరుకరంబుల భుజముల కెగువఁ బట్ట
ధరను మార్తండహస్తంబు మెఱయుచుండు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 72
|
చంద్రహస్తలక్షణము
| గీ. |
కూర్మి వామంబునను బద్మకోశ మలర
మొనసి కుడిచేత మఱి సింహముఖము బట్ట
ధర సుధాకరహస్తమై దనరుచుండు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 73
|
బ్రహ్మ, క్షత్రియ, వైశ్య, శూద్రాది జాతులకు భావలక్షణము
| క. |
ఎలమిని బ్రహ్మక్షత్రియ
సలలితసద్వైశ్యశూద్రజాతులు దెలియం
బలుమఱు భావము దెల్పెదఁ
గలుషాపహ! దనుజభంగ! కస్తురిరంగా!
| 74
|
బ్రాహ్మణహస్తలక్షణము
| క. |
ఒగిఁ గరయుగశిఖరంబులు
సొగసుగ నటు వట్టి యజ్ఞసూత్రముఁ జూపన్
నెగడిన బ్రాహ్మణహస్తము
ఖగవాహన! దనుజభంగ! గస్తురిరంగా!
| 75
|
క్షత్రియలక్షణము
| గీ. |
చేరి వామకరంబున శిఖరముంచి
యల పతాకంబు దక్షిణహస్తమందుఁ
బట్ట క్షత్రియహస్తమై పరఁగుచుండు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 76
|
వైశ్యహస్తలక్షణము
| గీ. |
మెఱయ హంసాస్యమును వామకరమునందుఁ
దనర సందర్శహస్తంబు దక్షిణంపుఁ
గరమునను బట్ట వైశ్యుఁడై ఘనత కెక్కు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 77
|
శూద్రహస్తలక్షణము
| క. |
అల వామంబున శిఖరము
మెలఁగఁగఁ గుడిచేతఁ బట్ట మృగశీర్షమునుం
దెలివొందు శూద్రహస్తము
గలుషాపహ! దనుజభంగ! కస్తురిరంగా!
| 78
|
బాంధవహస్తలక్షణము
| చ. |
నిరతము దంపతుల్ మఱియు నిక్కము భార్యకుఁ దల్లితండ్రికిన్
న్నిరవుగ మామ యల్లునికి నింపుగ బావకుఁ దోడికోడలున్
సరగను నన్నదమ్ములకు సౌతికిఁ గోడలి కింకఁ బుత్త్రుకుం
బరఁగను నత్త పెన్మిటికి భావముఁ దెల్పెద రంగనాయకా!
| 79
|
దంపతిహస్తలక్షణము
| క. |
కుడిచేతను మృగశీర్షము
నిడి శిఖరము నెడమచేత నేపుగఁ బట్టం
దడయక దంపతిహస్తము
గడువడి శోభిల్లుచుండుఁ గస్తురిరంగా!
| 80
|
భార్యహస్తలక్షణము
| ఉ. |
వామకరంబునందు మఱి వారిజలోచన! హంసహస్తమున్
వేమఱుఁ బట్టి కంఠమున వేడ్కగ దక్షిణహస్తమందునన్
సామిగ సందశంబు నిడి సారెకు నాభికిఁ జాఁచి పట్టినం
బ్రేమను భార్యహస్త మది పెంపుగఁ గస్తురిరంగనాయకా!
| 81
|
మాతృహస్తలక్షణము
| చ. |
హరిహరి! యర్ధచంద్రమును నంతట వామకరంబునందునం
గరిమను బట్టి కుక్షి నిడి గట్టిగ నాకుడిచేత సందశం
బిరవుగఁ బట్టి చుట్టి మఱి యింపుగ నాభిని జాఱఁబట్టినన్
వరుసగ మాతృహస్త మగు వైపుగఁ గస్తురిరంగనాయకా!
| 82
|
పితృహస్తలక్షణము
| క. |
మును మాతృహస్తమందున
ననువగు శిఖరంబు దక్షిణంబునయందుం
బనుపడఁ బట్టిన నది మఱి
ఘనముగఁ బితృహస్త మగును గస్తురిరంగా!
| 83
|
మామగారిహస్తలక్షణము
| క. |
అల భార్యహస్తమందునఁ
జెలువుగ దక్షిణకరాన శిఖరము వట్ట
న్నిల మామహస్త మగు నది
కలుషాపహ! దనుజభంగ! కస్తురిరంగా!
| 84
|
అల్లునిహస్తలక్షణము
| చ. |
పరఁగను బద్మకోశమును బట్టుక వామకరంబునందునన్
మెరయఁగ దక్షిణంబునను మేల్మిని నాశిఖరంబుఁ బట్టినన్
సరసిజనేత్ర చెల్లు నది సారెకు నల్లునిహస్త మంచు నో
మురహరి! వాసుదేవ! యఘమోచన! కస్తురిరంగనాయకా!
| 85
|
బావహస్తలక్షణము
| గీ. |
మఱియు శిఖరంబునందు వామకర ముంచి
మొనసి కుడిచేతఁ గర్తరీముఖముఁ బట్టఁ
బరఁగ నల బావహస్తమై పరిఢవిల్లు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 86
|
తోడికోడలిహస్తలక్షణము
| చ. |
తగవుగ సర్పశీర్షమును దక్షిణహస్తము సాఁచి పట్టుచు
న్నెగడినవామహస్తమున నేర్పున నాశిఖరంబుఁ బట్టినం
బొగడఁగఁ దోడికోడలికిఁ బొంకముగా మఱి సెల్లు హస్త మో
నగధర! వాసుదేవ! యదునందన! కస్తురిరంగనాయకా!
| 87
|
అన్నహస్తలక్షణము
| గీ. |
మెరయు శిఖరంబు నావామకరమునందుఁ
దనర నర్ధపతాకంబు దక్షిణఁపు
హస్తమునఁ బట్ట నన్నకు నగును జుమ్ము
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 88
|
తమ్మునిహస్తలక్షణము
| గీ. |
అన్నహస్తంబునందును జెన్ను మీఱ
దక్షిణకరంబునను ద్రిపతాక మమర
నరసి పట్టినఁ దమ్మునిహస్త మగును
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 89
|
సవతిహస్తలక్షణము
| గీ. |
పాశహస్తంబు ముందుగాఁ బట్టి చూపి
మొనసి కుడిచేతఁ గర్తరీముఖము బట్ట
సవతిహస్తంబ దందురు జగతిలోన
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 90
|
కోడలిహస్తలక్షణము
| క. |
వామకరంబున శిఖరము
దామోదర! హంసకరము దక్షిణపాణిం
బ్రేమను బట్టినఁ గోడలు
కాముని గన్నయ్య! వినుము! కస్తురిరంగా!
| 91
|
పుత్త్రహస్తలక్షణము
| క. |
కుడిచేత సందశంబును
గడువున జాఱంగఁ బట్టి గరిమను శిఖరం
బెడమకరంబునఁ బట్టినఁ
గడువడి బుత్త్రాఖ్యకరము గస్తురిరంగా!
| 92
|
అత్తగారిహస్తలక్షణము
| గీ. |
అరయ మృగశీర్షమున వామకరముఁ జూపి
పద్మకోశముఁ గుడిచేతఁ బట్టియున్న
మేలిమిని నత్తహస్తమై మెలఁగుచుండు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 93
|
పెనిమిటిహస్తలక్షణము
| గీ. |
ఉభయకరముల హంసాస్య మొనర గళము
నందుఁ బట్టుక దక్షిణహస్తమందు
శిఖరమును జూప మగనికె చెల్లు ధరను
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 94
|
ఉదయాస్తమయమధ్యాహ్నములకుహస్తలక్షణము
| గీ. |
కోరి యుదయంబునకుఁ బద్మకోశ మొప్పు
నస్తమయమునకు ముకుళహస్త మెనయుఁ
బరఁగ మధ్యాహ్నమున కంచకరముఁ జెల్లు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 95
|
షడృతువులకు హస్తలక్షణము
| సీ. |
సరవి మీఱఁగను వసంతకాలమునకు
ననువుగా లాంగూలహస్త మొప్పు
వాలాయమున గ్రీష్మకాలంబునకు నదె
మృగశీర్షహస్తంబు మేలు దనరు
వర్షకాలమునకు వైపుగా మఱి చూడ
సందంశహస్తంబు పొందియుండు
తగవు మీఱఁగ శరత్కాలమునకు నింక
శుకతుండహస్తంబు సొంపు మీఱు
|
|
| గీ. |
నలరు హేమంతమునకును హంసకరము
పరఁగ శిశిరంబునకు నొప్పుఁ బద్మకరము
నిట్లు షడృతుభావంబు లెనసియుండు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 96
|
నవరసహస్తలక్షణము
| సీ. |
శృంగారముకును జెల్లుఁ బద్మకరంబు
నగు వీరరసమున కర్ధచంద్ర
కరము నౌ కరుణకు ఘనముకుళకరంబు
నలరు లాంగూలము నద్భుతముకు
|
|
| |
హాస్యరసానకు హంసాస్య మొనయును
జేరి భయానకు శిఖర మొప్పు
రహి మీఱ భీభత్సరసమునకుం జూడ
మఱి త్రిపతాకంబు మెఱయుచుండు
|
|
| గీ. |
తొలఁగ రౌద్రమునకు శుకతుండకరము
పరఁగ నుత్సాహమునకును బద్మకరము
సరసగుణహార! శ్రీరంగపురవిహార!
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 97
|
నవరత్నహస్తలక్షణము
| సీ. |
వజ్రంబునకు మఱి వైడూర్యమునకును
సింహముఖకరంబు చెన్ను మీఱుఁ
బద్మరాగానకుఁ బరఁగ నీలానకు
సందశహస్తంబు పొందియుండు
గరిమను గోమేధికంబునకుం జూడ
నర్ధపతాకంబు నలరుచుండుఁ
బొందుగా మాణిక్యపుష్యరాగంబుల
కనువుగా లాంగూలహస్త మొప్పు
|
|
| గీ. |
సరఁగఁ బచ్చకుఁ జతురహస్తంబు నలరు
మెఱయ ముత్యంబునకు హంసకరముఁ జెల్లుఁ
దనరఁ బగడంబునకుఁ ద్రిపతాక మెనయ
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 98
|
చంద్రకాంతసూర్యకాంతహస్తలక్షణము
| గీ. |
చంద్రకాంతంబునకు నర్ధచంద్రకరము
భానుకాంతంబునకు నలపద్మకోశ
హస్తమును జెల్లు ధరలోన నంబుజాక్ష!
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 99
|
[12]నవలోహహస్తలక్షణము
| సీ. |
చెలఁగు స్వర్ణానకుఁ జతురహస్తంబును
నదె కుందనమునకు హంసకరము
నల రజితంబున కర్ధపతాకంబుఁ
గంచుకు సింహముఖంబుఁ దనరుఁ
దామ్రమునకుఁ ద్రిపతాకహస్తంబును
నాయిత్తడికి ముకుళాఖ్య మొప్పు
దగరంబునకు నపతాకము మఱిసెల్లు
నల యినుమునకు ముష్టిహస్త మలరుఁ
|
|
| గీ. |
గరఁగటకుఁ బద్మకోశంబు గరిమ మీఱుఁ
బేర్మి నిల సుత్తె వట్టఁ గపిత్థకరముఁ
గంబు నీడ్వను గటకాముఖంబుఁ దనరు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 100
|
సప్తస్వరహస్తలక్షణము
| సీ. |
సరవిని షడ్జమస్వరమునకుం జూడ
ననువుగాను మయూరహస్త మొప్
బరఁగను నల ఋషభస్వరంబునకును
సింహముఖకరంబు చెన్ను మీఱు
సారసనేత్ర! గాంధారస్వరానకు మృగశీర్షహస్తంబు మెలఁగుచుండు
మఱియును మధ్యమస్వరమునకుఁ బద్మ
కోశహస్తంబు సెల్లును గువలయేశ!
|
|
| గీ. |
పేర్మిఁ బంచమమునకుఁ గపిత్థ మలరు
దైవతస్వరమునకుఁ బతాక మొనరుఁ
మొగి నిషాదంబునకు సింహముఖముఁ దనరు
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 101
|
సప్తవారహస్తలక్షణము
| సీ. |
భానువారమునకుఁ బద్మకరంబును
నిందువారమున కర్ధేందుకరము
నల భౌమవారాన కాత్రిపతాకంబు
సౌమ్యవారానకు సందశంబు
తనరఁగ గురువారమునకును శిఖరంబు
వరపతాకము భృగువారమునకు
మఱి ముష్టిహస్తంబు మందవారమునకుఁ
జెలు వొంది మిగులను జెన్ను మీఱు
|
|
| గీ. |
సప్తవారములకు హస్తంబు లివియె
భావ మలరఁగఁ దెల్పితిఁ బంకజాక్ష!
సరసగుణవిహార! శ్రీరంగపురవిహార!
రాక్షసవిరామ! కస్తురిరంగధామ!
| 102
|
| మత్తకోకిలం. |
శ్రీరమారమణీమనోహర! చిత్తజాంతకవందితా!
వారిజాననస్వ్యపద్ద్వయ! వాంఛితార్థఫలప్రదా!
నారదస్తుతిపాత్ర! శ్రీయదునందనా! భవఖండనా!
సారసాక్ష! విభూ! శుభంకర! సత్కృపానిధి! కేశవా!
| 103
|
| గద్య. |
ఇది శ్రీవాసుదేవకరుణాకటాక్షవీక్షణాకలితాశృంగారరసప్రధాన సంగీతసాహిత్యభరతశాస్త్రవిద్యాపారంగత శ్రీమద్యాజ్ఞవల్క్యాచార్యపదారవిందమకరందబిందుసందోహపానతుందిలమిళిందీభూతనిజాంతరంగ శ్రీమృత్యుంజయార్యపుత్త్ర కాశ్యపగోత్రపవిత్ర సుజనవిధేయ లింగముగుంటమాతృభూతనామధేయప్రణీతం బయినయభినవదర్పణం బనుమహాప్రబంధంబునందు సంయుతంబును, దేవతాహస్తంబును, బ్రహ్మక్షత్త్రియవిట్ఛూద్రహస్తంబును, ఋతుషడ్ఢస్తంబును, నవరస-నవరత్న-నవలోహహస్తంబును, సప్తస్వర-సప్తవారహస్తంబును ననుసర్వంబును దృతీయాశ్వాసము.
|
|
